Búgin Memleket basshysy Konstıtýsıanyń 61-babynyń 1-tarmaǵyna sáıkes óz bastamasymen Parlament Májilisiniń qaraýyna «Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń jıyrma bes jyldyǵyna baılanysty raqymshylyq jasaý týraly" zań jobasyn engizdi.
Osyǵan oraı, «Qamshy» tilshisi Qazaqstannyń táýelsiz 25 jylynda túrli qoǵamdyq-saıası jaǵdaılarmen tutqyndalǵan, Táýelsiz Qazaqstannyń damýyna óz úlesterin qosqan tanymal azamattardy sanamalap kórdi.
Aron Atabek
Aqyn Aron Atabek Shańyraqta bolǵan jappaı tártipsizdikti uıymdastyrǵan degen aıyppen 2006 jyly shildede 18 jylǵa sottalǵan. Ol tirkelmegen «Alash» ulttyq táýelsiz partıasynyń tóraǵasy, Ony azamattyq qoǵam saıası dıssıdent dep baǵalaıdy.
Aron Atabek (Edigeev) 1953 jyly Reseıdiń Astrahan oblysynda dúnıege kelgen. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetiniń túlegi. Lenıngrad memlekettik ýnıversıtetiniń mońǵoltaný jáne túrkologıa kafedrasynyń aspıranty. Ǵylymı jáne ádebı kitaptardyń avtory.
1986 jyly Jeltoqsan kóterilisine qatysyp, odan keıingi eki jyldy qýǵynda ótkizdi.
1990 jyly sovettik Qazaqstandaǵy alǵashqy táýelsiz saıası basylymdardyń biri – «Alash» gazetin shyǵardy. Sol jyly «Alash» ulttyq táýelsiz partıasynyń tóraǵasy bolyp saılandy.
1991 jyly saıası qysymnyń saldarynan Máskeýge ketýge májbúr boldy. Sol jaqta «Haq» atty gazet shyǵardy. TMD-nyń birqatar elderinde saıası emıgrasıada júrgen ol bes jyldan keıin ǵana Qazaqstanǵa qaıtyp oraldy.
2005 jyly Qazaqstan baspanasyzdarynyń qozǵalysyn uıymdastyrdy.
2006 jyly shilde aıynda Aron Atabek bıliktiń Shańyraqtaǵy zańsyz salyndy degen úılerdi buzyp, ol jerlerdi bosatýy barysynda jappaı tártipsizdikti uıymdastyrdy, polısıanyń ólimine kináli degen aıyppen ustaldy.
2007 jyly 5 qazanda Aron Atabek «Shańyraq oqıǵasy» boıynsha Almaty qalalyq sotynyń úkimimen 18 jylǵa bas bostandyǵynan aıryldy.
Muhtar Jákishev
2010 jyly 12 naýryzda Astanadaǵy aýdandyq sot Muhtar Jákishevti 14 jylǵa, onyń kúzetshisi Talǵat Qystaýbaevty 5 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrý týraly úkim shyǵardy. Jákishevke Venada «Qazatomprom» kompanıasynyń zańsyz ókildigin ashý arqyly paıda tapqan, astyrtyn kasa ustaǵan, kúzetshisi Qystaýbaevqa ekinshi eńbekaqy tólep kelgen degen aıyptar taǵyldy.
1998–2009 jyldar arasynda «Qazatomprom» ulttyq kompanıasyn basqarǵan Muhtar Jákishevtiń 2009 jyly aıaq astynan qamaýǵa alynýyn táýelsiz sarapshylar eki túrli sebepten kóredi.
Alǵashqy sebep retinde onyń 2003 jyly opozısıalyq olıgarh Muhtar Áblázovty túrmeden bosatýdy surap «kepil bolǵandardyń» ishinde júrgendigi atalady.
Muhtar Jákishevtiń qamaýǵa alynýynyń taǵy biri sebebi retinde onyń ýran óndirisinde Reseı múddesine qaıshy keletin áreket jasap, «Qazatomprommen» seriktes bolǵysy kelgen japonıalyq Toshiba kompanıasy arqyly kanadalyq Uranium One-nyń jolyn kespek bolǵany da aıtylady.
Qamaýǵa alynardan az buryn, 2008 jyldyń qańtarynda Muhtar Jákishev ózi basqaratyn «Qazatomprom» ulttyq kompanıasy 2010 jyly ýran óndirisi jóninen Kanada men Avstralıany artta qaldyryp, álemde birinshi orynǵa shyǵatynyn málimdegen edi. Biraq ol qyzmetinen bosatylǵannan keıin Reseı kanadalyq Uranium One kompanıasyn Qazaqstannyń ýran kenishterindegi úlesimen qosa satyp alyp, 2011 jyly «ýran qory men óndirisi jóninen álemde alǵashqy orynǵa shyqty.
Muhtar Jákishev 2009 jyly mamyrda «Qazatomprom» kompanıasynyń basshysy qyzmetinen alynyp, tutqyndaldy.
