Alań da alań,

alań jurt,

Aǵala ordam

qonǵan jurt...

- Qaztýǵan jyraý

Qamshy.kz osydan biraz ýaqyt buryn RF QURAMYNDAǴY EŃ SORLANǴAN HALYQTYŃ BİRİ - NOǴAILAR QAQTYǴYS ORTASYNDA QALDY atty maqala jarıalaǵan edi. Onda Reseıde ómir súrip jatqan qandas halyq noǵaı taǵdyry sóz bolǵan.

Máseleniń máni Daǵystan bıliginiń Noǵaı aýdanynda jergilikti bılik ókilderi ózin-ózi basqarý men halyqtar teńdigi normalaryn ysyryp tastap jańa ultaralyq qaqtyǵysqa ıtermelep otyrǵany jaıynda edi.

2017 jyldyń 11 mamyrynda Mahachkala qalasynda Daǵystan Respýblıkasynyń memleket tóraǵasynyń orynbasary B.Z Omarov jetekshiligimen jer reformasyna baılanysty keńes ótken. Onda jergilikti bılik Noǵaı aýdanynyń komýnaldyq menshigine tıesili jerlerge qol salǵan. Hattamada kórsetilgen terıtorıa qumyqtar, noǵaılar men orystardyń dástúrli turǵylyqty jerleri. Olar Kızlár, Tarýmov, Noǵaı aýdanyna jatady.

Atalǵan máselege beıjaı qaramaǵan Noǵaı halqy Tereklı-Mekteb aýlynda 14 maýsymda búkil reseılik V noǵaı Sezin ótkizdi. Atalǵan kezekren tys jalpynoǵaı quryltaıynyń mán jaıyn bilmekke Qamshy tilshisi RF noǵaı dıasporasynyń ókili, sıeziń Uıymdastyrý komıteti múshesi Zalymhan Qoılaqaevqa habarlasty.

Zalmyhan Qoılaqaev 14 maýsymdaǵy jalpynoǵaı sezine Daǵystan ǵana emes, Reseıdegi noǵaılar qonystanǵan óńirler men okrýgtardan, Máskeý, Astrahan, Stavropol kraı, Sheshenstan, Qyrym Respýblıkasy men Karachevo-CHerkesıadan, Qobannan 6000-nan astam adam jınalǵanyn aıtty. Ol óz sózinde Reseıdegi noǵaı halqynyń jalpy sany 114 myń bolsa da qonystanǵan óńirlerde óte uıymshyl ekenin, noǵaı ulttyq-mádenı avtonomıasy belsendi jumys istep turǵanyn, ózderi qonystanǵan aýdandarda, tipti Máskeýde mádenı ortalyqtary, jastar odaǵy bar ekenin, ulttyq bolmysyn múmkindiginshe saqtap otyrǵanyn jetkizdi. Ári sez qabyldaǵan rezolúsıany jiberdi.

V jalpyreseılik noǵaı sezinen mańyzdy sóılemderdi oqyrmanǵa túpnusqa qalpynda usynamyz. Uıymdastyrý komıtetiniń tóraǵasy Rýstam Adılgereevtiń sıeze sóılegen sózderi:

Nogaıskıı raıon - edınstvennyı v Dagestane raıon kompaktnogo projıvanıa nogaısev, edınstvennyı raıon nogaısev ız pátı raıonov, sohranıvshıısá v Nogaıskoı stepı. No ı tot podvergaetsá razrýshıtelnomý vozdeıstvıý nepravılnoı sosıalno-ekonomıcheskoı ı nasıonalnoı polıtıkı Pravıtelstva Respýblıkı Dagestan. I tak ýtverjdat ımeıýtsá vse osnovanıa! Iz pochtı 9 000 kv.km. svoeı terrıtorıı Nogaıskogo raıona v mýnısıpalnoı sobstvennostı ostaótsá lısh okolo 3 000 kv. km., ostalnye zemlı ızáty vlastámı Respýblıkı Dagestan ız mýnısıpalnoı sobstvennostı…

V vysshıh organah vlastı Dagestana net nı odnogo predstavıtelá Nogaıskogo raıona - nı mınıstra, nı zamestıteleı mınıstrov, nı daje nachalnıkov ýpravlenıı, ı lısh odın – zavedýıýshıı nebolshogo otdela Apparata Glavy Respýblıkı ı Pravıtelstva RD…

  Otdelnye ı redkıe vystýplenıa mestnogo naselenıa kardınalnyh ızmenenıı ne prınosát. Nabolevshıe voprosy, kotorye rassmatrıvalıs na sqodah, sıezah, mıtıńah v techenıe poslednıh desátıletıı, ne smotrá na razlıchnye obeshanıa rýkovodstva respýblıkı, do sıh por ne razresheny…

