Aıdos Sarym, «Abaı-aqparat» qoǵamdyq qorynyń vıse-prezıdenti, saıasattanýshy:

- Aıdos aǵa, qazaq óziniń ulttyq poten­sıalyn qalyptastyra aldy ma? Ulttyq ıdeıa jolynda qandaı qadamǵa bara alyp jatyr? Ideologıamyzdyń kóshin toqtatpaý úshin ne isteýimiz kerek dep oılaısyz?

- Qazir qoǵam «qazaq qandaı ult?», «ult­tyń bolashaǵy qandaı bolýy kerek?» degen syndy saýaldarǵa jaýap qarastyra bastady. Úsh qazaqtyń basy qosylǵan jerde túrli klýbtar qurylyp jatqany qazaq ultynyń oıanǵanynyń belgisi. Sonymen birge qazaq óziniń metafızıkasyn, rýhanı keńistigin, ekzıstensıasyn izdeýde. Ár qazaqty «biz kimbiz?» «qaıda bara jatyrmyz» degen suraq­tar mazalaýy ult retinde belgili bir dáre­jege kóterilgenimizdi aıǵaqtaıdy. Mundaı áńgimeler túbi bir jerdi jaryp shyǵady. Ósip kele jatqan ult óziniń ıntel­lektýaldy-zerdelik potensıalyn júdet­peýge tyrysady. Ol úshin táýelsiz memleket, táýelsiz ult ekenimizdi ózimizge, sonymen birge basqalarǵa uǵyndyryp, árdaıym eske salyp otyrýymyz qajet. Azǵantaı qıyndyq­tarǵa bola aqyrzamandy tóndirip, jasýǵa, jasqanýǵa bolmaıdy. Qazir ulttyq ıdeolo­gıany qalyptastyrýdaǵy basty problema qazaq tili de emes. Basty másele - «biz qandaı ultpyz» degen suraqqa jaýap tabý. Sondyq­tan da úsh adamnyń basy qosylǵan jerde qaı ultpyz, ulttyń tili qalaı damýy tıis, máde­nıeti, tarıhy buǵan qalaı qyzmet etýi kerek degen sekildi iri máselelerge attyń basyn tireı berý kerek. İri máseleden taı­qyp, paıdasy joq maıda-shúıde «Shyńǵys han qazaq pa, joq pa?» degen daýǵa aralasa ber­sek, ulttyq ıdeıadan alshaq ketemiz.

- Jal­py, alashordashylar ıdeıasy búgingi qazaq ıdeıasymen qabysa ala ma? Tipti biz­diń aıtýly partıalarymyzdyń biri Alash partıasynyń muragerimiz dep qal­ǵany bar...

