«Qamshy» portaly ótken 2016 jyly ataýly merekelerden tys qalmady. Ultazattyq kóterilistiń 100 jyldyǵynda babalar rýhyna taǵzym etip, Jeltoqsan kóterilisiniń 30 jyldyǵynda jeltoqsan qaharmandaryn nasıhattady. Táýelsizdiktiń 25 jyldyǵy men Atajurtqa oralǵan qazaq kóshiniń 25 jyldyǵyna oraı «Kósh jáne kóshbasshy» atty merekelik konsert ótkizdi. Tabaldyryqtan attaǵan 2017 jyly qazaq halqy úshin Qazaqstan respýblıkasynyń irgetasy Alashordanyń qurylǵanyna 100 jyl tolatyn qasıetti mereke! Sondaı-aq, Alash arystary jappaı atylǵan «qandy 37»-den beri de 80 jyl ótti. Osy oraıda, «Qamshy» portaly oqyrmandaryna 2017 jyl boıyna Alash ıdeıasyn nasıhattap, Alash arystarynyń ómiri men qyzmetin, shyǵarmashylyǵy men eńbekterin tanystyratyn bolady. Barshańyzdy jyl basynda «Alashtyń ǵasyrlyq merekesimen» quttyqtaı otyryp, «Egemen Qazaqstan» gazeti jarıalaǵan Mámbet Qoıgeldiniń «Alash ıdeıasy: bir ǵasyr ótken soń» atty maqalany nazarlaryńyzǵa usynamyz!
Halyqta «bárine ýaqyt tóreshi» degen sóz bar. Oryndy aıtylǵan. Revolúsıalyq ózgeristermen bastalǵan HH ǵasyr sol ózgeristerdi ómirge ákelgen komýnıstik ıdeıanyń jeńilisimen aıaqtaldy. Shyn máninde, bul komýnıstik ıdeıanyń jeńilisi me, joq álde, sol ıdeıany basshylyqqa alyp, ony solaqaı ádistermen iske asyrýǵa kúsh salǵan saıası partıa men ol qurǵan júıeniń jeńilisi me? Bul saýalǵa jaýapty Keńester odaǵy atalǵan alyp ımperıanyń tarıhy berdi. Bir nárseniń basy ashyq, búgingi adamzat qoǵamdy, qoǵamdyq qatynastardy ózgertý isinde revolúsıalyq ádis-quraldardan bas tartty.
Revolúsıalyq ózgeristerdiń tabıǵatyn týra túsinip, adal ómirimizge qajet tujyrymdar shyǵarýǵa alysqa barmaı-aq, halqymyzdyń keshegi ótkenine alǵan sabaqtary jetip artylady. Esimde, stýdent kezimizde Sh.Ýálıhanovtyń qoǵamdyq-saıası kózqarasyn taldaǵanda, «qazaq ǵalymy tarıhty túsindirýde úlken jetistikterge jetti, degenmen, onyń kózqarasyndaǵy bir kemshilik –qoǵamdy revolúsıalyq jolmen ózgertýge qarsy shyqty» dep úıretetin. Iá, ras, Shoqannyń «Eýropadaǵy barlyq revolúsıalar úkimettiń tarapynan halyqtyń erkin damý áreketin basyp-janshýdan shyqqan» degen maǵynadaǵy pikiri bar. Ǵalymnyń túsiniginde kez kelgen teorıanyń qundylyǵy – onyń ósý jolynda turǵan nársege keregin berip, al oǵan qajet emes kedergilerdi alastaýda ǵana. Basqasha aıtqanda, úkimettiń negizgi mindeti qoǵamdyq organızmniń dertsiz, erkin ósip-ónýine qajet reformalyq sharalarǵa jol ashý bolsa kerek.