K sojalenıý, radýjnye chaıanıa naselenıa raıona bystro razveıalıs. V techenıe aprelá-maıa tekýshego goda rýkovodstvo Dagestana cherez naznachennyh Glavoı Respýblıkı chlenov konkýrsnoı komıssıı po otborý kandıdatov na doljnostglavy Nogaıskogo raıona, grýbo vmeshalıs v proses smeny organov mestnogo samoýpravlenıa, pohodıvshıı normalno ı spokoıno na demokratıcheskıh nachalah. Prılojılı ı do sıh por prılagaıýt neımovernye ýsılıa, chtoby ýstranıt mestnyh pretendentov ı navázat svoego cheloveka. Prımenálıs razlıchnye metody vozdeıstvıa: admınıstratıvnoe davlenıe; neodnokratnye vyzovy ı ýgovory v Mahachkale, Kızláre, Tereklı-Mektebe; ıspolzovanıe v konkýrse ne prınsıpıalnyh, no slojnyh testov, napravlennyh ne na opredelenıe nravstvennyh ı delovyh kachestv, a na ýstranenıe neýgodnyh kandıdatov...

Zapýshennye sentralnye kýtany, OTF, v staryh sovetskogo perıoda postroıkah, v kotoryh projıvaıýt ot 10 do 20 semeı, faktıcheskı nebolshoe jıvotnovodcheskoe hozáıstvo otdelnyh, razroznennyh semeı, soderjashıh sobstvennoe pogolove; tıpıchnye fermy ı brıgady, raspolojennye glýboko v stepı vdalı ot respýblıkanskıh ı mýnısıpalnyh dorog, ne ımeıýshıh prısýshıh dlá sela harakterıstık - domov kúltýry, shkol, bıblıotek, medpýnktov, sosıalnyh slýjb, torgovlı, avtobýsnogo soobshenıa, vozmojnosteı dlá trýdoýstroıstva naselenıa. I búdjet respýblıkı, ıspytyvaıýshıı sereznye trýdnostı, ne v sostoıanıı vydelıt mıllıardnye vlojenıa dlá razvıtıa ınfrastrýktýry. Karlıkovye sela, ne ımeıýshıe nıkakıh perspektıv dlá obshego razvıtıa, no za kajdym ız kotoryh planırýetsá zakrepıt desátkı tysách gektar zemel selskohozáıstvennogo naznachenıa Nogaıskogo raıona ı peredat v sobstvennostselskomý poselenıý gornogo raıona.

Navázalı stepı ýbytochnýıý, v sledstvıe rasqodov na beskonechnye perevozkı ı peregony maloroslogo ı maloprodýktıvnogo ovsepogolová ız gor v stepı ı obratno, soderjanıe razezdnogo apparata obslýjıvanıa, vsledstvıe etogo vysokoı sebestoımostú prodýksıı sıstemý otgonnogo jıvotnovodstva. Po vsem pokazatelám ýstýpaıýshaıa sısteme jıvotnovodstva Nogaıskogo raıona. No mojno vosstanovıt ıstorıcheskýıý, tradısıonnýıý formý hozáıstvovanıa - vernýt v step ı koneı, ı verblúdov, v kochevoe jıvotnovodstvo, eslı sozdat rezervnye pastbısha, dat Nogaıskoı stepı otdohnýt.

Al, noǵaı sezi uıymdastyrý komıtetiniń zańgeri Temırhan Alavdın ýly Orazbaev bylaı deıdi:

Okınıshke, kývanyshsyz syltavman ıyınalganmyz bız býgýn. Tek nege sýıınemen — nogaılarda bırlık bar eken. Sav davletımızdın nogaılary ıyınaldy mýnda. Shet ellerdegı nogaılar bızge ıssı sozlermen ıardam ettı.

Kogda nogaı govorát o Nogaıskom raıone, onı govorát ne o mýnısıpalnom raıone, ne ob ıýrıdıcheskom sýbekte.

Nogaı govorát o svoeı rodıne — o Nogaıskoı stepı.

Zemlá prevrashaetsá v pesok!

Step prevrashaetsá v pýstynú! Jıtelı Nogaıskogo raıona stradaıýt ot peschannyh býr, kotorye s kajdym godom stanovátsá vse bolshe!

Kýda smotrát Mınprırody Dagestana ı prokýratýra?! Za chto polýchaıýt zarplatý ız nashıh nalogov?!

Hıshnıcheskoe jıvotnovodstvo daet otgonnıkam ýslovno 1 rúbl dohoda. A jıtelı Nogaıskogo raıona potom potratát 3-5 rýbleı, chto vosstanovıt prırodý, strýktýrý ı plodorodıe pochvy.

Narýshenıe prınsıpa edınstva Nogaıskoı stepı ı nogaev, ıstorıcheskı slojıvshegosá balansa, spravedlıvostı prıvelo k takım katastrofıcheskım posledstvıam.