- Bul máselege de keleıik. Qazaqstanda qazir eki birdeı ulttyń qalyptasý úrdisi júrip jatyr. Birinshisi - stıhıaly túrde ózi­niń tarıhı, tabıǵı úrdisterine saı damyp, nary­ǵyn, parqyn, sapasyn, sanyn arttyryp, ósip kele jatqan qazaq ulty. Bul topqa siz ben biz kiremiz. Ózimizdiń ortaq áńgimemiz, baspa­sózi­miz, aqparattyq keńistigimiz bar. 1972 jyly KPSS-tiń sezinde Brejnev: «Patsha zama­nyndaǵy, odan buryn da shıelenisken ulttyq problemalardy túbegeıli sheshtik, onyń ornyna «keńes halqy» degen ult paıda boldy» dep maqtanǵan bolatyn. Araǵa biraz ýaqyt salyp, bul pikirdiń kúli kókke ushty. Bizde qalyptasyp kele jatqan ekinshi ult, sol «keńes halqynyń» kóshirmesi ispetti «qazaq­standyq ult» degen uǵym. Rýhy, tili, máde­nıeti, ádeti, dástúri joq «qazaqstandyq ult» úshin shyryldap júrgenderdi túsine almaı­myn. Bizdi erekshelendiretin, ózgeden bólip alatyn tilimiz ben dinimizdi, saltymyz ben tarıhymyzdy qaıda qoıamyz? Tarıhı joly­myzǵa kóz salyńyzshy... Qasym handardyń zamanynan beri kóshpeli halyqtardy birik­tirý ıdeıasy - Alash ıdeıasy boı kóterdi. Endi odan bas tartýǵa haqymyz joq. Altyn orda­nyń maqsaty da, Shyńǵys han handyǵynyń múddesi de kúlli kóshpeli jurttyń basyn bir jaǵadan shyǵartatyn ımperıalyq ıdeıa edi. Osy ıdeıanyń negizinde Alash ıdeıasy boı kóterdi. Munyń astarynda jańarǵan túrki­shildik ıdeıasy jatyr. Keıbir alash­tanýshy aǵa­larymyz - alashordashylar osydan bir ǵasyr buryn qabyldaǵan strate­gıalyq baǵdarlamalardy aktýaldy dep oılaıdy. 1917 jylǵy baǵdarlamany osy kúnmen sa­baq­tastyrǵysy keledi. Menińshe, bul da durys emes. Ideıalar árqashan damyp otyra­dy. Alash ıdeıasynyń basty maqsaty - qazaq ultyn azat etý. Osyny negizge alsaq, qate­lespeımiz. Al qalǵan ıdeıanyń jerge, tilge, dinge qatysty quramdas bólikteri zamanǵa saı damýy kerek. 1917 jylǵy Alash zıaly­lary be­kit­ken baǵdarlama sol kezdegi bilim deń­geıi, túsinik, ekonomıkalyq, saıası, fı­lo­so­fıalyq oılaýdyń kemeldengen úlgisi dep túsingen jón. Arada bir ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótti. Qanshama jańalyq, ózgeris boldy. Abaı árbir býyn úshin ózinshe Abaı bolady. Búgin­giniń oqyrmany Abaıdy 40-70 jyldyń túsin­igimen qabyldaı almaıdy. Alash ıdeıa­syna da solaı túısiný kerek. Bir jaǵynan qarasaq, Alash ıdeıasy sózsiz túpkilikti, tyń­ǵylyqty túr­de qazaq ultynyń ıdeıasy, ekinshi jaǵynan, túrkishildik ıdeıasy dep túsinemiz. Qazaq HH ǵasyrda genosıdti kórip, ashtyqtyń kesirinen 60-70 paıyzǵa qyrylyp qaldy. Osyndaı taǵdyr taýqymetin tartqan el eshkimge áńgir­taıaq oınata almaıdy.

- Elimizde 130-ǵa tarta etnos bar. Ult­tyq ıdeıa jaıly sóz qozǵaǵanda, «qazaq pen elimizdegi etnostardyń ıdeıa­syn bólip qarastyrý kerek pe?» degen zańdy saýal týyndaıtyn sekildi...

- Taǵdyr taýqymetin tarttyq eken dep, ózge etnostarǵa tize batyrsaq, óz tarıhy­myz­dy túsinbegenimiz, odan sabaq almaǵanymyz bolyp sanalady. Bizdiń aǵaıyndarymyz qazaq ıdeıasyn tek qazaq halqynyń ıdeıasy dep biledi. Bul durys emes. Qazir saıasatker­ler aıtyp júrgen elimizdegi 130 etnostyń bá­ri qazaq ultynyń ókili, qazaq ultynyń qu­ramdas bóligi. Olar muny moıyndamaı otyrsa, bul bizdiń kinámiz. Qazaqstannyń zańyn syılaıtyn, konstıtýsıasyna baǵyna­tyn, onyń mindetterin múltiksiz atqaratyn, salyǵyn tóleıtin, memlekettiń tilin, máde­nıetin, tarıhyn qurmettep, qoǵam men mem­leket júktep otyrǵan moraldik, zańdyq nor­malardy oryndaıtyn, qazaq áskeri sa­pynda boryshyn ótegen, kez kelgen azamat­ty qazaq dep túsinýimiz kerek. Chempıondarymyz Maıa Maneza da, Vınokýrov ta - qazaq. Tegi orystekti, koreıtekti, din turǵydan alǵanda, hrıstıantekti qazaq bolýy múmkin. Qazaqy keńpeıildikke saı saıasat júrgizip, fıloso­fıalyq oı tujyrymdasaq, armanymyz oryn­dalyp, ulttyq ıdeıamyz óz tuǵyryna qona­dy. Óıtkeni ýaqyt ta, tarıh ta bizdiń múdde­miz­di qoldaıdy. Óremiz jetpegen jerde kúsh qoldanyp, qazaqtyń áńgimesine ózge etnos­tardy aralastyrmaýǵa negiz joq. Qazaq­standa turyp jatqan 17 mln halyq pen shet­eldegi 5 mln qandasymyzdyń bári, ıaǵnı 22 mln qazaq bar. Elimizdegi dıasporalar túbi qazaq ultyna qosylýy tıis. Kórshi Qytaı men Reseıdi qarańyzshy. Usaq ulttardy ózderine sińirip, asımılásıalap barady. Erte me, kesh pe dál sol sekildi elimizdegi qazaqtan ózge etnostar ult, halyq retindegi negizin saq­tap qala almaıdy.