Saıat Ibraev
Saıat Muratuly Ibraev 2011 jyly Qazan aıynda 1) QR QK-niń 235-babynyń 3-bólimi. 2) 126-baptyń 3-bólimi. 3) 125-baptyń 3-bólimi. 4) 102-baptyń 2-bólimi. 5) 164-baptyń 3-bólimi. 6) 337-baptyń 3-bólimi boıynsha aıyptalyp, 12 jylǵa sottaldy. S.Ibraev 19.05.2010 jyly “ABJAD” ıntellektýaldyq klýbynda sóılegen sózinde “qazir elimizde vahabıtter, salafıtter, basqa da “ıtter” qaptap ketti” degen bir aýyz sózimen dinder arasynda alaýyzdyq týǵyzǵan jáne onyń saldarynan aýyr jaǵdaılar oryn alǵan-mys.
Ol Halyqaralyq A.Gýmboldt qorynyń arnaıy granty negizinde (Qazaqstan ǵylymy tarıhynda búgingi kúnge deıin bar-joǵy 14 ǵalym ǵana ıe bolǵan. Sonyń biri S.Ibraev) Germanıanyń, oǵan qosa Máskeýdiń iri ǵylym oshaqtarynda irgeli is atqarǵan, táýelsizdik alǵan ótpeli kezeńde shetelde joǵary jalaqy tólenetin jumysyn tárk etip, týǵan elge qaltqysyz qyzmet etemin degen asqaq ustanymmen oralǵan azamat.
Oǵan qosa, S.Ibraev mehanıka men mashına jasaý salasynda halyqaralyq 5 patenttiń ıegeri, 3 ǵylymı monografıa men 60-tan astam ǵylymı zertteýlerdiń avtory, Q.I. Sátbaev atyndaǵy QazUTÝ maqtanyshyna aınalǵan mańdaıaldy ǵalymdarynyń biri. 5 balanyń ákesi, elimizge belgili kompozıtor, qazaq jýrnalısıkasynyń damýyna súbeli úles qosqan Murat Ibraevtyń jalǵyz uly.
Túrmedegi Saıat Ybyraıǵa sottalǵan jyly jeltoqsanda Álıhan Bókeıhannyń týǵanyna 145 jyl tolýyna oraı «Alash joly – Azattyq joly» atty konferensıada «Alash» tósbelgisi tapsyryldy.
Ol sottalǵan kúnnen beri qaraıǵy 5 jyldyń ishinde Qazaqstan zıaly qaýym ókilderi, ǵalymdar onyń bostandyqqa shyǵýyn surap joǵary bılikke talaı márte ashyq hattar jazdy. Bıylǵy Ahmet Iassaýı jyly qurmetine oǵan «keshirim» jasalar degen úmit te boldy.
Osydan bir jyl buryn akademık Asqar Jumadildaev ta Saıat Ybyraıǵa bostandyq surap málimdeme jasaǵan bolatyn.
Serik Ahmetov
Qazaqstannyń eks-premeri Serik Ahmetovke osydan bir jyl buryn 11 jeltoqsanda «zańsyz kásipkerlikpen aınalysty» jáne «ókiletin asyra qoldandy» dep aıyptalyp 10 jylǵa sottaldy. Sondaı-aq Qaraǵandy oblystyq soty Qazaqstannyń eks-premer-mınıstri Serik Ahmetovtiń múlkin tárkilep, óziniń 5 jyl boıy memlekettik qyzmet atqarýyna tyıym saldy.
Serik Ahmetov 2012 jyldyń qyrkúıeginen 2014 jyldyń sáýir aıyna deıin Qazaqstan premer-mınıstri qyzmetin atqaryp, otstavkaǵa ketken. Budan soń ol qorǵanys mınıstri bolyp taǵaıyndalyp, byltyr qazan aıynda qyzmetinen bosatylǵan edi.
Serik Ahmetov oǵan deıin Qaraǵandy oblysy ákimi (2009), premer-mınıstrdiń birinshi orynbasary (2012) qyzmetterin atqarǵan.
Bul Qazaqstanda premer-mınıstr qyzmetin atqarǵan saıasatkerge taǵylyp turǵan alǵashqy aıyp emes. 1994 jyldyń kúzinen 1997 jyldyń kúzine deıin úsh jyl premer-mınıstr qyzmetin atqarǵan Ákejan Qajygeldın qylmystyq qýǵyndaýǵa ushyraǵan edi. Opozısıalyq pikirlerin bildire bastaǵan Qajygeldın 1998 jyly shetelge ketýge májbúr boldy.
Serik Ahmetovti azamattyq qoǵam klan aralyq saıası tartystyń qurbany boldy dep sanaıdy.