Dlá Pravıtelstva Respýblıkı Dagestan eta zemlá nıchego ne znachıt. Dlá nogaev je — eto Rodına! Tolko nogaı býdýt zabotıtsá ob etoı zemle, kak nıkto drýgoı, kak o rodnoı materı.

Chtoby reshıt problemy Nogaıskogo raıona, nýjno:

1. V seláh nadlejashego kontrolá za arendatoramı, peredat zemlı otgonnogo jıvotnovodstva na balans ı v sobstvennostAdmınıstrasıı Nogaıskogo raıona. Vse voprosy s zemlámı Nogaıskogo raıona doljny reshatsá v Nogaıskom raıone!

2. Prokýratýre, Mınprırody Dagestana, Rosselhoznadzorý ı vsem otvetstvennym gosorganam nadlejashım obrazom ıspolnát svoı obázannostı po kontrolú za deıstvıamı arendatorov ı strogomý soblúdenıý zakona!

Segodná velıkıı den dlá nashego naroda. Nashı potomkı býdýt pomnıt etot den, kak den, kogda bylo oglasheno trebovanıe vosstanovıt spravedlıvostv otnoshenıı rodnyh zemel nogaıskogo naroda! Pravıtelstvo Dagestana obázano nas ýslyshat:

- Erımızdı kaıtarynyz! (Vernıte nashý zemlú!)

Sıez sońynda delegattar tómendegideı rezolúsıa qabyldaǵan:

— RF prezıdentine sıez qorytyndysy boıynsha úndeý joldaý;

— Daǵystan Respýblıkasynyń federaldyq zańnamaǵa saı kelmeıtin 09.10.1996g. №18 «Daǵystan Respýblıkasynyń kóshpeli mal sharýashylyǵyna arnalǵan jer týraly» zańynyń kúshin joıýdy talap etemiz;

— Noǵaı aýdanynyń tıesili jerin federaldyq zańnamaǵa saı jergilikti ózin-ózi basqarý ıeligine berýdi talap etemiz;

— Noǵaı aýdanyndaǵy kóshpeli mal sharýashylyǵyna arnalǵan jerge túgendeý men aýdıt júrgizý jáne zańsyz qonystanǵandarǵa tekserý júrgizýdi,  sondaı-aq V jalpynoǵaı sezi bekitken Noǵaı halqynyń tekserý komısıasy ókilderin qosa otyryp Reseı Federasıasy men Daǵystan Respýblıkasy jer zańnamasyna saı jergilikti basqarýlarda jer zańnamasyn buzýshylyqtardy anyqtaýdy talap etemiz;

— Jer telimderin bólýdiń belgilengen tártibin saqtaýdy, jaldaý aqysyn jınaýdy Noǵaı aýdanynyń jáne onyń halqynyń ıeligine berýdi talap etemiz;

— Prezıdent Pýtınnen jalpynoǵaı sezi qabyldaǵan sheshimge saı jaǵdaıdy óz baqylaýyna alýyn talap etemiz;

— Noǵaı aýdanynyń jer shekaralaryn baılanysty barlyq máseleleri Noǵaı aýdanynda halyqtyń qatysýymen sheshilýi kerek...

Qadirli oqyrman, noǵaıdy nege jazdy demeńiz. Birneshe jyl buryn noǵaı jyraýy Arslanbek Sultanbekten suhbat alǵanymda «Noǵaılar altyn berse de Atamekeninen ketpeıdi» dep edi. Endi sol Atameken topyraǵyna, Noǵaı dalasyna ózgeler qol salyp otyr. Daǵystandaǵy Noǵaı aýdany Reseıdegi noǵaılar qonys tepken irgeli óńirdiń biri. Halyq tyǵyz qonys tepken.

Uly Sáken Seıfýllın óziniń 1931 jyly jazyp shyǵaryp úlgergen «Qazaq ádebıeti» atty maqalasynda Qazaqty Noǵaıdan shyǵarady. Ol kisi bylaı «Barar jeriń Balqan taý, o da bizdiń barǵan taý» dep osy aıtylǵan jerlerdiń bárinde qazaq bolǵan rýlardyń babalaryn kórgen. Qalyń túrik, qalyń noǵaıly eli bolyp meken de qylǵan. «At baspaımyn degen jerdi úsh basady» dep bastap Noǵaılydan bólinip «qazaq» bolǵannan keıin de, qazaqtardyń qaıtadan burynǵy túp noǵaılaryna ketkenderi de bolǵan. «Óıtkeni noǵaıly men qazaqtyń aıyrmasy joq» dep naqtylaǵan.

Jer degende ótken jyly bizdiń de janymyz shyǵyp kete jazdaǵan. Bizdiki qandas halyqtyń úni jetsin, qoldaýymyz bolsyn degen dúnıe.

Nurǵalı Nurtaı