- Keńestik kezeń qazaq ulty jutylyp ketýge beıim ult ekenin kórsetti. Az bol­ma­ǵanda «qara orys» bolýdyń aldynda qaldyq. Osy mysaldan keıin qazaq bir ulttyń quramyna enip, óz bolmysyn jo­ǵal­typ almasa, ózgelerdi sińirip, qazaqy­landyryp jiberedi degenge senbeıtin sekildimin.

- Qazaq ulty basqa ultqa sińisip, joıy­lyp ketedi degenge men de senbeımin.

- Aǵa, «qazaq ulty tarıh sahnasynan syzylyp ketedi» dep otyrǵanym joq. Qazir Qytaıdaǵy qandastarymyz qansha salt-sanany saqtady degenimizben, qy­taı­lana bastady ǵoı.

- Ol ras.

- Túrkıadaǵy qazaqtar men Qazaq­stan­daǵy qazaqty salystyrýǵa kelmeıdi.

- Munyń bári shyndyq. Álemdegi kez kelgen qandasymyz qazaq tiliniń, qazaq má­de­nıetiniń, qazaq biliminiń otynyń mazdap janar oshaǵy Qazaqstan ekenin túsinýi kerek. Odan basqa jerde qazaq tiliniń saltanat qurýy múmkin emes. Qazaq tili álemdik til bola almaıdy. Onyń artynda 100 mıllıon­daǵan halyq turǵan joq. Búginde Qazaqstanda ortasha eseppen 10 myń sheshen bar delik. Sol 10 myń sheshenniń tilin 17 mıllıon ha­lyq úırenbeıdi ǵoı. Eger osy kórsetkish keri­sinshe bolsa, sheshen tilin amalsyz úırengen bolar edik. Asımılásıa degenimizdi kúshtiniń álsizge jasaıtyn tepkisi dep bilemiz. Munyń mádenıetti, órkenıetti jolyn akkýltýrasıa degen termınnen izdegim keledi. Azamattardy sanaly túrde qazaqylandyrýǵa ákelý. Mem­lekettik tildi memlekettik qyzmetkerlerdiń bári bilýi kerek dep zańmen mindetteıikshi. Mem­lekettik qyzmetke barǵysy keletin bar­lyq azamat ultymyzdyń tilin bes saýsa­ǵyn­daı bilip alar edi. Qazaq kóshiniń arqa­synda elimizdegi qazaq ultynyń sany 70 pa­ıyzǵa jetip qaldy. Onyń ústine qazaq óte jas ult. Elimizdegi slaván tektes etnostardyń orta jasy 47-50-ge taıap qalsa, qazaqtardyń orta jasy - 26-27 jas. Sonymen qatar qazaq­tyń sany ár jylda kemi 1-1,5 paıyzǵa artyp kele­di. Elimizden jyl saıyn 70-80 myń orys ózderiniń tarıhı Otandaryna qonys aýdarý­da. Olardyń deni jastar ekenin de eskerińiz. Bir qyzyǵy sol jastardyń kóp bóligi ózderi­niń tarıhı Otanyna emes, AQSH-qa, Kanadaǵa jáne basqa da Eýropadaǵy da­my­ǵan elderge ketip jatyr. Qazir Reseı álem­di, tipti óziniń qandasyn qyzyqtyryp otyrǵan joq.