Óz retinde aıta keteıik, kózqarastyq turǵydan Shoqan ustanymyna jaqyn turǵan HH ǵasyrdyń basyndaǵy Á.Bókeıhanov bastaǵan ult zıalylary da qoǵamdyq damýda revolúsıalyq emes, evolúsıalyq, reformalyq ádis-quraldardy qoldaý jaǵynda turdy.
«Patshalyq Reseı – halyqtar túrmesi boldy» degen pikirdi keńestik tarıhshylar V.Lenınge tańady. Bul tujyrymǵa V.Lenınnen buryn A.Gersen de kelgen. Ol Nıkolaı İ qoǵamdy basqarý isindegi «Reseı ólse de, sheksiz jáne myzǵymas bılik qalsa bolǵany» degen uranyn synǵa alyp, «Bizdiń qaısymyz osy jer sharynyń tórtten bir bóligin alyp jatqan túrmeden, kez kelgen polıseılik baqylaýshy ózin patsha, al patsha – ózin polıseı sezinetin alyp ımperıadan qutylǵymyz kelmedi?» dep jazǵanyn mektep qabyrǵasynda oqyp óstik emes pe?
Osy rette mynadaı bir jaǵdaıǵa kóńil aýdarǵan artyq emes. «Reseı – halyqtar túrmesi» degen uǵym bólshevıkterge patshalyq ókimetke qarsy kúres kezeńinde qyzmet jasaǵan uran esebinde boldy. Bólshevıktik ustanymdaǵy tarıhshylar 1941-1945 jyldary soǵys tusynda bul ustanymdy synǵa ala bastaıdy. Máselen, E.Tarle sıaqty reseılik tarıhshylar Reseıdiń kórshi halyqtardyń jerin ózine kúshpen qosyp alýyn tarıhı qajettilikten týǵan shara retinde aqtady. Eskeretin jaǵdaı, bul pikir 1944 jyly mamyr-shilde aılarynda partıanyń Ortalyq komıtetinde, onyń ıdeologıa jónindegi hatshysy A.Sherbakovtyń tóraǵalyǵymen, sondaı-aq, OK-tiń hatshylary Andreev pen Malenkovtyń qatysýymen ótkizilgen «Istorıa Kazahskoı SSR» (1943 jyly jaryq kórgen) kitabyn talqylaý barysynda aıtyldy. Patshalyq úkimettiń jaýlap alý saıasatyna qarsylyq kórsetken Kenesary Qasymuly kóterilisin oń baǵalaǵan bul kitapty oqý prosesine engizýge tyıym salyndy.
Al osy patshalyq bıliktiń ornyna kelgen Keńes ókimeti odaq quramyndaǵy halyqtarǵa ózderin ózderi basqarý múmkindigin berip, olardyń erkin damýyna jol asha aldy ma? Bul suraýǵa birjaqty jaǵymdy jaýap berý tarıhı shyndyqty burmalaýǵa uryndyrar edi. Aıta ketken jón, bul suraqqa tek jaǵymdy jaýap berýge beıim tarıhshylar áli de az emes. Olaı bolsa, kez kelgen memlekettik bıliktiń jaǵymdy nemese jaǵymsyz qyzmetiniń negizgi ólshemi retinde qandaı nátıjeni alýǵa bolady?
Fransýz gýmanısi Jan-Jak Rýsso mundaı ólshem retinde sol bılik tusynda halyqtyń sandyq turǵydan ósýin nemese kemip ketýin alýdy usynady. Menińshe, bul birden-bir ádiletti ustanym. 1917 jylǵy revolúsıalyq ózgerister qarsańynda 6 mıllıonǵa jýyq qazaq halqy 20-30-jyldary júrgizilgen keńestik reformalardyń nátıjesinde jartysyna jýyǵynan aıryldy. Soǵys, ashtyq, repressıalyq sharalar, eksperımenttik dárejedegi reformalar qazaq halqynyń sandyq jáne sapalyq turǵydan azyp-tozýyna jol ashty.