Seıitqazy Mataev
Bıylǵy jyly aqpan aıynda Qazaqstan jýrnalıser odaǵynyń tóraǵasy, Ulttyq baspasóz klýby basshysy Seıitqazy Mataev «qarjylyq qylmysqa qatysty kúdikpen» tutqyndaldy.
Qazannyń 3-i kúni Astananyń Esil aýdanyndaǵy №2 sotynda Qazaqstan jýrnalıser odaǵynyń jetekshisi, Ulttyq baspasóz klýbynyń prezıdenti Seıitqazy Mataev pen onyń uly QazTAG aqparat agenttigi bas dırektory Áset Mataevtyń isi boıynsha sot úkimi oqyldy.
Mataev «qarjy jymqyrdy» jáne «salyqtan jaltardy» degen aıyptarmen 6 jylǵa sottaldy. Al, onyń uly QazTAG agenttiginiń dırektory Áset Mataev «qarjy jymqyrdy degen aıyppen bes jylǵa sottaldy. Úkim boıynsha Mataevtar aqparat jáne komýnıkasıa mınıstrligine - 169 mıllıon teńge, «Qazaqtelekom» kompanıasyna 140 mıllıon teńge qaıtarýy tıis boldy. Budan ózge, úkimde Mataevtardyń jyljymaıtyn múlikteri (birneshe páter men jer telimderi), onyń ishinde Ulttyq baspasóz klýby men birneshe kólikteri tárkilendi.
Qyrkúıektiń 27-si kúni «qarjy jymqyrdy» jáne «salyqtan jaltardy» degen aıyp taǵylǵan Seıitqazy Mataev sottaǵy sońǵy sózinde "Qazaqstan jýrnalıser odaǵy, ulttyq baspasóz klýby, QazTAG aqparat agenttigine tekserý arqyly qysym jasaǵan adamdar» retinde Nurlan Nyǵmatýllın men Talǵat Tatýbaevty da ataǵan edi.
Tuńǵyshbaı Jamanqulov
Qazaqstannyń Halyq ártisi Tuńǵyshbaı Jamanqulov 2 qarashada «69 mıllıon teńge jymqyrdy» degen qarjylyq aıyppen qamaýǵa alyndy. Alaıda jurt istiń negizgi sebebi ony Mádenıet mınıstrimen aradaǵy qatynasy ýshyǵyp ketken búrokratıalyq qarym-qatynasynda dep oılaıdy.
Arada Mádenıet mınıstriniń óziniń kepil bolýymen bosaǵan Jamanqulovtyń 8 qarashada Prezıdentten arasha suraǵan beıne jazbasy paıda boldy. Ol, ózine mınıstr Muhamedıulynyń qysym jasaǵanyn aıtty. Jamanqulov áli qylmystyq jazaǵa tartylmasa da oǵan taǵylǵan aıyptar alynǵan joq.
Jamanqulov elimizdiń kıno óneriniń damýyna da eleýli úles qosty. Jamanqulov - konserttik ujym «Tamashany» alǵashqy uıymdastyrýshylardyń biri. Ol 1974 jyldan pedagogıkalyq qyzmetpen shuǵyldanyp, Qazaq drama teatry janyndaǵy stýdıada, Almaty memlekettik ýnıversıtetinde dáris oqydy. 1979 jyldan Qazaq ulttyq óner akademıasynda akterlik sheberlik boıynsha sabaq berip, jeke kýrs júrgizdi.
Talǵat Aıan & Maks Boqaev
2016 jyly qarashanyń 28-i kúni Atyraýda sýdıa Gúlnár Dáýleshova azamattyq belsendi Maks Boqaev pen Talǵat Aıanǵa úkim shyǵardy.
Belsendilerdiń árqaısysy bes jylǵa bas bostandyqtarynan aıyryldy.
Maks Boqaev pen Talǵat Aıan 24 sáýir kúni Atyraý qalasynda jer reformasyna qarsylyq retinde ótken jappaı mıtıńten soń qamaýǵa alynǵan. Maks Boqaev pen Talǵat Aıanǵa birqatar qylmystyq baptar (sonyń ishinde “alaýyzdyq týdyrý”, “zańsyz mıtıń uıymdastyrý”) boıynsha aıyptary taǵylǵan. Azamattyq belsendiler bul aıyptardyń eshqaısysyn moıyndaǵan joq.
Sáýir jáne mamyr aılarynda Qazaqstanda júzdegen adam jer kodeksine engizilgen ózgeristerge qarsy mıtıńilerge shyqqan edi. Bul kodekste aýyl sharýashylyǵy jerlerin sheteldikterge jalǵa berý merzimi 10 jyldan 25 jylǵa uzartylǵan bolatyn. Jer reformasyna qarsy alǵashqy mıtıń sáýirdiń 24-i kúni Atyraýda ótti. Osy qarsylyq sherýleriniń nátıjesinde Qazaqstan prezıdenti Nursultan Nazarbaev jer kodeksiniń keıbir baptaryn engizýge moratorıı jarıalady.
Nurǵalı NURTAI