- Endi osy oıyńyzdy «Qazaqstan shet­eldegi qandasyn qyzyqtyra alatyn elge aınaldy ma?» degen saýalmen sa­baqtap kórsek...

- Ókinishke qaraı, biz de qandasta­ry­myzdyń armandaǵan eline aınala alǵan joq­pyz. Kóshi-qon máselesindegi jemqor­lyq, eki kúnniń birinde oralmandarǵa bólin­gen qarjynyń úptelip ketýi, salynyp jatqan úılerdiń sapasyzdyǵy jaıly estımiz. «Ja­zý­shylar odaǵy» nemese «Dúnıejúzi qazaq­tarynyń qaýymdastyǵy» sekildi úkimettik emes uıymdar ulttyń bolashaǵy úshin ma­ńyzy bar «Nurly kósh» baǵdarlamasyna ke­shendi túrde qoǵamdyq baqylaý jasaý qajet edi. Qazir Otanyna asyǵa jetken aǵaıyn orys tilin bilmese, qatarǵa qosyla almaıtyn jaǵdaıda qalyp otyr. Bizdiń «Nurly kósh» baǵdarlamasyna jańasha kózqaraspen qa­rap, túzetýler engizgenimiz jón sıaqty. «Qan­sha qandasymyz tarıhı Otanyna kóshý­ge da­ıyn, qansha qazaq jaǵdaıy qıyndasa kóshýi múmkin» degen syndy saýaldarǵa jaýap be­retin naqty derek joq. Menińshe, qazaq bas­pa­sózi kóterip júrgen «qazaq kartasy», «qa­zaq pasporty» degen máseleni qolǵa alý kerek. On jyldyqqa elimizge kóship kelem degen azamattarǵa tólqujatyn rásimdeý, túrli baǵdarlamaǵa, kvotaǵa iliný úshin eń bolmaǵanda sýreti ilingen, móri bar qujat bereıik. Ol resmı kúshi joq, qoǵamdyq tur­ǵydaǵy qujat bolsyn. Sol qujat arqyly aldaǵy on jyldyqta qansha aǵaıyn elge keletinin bilip otyrar edik. Osyny túsindirý jaǵyn zıaly qa­ýym­ǵa mindetteý kerek sekildi. Ókinishtisi, qa­zir bizde zıaly deıtin jazýshy aǵalarymyz bir-birimen qyryq pyshaq bolyp, aıqasyp júr. Jýyrda Odaq­tyń jıylysyna baryp, alty-jeti saǵat otyryp, «oqyrman» degen sózdi estı almaı kettim.

- Odaq dep qaldyńyz ǵoı. Keńestik kezeńde jazýshylarymyz belgili bir dá­re­jede saıası oıyndardyń kózirine aı­nalýshy edi. Qazir saıasatymyz bir bólek, oqyrmanymyz bir bólek, jazý­shy­myz bir bólek júr. Osyny joıý úshin jazý­shy­lardy saıasatqa aralastyrý kerek pe?