Salystyrmaly turǵydan aıta ketken jón, táýelsizdik alǵan 1991 jyly jergilikti qazaq halqy barlyq turǵyndardyń jartysyna da jetpeıtin (46%) kúıde bolsa, sodan bergi shırek ǵasyrda onyń úles salmaǵy 67-68 paıyzǵa jetti. Iaǵnı, túrli ekonomıkalyq jáne áleýmettik qıyndyqtarǵa qaramastan, ol sandyq jáne sapalyq turǵydan ósý jolynda tur.
A.Gersen aıtqan pikirge baılanysty, tarıhshy retinde mynadaı jaǵdaıǵa kóńil aýdarǵan bolar edim. Qazaq tarıhynda kúresker Gersenniń azamattyq úlgisin jańǵyrtqan Mustafa Shoqaı 1917 jylǵy revolúsıalyq ózgeristerge baılanysty biz úshin áli mańyzyn joǵaltpaǵan mynadaı oıdy bildirdi. 1917 jylǵy revolúsıalyq ózgerister tusynda biz, el, ult retinde álsiz bolyp shyqtyq, óz betimizshe erkin qımyldaýǵa, áreketke kelýge múmkindik beretin ekonomıkamyz, áskerimiz, tipten rýhanı turǵydan da daıarlyǵymyz bolmady. Bul jaǵdaı bizdiń basshylarymyzdyń orys demokratıasyna ıek artýyna, olardyń bergen túrli ýádelerine senýge negiz boldy.
1917 jylǵy revolúsıalyq ózgeristerden bizdiń alatyn negizgi sabaq, ol –eshqandaı qamqorshynyń ýádesine senbeý, ózińniń ekonomıkalyq kúsh-qýatyńdy ylǵı da arttyryp otyrý, memlekettik táýelsizdigińdi nyǵaıtý.
Keńester Odaǵy ótken jol ne kórsetti? Ol memlekettik júıe retinde bastapqy kezeńinde bergen ýádeleriniń úrdisinen shyǵa almady.
Biz, zańger, tarıhshy, fılosof ǵalymdar osy ýaqytqa deıin patshalyq jáne keńestik bılikterdiń qazaq jerindegi saıası-quqyqtyq negizderi týraly tujyrymdarymyzdy anyqtaı almaı kelemiz.
Keńestik tarıhnama máselen, patshalyq jáne keńestik bılikterdi legıtımdi bılikter retinde kórsetip, qazaq qoǵamyna tek jaǵymdy ózgerister ákelgen memlekettik qurylymdar retinde tanytýǵa kúsh saldy. Joǵaryda atalǵan «Istorıa Kazahskoı SSR» (1943 j.) atty kitaptyń osy máselege qatysty İH taraýynda patshalyqtyń bodandyǵyna ený týraly «antty qazaq bıleýshileriniń joǵarǵy ókilderi ǵana berdi». Sondyqtan da «qazaqtardyń reseılik bodandyqqa ótýi qazaq aqsúıekteri men patsha úkimeti arasyndaǵy kelisimniń nátıjesi» boldy. Bodandyq halyq buqarasynyń erkinen tys qabyldandy» degen tujyrym jasalynǵan bolatyn. Týra osy jasalynǵan tujyrym 1943 jyly jaryq kórgen kitaptyń sórelerden alynyp tastalýyna negiz bolǵandyǵyn umytpaǵan jón.