- Jazýshylar odaǵyndaǵy jıylystan keıin baıqaǵanym, bizdiń jazýshylar áli keńestik kezeńdi saǵynyp júrgen sıaqty. Keńester Odaǵy ne úshin qazaq jazýshysynyń jaǵdaıyn jasady? Ol dáýirde otarlap jat­qan eldiń zıalysynyń aýzyna qum quıyp otyrý kerek boldy. Sondyqtan jazýshylarǵa pansıonat salyp berdi, qalamaqy berdi, úı berdi. Táýelsizdik degen - jaýapkershilik de­gen sóz. Memleketten eshteńe kútpeı, óziń úshin óziń jaýap beresiń. Men keshe eki termın shyǵardym. Onyń bireýi - «qalamaqymaqtyq» degen sóz. Jazýshylar «qalamaqy» dep etegin jasqa toltyrǵansha, jurt oqıtyn roman jaz­syn. Qoǵam ózi ilip áketip, kitap dúkende­rinen satyp almasa, maǵan kelińiz. Jalpy, jazýshylardyń birli-jarymy bolmasa, báriniń jaǵdaıy jaman dep aıta almaımyn. Biz qa­lam­gerlerdiń myqtylyǵyn sóz etemiz de, olardyń suranysyn, naryǵyn aıtpaı­myz. Meniń oıymsha, jazýshylar sezinde «kim tóraǵa bolady?» degennen buryn, «Qazaq oqyrmany qandaı romanmen qaýysh­ty?» degen suraqqa jaýap tabýǵa asyǵýymyz ke­rek edi. Osyǵan deıin qolyna qalam ustaǵan­nyń bári shyǵarmashylyǵyna aýyl qazaǵy­nyń ómirin arqaý etti. Olar qaladaǵy tir­shilikti qubyjyq etip sýrettedi. Buǵan sebep - qazaqtardyń qalany jaýlaı alma­ǵany edi. Keńes kezinde qalaǵa kelip qonys­tanýdyń ózi problema boldy. Almatynyń 8 paıyzyn, Óskemenniń 3-aq paıyzyn qazaq­tar qurady. Qazir jaǵdaı ózgerip, Almaty­nyń 70 pa­ıyzy qazaqy­landy. Ýrbanızasıa úderisi júrip ja­tyr. Osy sátte bizge qazaq­tyń qa­la­lyq máde­nıetin nasıhat­taıtyn áde­bıet qajet. Bizdiń aǵalarymyz qalalyq máde­nıetti nası­hat­taıtyn shyǵarma jazýǵa asyǵar emes.

- Osy arqyly belgili bir dárejede ádebıetti de saıasılandyrý kerek deısiz ǵoı.

- Saıasılandyrǵan osy eken dep, olardy saraı aqyny etip, bılikti maqtatyp qoıýǵa bolmaıdy. Bul - qoǵam qajet­tili­ginen týyndap otyrǵan máselelerdi áde­bıet arqyly, kıno arqyly halyqtyń sana­syna sińirý degen sóz. Saıasattyń kókesi - osy. Saıasattyń basty min­deti jol salý emes, qundylyqtardy qalyp­tas­tyrý. Biz Táýel­sizdik alǵan 20 jyl bede­rinde qandaı ob­raz, qandaı keıipker beı­nelep úlgerdik? Bul suraqqa keńes kezeńinde jazylǵan ádebıet bar ǵoı dep jaýap beresiz. Ol bas­qa formasıaǵa, basqa naryqqa, basqa eko­nomıkaǵa negizdelgen basqa zamannyń ádebıeti, basqa dáýirdiń keıipkerleri.

- Ózińiz shyǵarǵan ekinshi termındi umyt qaldyrdyńyz...

- Jazýshylar aqylman bolýy kerek. Aqyl men aqyrzamandy biriktirip, qalam­gerlerge «aqyrman» degen ataý berdim. Olar bir jaǵynan aqylyn aıtsa, ekinshi jaǵynan aqyrzamandy tóndirip júr. Aı­maqta júrgen biraz ákimqarany bilemin. Ákim­shilikke jazý­shy keldi dese, sheneý­nikter «taǵy da kelgen be?» dep kijinetin dáre­jege jetken. Kúndelikti sheneýniktiń aldynda alaqan ja­ıyp tıyn surap júrseń, seni kim syılaıdy? Kim senimen sanasady? Qazir orystildi ortaǵa da, qazaqtildi qoǵam­ǵa da sózi ótetin bes qa­lam­gerimiz joq. Myń­daǵan adam alańǵa shyq­sa, basý aıtar kimiń bar? «Jigitter, qo­ıyńdar, sendermen de, bılikpen de keliseıik. Aı­nalyp kel­gende, bul - bizdiń memleket, anaý turǵan ózi­mizdiń ulttyq polısıamyz, qazaq pen qazaq qy­ryl­masyn, qazaqtyń qany tógilmesin» deı­tin­deı zıaly qaldy ma? On­daı zıaly qal­masa, qazirden bastap nası­ha­tyna kiriseıik. Halyqqa da, bılikke de sózi ótetin qadirli azamattardy tárbıelep shyǵa­ralyq. Olar­dy saıasatqa aralastyrmaıyq, partıalarǵa múshe­likke shaqyrmaıyq. Olar ulttyń ishin­de ulttyń áńgimesin aıtyp júrsin. Eger osylaı jasaı alsaq, bul saıasatymyzdyń jemisin bola­shaqta kórer edik.

- Internet paraqshalarynan talaı daýdyń kýási bolyp júrmiz. Jalpy, siz jeke basyńyz ǵalamtor arqyly qoǵamǵa qandaı qozǵaý sala aldyńyz?

- Qazaq ǵalamtoryn damytý - meniń nan taýyp júrgen salam. Az-maz saıt qurdym, biraz saıttyń ashylýyna muryndyq boldym. Mysaly, Murat Ábenovtarden surańyz, «Vıkıpedıanyń» qozǵaýshylarynyń biri boldym. Bul bolashaqta maqtanyp aıtatyn áńgimemniń jelisi bolady dep oılaımyn. Kúnine áleýmettik jelige bir sóz bolsyn jazyp qoıamyn. Bul da bolsa kishigirim eńbek dep bilemin. Ár qazaqtyń úıine Abylaıdyń ne Kenesarynyń sýretimen qatar, «Sen qazaq úshin ne jasadyń?» degen plakat ilip qoıǵym keledi. Búgingi urpaqtyń sabyry, parasaty ótken býynǵa jetpegenimen, rýhy asqaq. Jany jasymaǵan. Jas urpaqty keńestik kezeńnen qalǵan úreımen qorqytyp alsaq, úlken tragedıa bolady. Ótken býynnyń sanasyn, kelbetin, psıhologıasyn, oılaý júıesin ashtyq ózgertip jiberdi. Olardy ashtyqtan qutqarǵanymyzben, rýhanı ashtyqtan arashalap alý qıyn. Ol urpaqtyń sanasynda «bastyqqa qarsy shyqpa, men kishkentaı ǵana qulmyn, shybynmyn» degen psıhologıa bar. Ár qazaq qazir ınternet arqyly ıa basqa joldarmen «Memleket degen - menmin. Men memleket úshin emes, memleket men úshin, qazaq úshin, qazaqsha sóıleýim, oılaýym úshin jaralǵan. Ákimder men mınıstrler - bizdiń jalǵa alǵan mened­jerlerimiz» degen psıhologıany oıatýǵa jumys jasaýy kerek.

- Jalpy, bizdiń sanamyzdy otar­shyldyqtan qutqarý qajet sekildi...

- Latyn árpine kóshý kerek. Jıyrma­synshy ǵasyrdyń ózinde álipbıimizdi úsh ret aýystyrdyq. Odan qyrylyp, joıylyp qalǵanymyz joq. Memlekettik erik-jiger bolsa, latyn árpine kóshý qıyn emes. Ár nárseniń quny, tólemi bolady. Jetpisti eńsergen aǵaıynnyń árip túsinbeı qalýy tragedıa emes. Olar kórerin kórip, oqyryn oqyp tastaǵan. Qazaq aman bolsa, nemereleri aman bolsa, rýhanı, mádenı keńistikten qalyp qalmaıdy. Osy jyldan bastap latyn árpine kóshsek, keler urpaq basqa eldiń tilin, álippesin túsinbeıtin edi. Osy arqyly rýhanı turǵydan azattyqqa qol jetkizer edik. Qazaq­tyń latynǵa kóshýi - ishki problemamyz. Ózgelerge jaltaqtaýdyń qajeti shamaly. Latynǵa kóshsek, syrtqy saıası kúshter kelesi urpaqtyń táýeldilikten qutylatynyn kórip otyr. Biz dekolonızasıalanyp, otarlyq sanadan aıyǵyp kelemiz. Sóıte tura, Mir­jaqyptyń «Oıan, qazaǵynyń» parqyn durys baǵalamaı, «el oıanǵanda, men de oıanarmyn» dep júrmiz. Ult ult retinde oıanbaıdy. Bul árbir qazaqqa jekeleı aıtylǵan sóz. Ár adam jeke tulǵa retinde uıqydan turady. Mysaly, Izraıl qoǵamyn qarańyzshy. Joq jerden memleket quryp, tilin qalyp­tas­tyrdy. Oıandy. Qundy­lyq ataýly suranystan paıda bolady. Izraılge saıası kúshter Afrıka, Argen­tınadan jer alyp bermek bolǵan. Olar aldyǵa maqsat qoıyp, arab­tardyń qolas­tynda qalǵan ózderiniń tarıhı Otanynan jer satyp alyp, memleket irgesin qalady. Adamdy jasytatyn ıdısh tilinen bas tartyp, óz Táýrat negizinde óz tilderin dúnıege kel­tirdi. Munyń qasynda, Qudaıǵa shúkir, bizde bári bar.