Keńes úkimeti revolúsıalyq jolmen ózinen burynǵy bılikti ysyryp tastap, memlekettik basqarý apparatyn ornatty. Ol eshqandaı da referendým, saılaý arqyly kelgen joq. Onyń ornaýyna qazaq halqynyń eshqandaı da qatysy bolǵan joq. Ekinshiden, V.Lenın bastaǵan bólshevıkter partıasy qazaq qoǵamynyń sol tarıhı kezeńdegi jaǵdaıy men onyń aldynda turǵan maqsat-mindetterimen sanasqan joq. Óziniń áskerı, ıdeologıalyq basymdyǵyn paıdalanyp, qazaq azattyq qozǵalysyn tabıǵı mazmunynan aıyrdy. Bul is júzinde, qazaq ult-azattyq qozǵalysyna jasalǵan keshirilmes tarıhı qıanat edi. Bólshevıkter, olardyń jetekshileri ózderin partıalyq turǵydan qazaq basqarýshy tobynan joǵary turǵandyǵyna senimdi boldy. Máselen, Alashorda úkimetiniń 15 múshesiniń bireýiniń ǵana (O.Áljanov) arnaýly orta bilimi bar-tyn. Al qalǵan on tórti túgeldeı joǵary bilimdi edi. Sapalyq turǵydan Keńes úkimetiniń ózi mundaı quramda emes-tin.
Álıhan Nurmuhametuly Bókeıhanov bastaǵan qazaq azattyq qozǵalysy basshylarynyń jáne saıası uıymynyń durystyǵyn ómir aǵymynyń ózi jan-jaqty dáleldep berdi.
Qazaq azattyq qozǵalysy kózdegen maqsat-murattardyń jalpy adamzattyq qundylyqtar arasynda ekendigin keıingi álemdik tarıh kórsetip te berdi. Nıkaragýa ult-azattyq qozǵalysynyń basshysy Sandıno kezinde «bizdiń qozǵalysymyzǵa syrttan taptyq mazmun, sıpat berýge umtylystar jasalyndy. Biz oǵan úzildi-kesildi qarsy boldyq, óıtkeni bizdiń kúresimiz antıkolonıaldyq mazmundaǵy kúres edi» dep málimdedi. Alash ataýyndaǵy qazaq ult-azattyq qozǵalysynyń basshylary Sandıno jasaǵan tujyrymǵa HH ǵasyrdyń 20-jyldary kelgen bolatyn.
Mine, bul keltirilgen faktilik materıaldar – qazaq ult-azattyq qozǵalysy qaıratkerleriniń qazaq shyndyǵyn qorytý isinde reseılik komýnıserden joǵary turǵandyǵynyń aıǵaǵy. Alashtyq ustanymdaǵy zıalylar bólshevıkter usynǵan sosıalızm ıdeıasymen osy jolda belgilengen tótenshe ózgeristerdi qabyldaı alǵan joq. Ahmet Baıtursynuly qazaq halqynyń bólshevıkter ıdeıasyn qabyldaýǵa daıar emestigine baılanysty olar usynǵan sosıalızm ıdeıasyn «shaqyrylmaǵan bóten qonaq» dep atady.
Sózimizdiń sońynda, mynadaı jaǵdaıdy eskertýdi ózime mindet sanaımyn. Bólshevıkter uıymdastyrǵan 1917 jylǵy sosıalısik revolúsıa men odan keıingi ózgeristerge baılanysty bul aıtylǵan oılar, árıne, jańa qoǵam qurý isine belsendi túrde atsalysqan aǵa býynnyń jasampaz eńbegin joqqa shyǵarǵandyq emes. Qarapaıym halyq, onyń ozyq týǵan uldary men qyzdary úshin sosıalızm ıdeıasy, Turar Rysqulov dál atap kórsetkenindeı, túpkilikti jalǵyz murat emes, qoǵamdyq ómirdi jaǵymdy maǵynada ózgertýdiń quraly esebinde júrdi. Osy turǵydan aǵa býynnyń qajyrly eńbegi óz nátıjesin bergendigi anyq. Olardyń túrli aýyrtpalyqtarǵa qaramastan, atqarǵan maqsattyq qyzmeti men eńbeginiń eń basty nátıjeleriniń biri – búgingi memlekettik táýelsizdigimiz.
Mámbet QOIGELDIEV,
QR UǴA múshe-korrespondenti, profesor
ALMATY