- Áńgimeńizge raqmet!

Alashqa aıtar datym...

Túbi bárin ulttyq ıslamǵa negizdelgen jańashyl mádenıet jeńip shyǵady. Ult, din, jańashyl mádenıetti biriktire alǵan kúsh Qazaqstandy bıleıdi. Geosaıasatta «óziniń geografıasyn bilgen adam syrtqy saıasatyn aıqyn túsinedi» degen uǵym bar. Baǵyt-baǵdarymyzdy bilý úshin soǵan saı ulttyq sımvolıkamyzdy jasaýymyz qajet. Mysaly, Ábilqaıyr kóshesi Aqtóbede bar da, Almatyda joq. Bul - jershildikke bastaıtyn úrdis. Osyǵan jol bermeı, ulttyq qundylyq dárejesinde tulǵalardy dáripteı bilýimiz qajet. Ekinshi másele - ulttyq dızaın. Ol da jańaryp, jańa mádenıetpen astasyp jatqany jón. Ulttyń aıasynan shyqqan qundylyq máńgi bolady. Bizdiń memleketke taǵar aıybymyz - qoǵam qajettiligin óteıtin qundylyqty qalyptastyra alǵan joq. Qundylyq joq bolǵan soń, memlekettik tapsyrys retinde mıllıardtap aqsha tókseń de, qumǵa sińgen tamshydaı joq bolyp ketedi. Bizdegi bilim, rýhanıat salasynyń aqsap jatqany «qandaı memleketpiz, maqsatymyz ne?» degen suraqqa jaýaptyń joqtyǵynan. Frıdman degen ekonomıs: «Oń ózgerister toq zamanda emes, qıyn qystaý kezeńde bolady», - deıdi. Tyǵyryqqa tirelgen kez - ózgeris ataýlynyń basy. Saıası erkindigi joq elde eshqandaı ınovasıa, eshqandaı modernızasıa bolmaıdy. Qazaq degen sóz erkin, azat degen sózdiń sınonımi. Biz osy qazaqtyqqa laıyq bolýymyz kerek. Árqaısymyz jeke tulǵa retinde «qazaq - azat» degen uǵymdy nasıhattaıyq. Azat bolaıyq. Sonda ǵana ult táýeldilikten qutylady.

Avtor: Qanat ÁBİLQAIYR

«Alash aınasy» gazeti

�, o�7����,�(sin ashtyq ózgertip jiberdi. Olardy ashtyqtan qutqarǵanymyzben, rýhanı ashtyqtan arashalap alý qıyn. Ol urpaqtyń sanasynda «bastyqqa qarsy shyqpa, men kishkentaı ǵana qulmyn, shybynmyn» degen psıhologıa bar. Ár qazaq qazir ınternet arqyly ıa basqa joldarmen «Memleket degen - menmin. Men memleket úshin emes, memleket men úshin, qazaq úshin, qazaqsha sóıleýim, oılaýym úshin jaralǵan. Ákimder men mınıstrler - bizdiń jalǵa alǵan mened­jerlerimiz» degen psıhologıany oıatýǵa jumys jasaýy kerek.

- Jalpy, bizdiń sanamyzdy otar­shyldyqtan qutqarý qajet sekildi...

- Latyn árpine kóshý kerek. Jıyrma­synshy ǵasyrdyń ózinde álipbıimizdi úsh ret aýystyrdyq. Odan qyrylyp, joıylyp qalǵanymyz joq. Memlekettik erik-jiger bolsa, latyn árpine kóshý qıyn emes. Ár nárseniń quny, tólemi bolady. Jetpisti eńsergen aǵaıynnyń árip túsinbeı qalýy tragedıa emes. Olar kórerin kórip, oqyryn oqyp tastaǵan. Qazaq aman bolsa, nemereleri aman bolsa, rýhanı, mádenı keńistikten qalyp qalmaıdy. Osy jyldan bastap latyn árpine kóshsek, keler urpaq basqa eldiń tilin, álippesin túsinbeıtin edi. Osy arqyly rýhanı turǵydan azattyqqa qol jetkizer edik. Qazaq­tyń latynǵa kóshýi - ishki problemamyz. Ózgelerge jaltaqtaýdyń qajeti shamaly. Latynǵa kóshsek, syrtqy saıası kúshter kelesi urpaqtyń táýeldilikten qutylatynyn kórip otyr. Biz dekolonızasıalanyp, otarlyq sanadan aıyǵyp kelemiz. Sóıte tura, Mir­jaqyptyń «Oıan, qazaǵynyń» parqyn durys baǵalamaı, «el oıanǵanda, men de oıanarmyn» dep júrmiz. Ult ult retinde oıanbaıdy. Bul árbir qazaqqa jekeleı aıtylǵan sóz. Ár adam jeke tulǵa retinde uıqydan turady. Mysaly, Izraıl qoǵamyn qarańyzshy. Joq jerden memleket quryp, tilin qalyp­tas­tyrdy. Oıandy. Qundy­lyq ataýly suranystan paıda bolady. Izraılge saıası kúshter Afrıka, Argen­tınadan jer alyp bermek bolǵan. Olar aldyǵa maqsat qoıyp, arab­tardyń qolas­tynda qalǵan ózderiniń tarıhı Otanynan jer satyp alyp, memleket irgesin qalady. Adamdy jasytatyn ıdısh tilinen bas tartyp, óz Táýrat negizinde óz tilderin dúnıege kel­tirdi. Munyń qasynda, Qudaıǵa shúkir, bizde bári bar.

- Áńgimeńizge raqmet!

Alashqa aıtar datym...

Túbi bárin ulttyq ıslamǵa negizdelgen jańashyl mádenıet jeńip shyǵady. Ult, din, jańashyl mádenıetti biriktire alǵan kúsh Qazaqstandy bıleıdi. Geosaıasatta «óziniń geografıasyn bilgen adam syrtqy saıasatyn aıqyn túsinedi» degen uǵym bar. Baǵyt-baǵdarymyzdy bilý úshin soǵan saı ulttyq sımvolıkamyzdy jasaýymyz qajet. Mysaly, Ábilqaıyr kóshesi Aqtóbede bar da, Almatyda joq. Bul - jershildikke bastaıtyn úrdis. Osyǵan jol bermeı, ulttyq qundylyq dárejesinde tulǵalardy dáripteı bilýimiz qajet. Ekinshi másele - ulttyq dızaın. Ol da jańaryp, jańa mádenıetpen astasyp jatqany jón. Ulttyń aıasynan shyqqan qundylyq máńgi bolady. Bizdiń memleketke taǵar aıybymyz - qoǵam qajettiligin óteıtin qundylyqty qalyptastyra alǵan joq. Qundylyq joq bolǵan soń, memlekettik tapsyrys retinde mıllıardtap aqsha tókseń de, qumǵa sińgen tamshydaı joq bolyp ketedi. Bizdegi bilim, rýhanıat salasynyń aqsap jatqany «qandaı memleketpiz, maqsatymyz ne?» degen suraqqa jaýaptyń joqtyǵynan. Frıdman degen ekonomıs: «Oń ózgerister toq zamanda emes, qıyn qystaý kezeńde bolady», - deıdi. Tyǵyryqqa tirelgen kez - ózgeris ataýlynyń basy. Saıası erkindigi joq elde eshqandaı ınovasıa, eshqandaı modernızasıa bolmaıdy. Qazaq degen sóz erkin, azat degen sózdiń sınonımi. Biz osy qazaqtyqqa laıyq bolýymyz kerek. Árqaısymyz jeke tulǵa retinde «qazaq - azat» degen uǵymdy nasıhattaıyq. Azat bolaıyq. Sonda ǵana ult táýeldilikten qutylady.

Avtor: Qanat ÁBİLQAIYR

«Alash aınasy» gazeti

sýret: bnews.kz saıtynan alyndy