(Aqyn Tynyshtyqbek Ábdikákimov týraly)

Ábish Kekilbaev

Bul – meniń buryn-sońdy kórmegen de, estimegen de qalamgerim.

Óleńderi kózime, dálirek aıtsam, kóńilime ottaı basyldy. Oıyma qaı-qaıdaǵy oraldy. Kóz aldyma neler kelip, neler ketpedi?..

Basqasyn qoıǵanda, yrǵaǵymen, áýezi, kóz tastasy men sóz saptasynyń ózi talaı-talaı jaıttardy jadyma saldy.

Birýaq Almatynyń kóktaıǵaq kóshesinde jańa ashylǵan gastronomıa dúkeniniń aldynda shyny jaımanyń ar jaǵynda toıǵan toraılardaı torsıa jaıǵasqan bilem-bilem shujyqtarǵa – “býrjýıdaı semiz kolbasalarǵa” madaq jyr oqyp turǵan súmbi taldaı uzyn, qaıyńnyń qabyǵyndaı juqaltaq, sózi súńgideı sýyq ta ótkir, kóńili marten peshindeı lapyldap turǵan Tóleýjan Ysmaıylov, birese esikten qyz aldyna kelgen uıalshaq jigitteı syptıa kıinip, sypaıy kirip, syzdıyp turyp, syzdana sóıleıtin Toqash Berdıarov, birese óleńin aldyńa jaıyp salyp, ózi qumarta sorǵan ashshy “Belomordyń” kók tútininiń arasynda, onsyz da qysyńqy kózin odan ármen syǵyraıtyp jymsıa kúlip, dymyńdy qaralaı qurtatyn Jumeken Nájimedenov, biraýyq syrt tulǵasy sekseýildeı shyp-shymyr da, myp-myǵym, biraq aýyzyn ashsa, kómeıi kórinip, aq qaýyrsyndaı úlpildep, aq perishtedeı elpildep turatyn Tólegen Aıbergenov kóz aldyma kelgendeı boldy.

Ózi óleńderine Muqaǵalı Maqataevtyń sózderin kóp qystyrady eken. Biraq, jany dúleı bolǵanmen, jyrlarynda jortaqqa urynbaıtyn, jorǵasynan jańylmaıtyn Muqaǵalıdyń bastan-aıaq jaıma-shýaqtyǵy joq.

Abaı men Mahambetke de táý etetini sezilip tur. Abaıdy abyrjytqan alań dúnıe men Mahambetti ashyndyrǵan qarań dúnıege ókpesiniń qara qazandaı ekendigi qatty ańǵaryldy. Biraq, bireýiniń kúńgirt kúńirenisi men ekinshisiniń órepkigen ójettigine súlikteı jabysyp qalǵan eshteńesi baıqalmaıdy.

Keı-keıde sonaý alpysynshy jyldardaǵy Erkin İbitanovtyń jaǵasy jaılaý, jaıdarman kóńil, jaıbaraqat aıta salar aıaqasty tapqyrlyǵy kózge urady.

Ara-tura ázelgi Ótejan Nurǵalıevtyń jop-jorta ańqaýsı qalatyn, keıingi Ótejannyń áp-ádeıi qıtyqtana sóıleıtin saıqymazaqtyǵy qylań beredi.

Alaıda, bul álgilerdiń eshqaısysyn sol qalpynda qaıtalamaıtyn, qazaq óleńinde ara-tura ushyrasyp qalyp júrgen talaı-talaı sony soqpaqtardy sońyna deıin jetkizip, aıdyn jolǵa aınaldyra alǵan arshyndy, sonysymen de kózińe soıqan elesteıtin aıbyndy aqyn. Buryn-sońdy bolmaǵan aqyn...

Qazaqsha aıtqanda, birtúrli aqyn.

Qazaqtyń “birtúrli” degeni maqtaǵandyqty da, masattanǵandyqty da bildirmeıdi. Biraq, tosyrqaǵany men tańyrqaǵanyn jasyra almaı, amalsyz moıyndaǵanyn ańǵarta alady. Túpteı bilip, túbegeıli túsine almaı jatqandyǵyn da sezdirtedi.

Tynyshbek Ábdikákimovti de bireý uǵar, bireýi uqpas, bireý quptar, bireý quptamas, biraq ol eshkim elemeı kete almas, eskermeı qala almas, aıryqsha nysanaly aqyn.

Jıyrmasynshy ǵasyrdyń keıbir eń danyshpan sýretshileriniń shyǵarmalaryn kórgende onyń, eń aldymen, sýret sala alatyndyǵyna shúbá keltiretiniń bar.

Dál sondaı óleń jaza alatyndyǵyna eriksiz shúbálandyratyn uly aqyndary men ádemi áýezdi ańǵaryp, ádemi áýendi estı alatyndyǵyna kúmándandyratyn uly sazgerleri de barshylyq.

Ondaıda: “Buǵan nemenesine bola tańdaı qata bolyp júr eken bul jurt?”, – dep shynnan ańyratyndar da az emes. Sóıtse, bundaıda talaı gáp bar eken.

Bul áýelde ótken ǵasyrda Parıj salondarynda etek jaıypty. Klasıkalyq beıneleý ónerindegi Renesanstan keıingi adamdy áspetteý úrdisi qalyptastyrǵan estetıkalyq qaǵıdalarǵa baıqatpaı bastalǵan shabýyldar birte-birte údeı tústi. Adamǵa tamsaný azaıyp, adamǵa tańyrqaý kóbeıdi. Adamǵa tabyný adamdy aıaýshylyqpen almasty. Tańyrqaý tabalaýǵa, aıaýshylyq áshkereleýge jalǵasty. Sóıtip, ónerde bir kezdegi Qudaıdyń orynyn ıemdengen adam birte-birte qubyjyqqa aınala bastady. Ómirlik kórinister býaldyr elesterge aýysty. Qaı nárse de tabıǵı qalpyndaǵy tartymdylyǵyn joǵaltyp, qıly-kıly qıturqysyz qyzyqtyrmaıtyn qym-qıǵash qubylýlarǵa ushyrady. Eki dúrkin jahandyq soǵys dúnıeni eki ret asty-ústine shyǵardy. Adamdardyń burynǵy kózqarasynyń oıran-botqasy shyǵyp, minez-qulyqtary da qyryq quıqyljydy. Quıqyljyǵan qubylma kóńil tóńiregindegi eshteńeni qaz qalpynda kórýge qulyq tanyta qoımady. Qubyltyp, quıqyljytyp kórgisi keldi. Qalaı quıqyljytqysy kelse, solaı quıqyljytty. Qalaı qubyltqysy kelse, solaı qubyltty. Sýretkerler táńirimen taıtalasa bastady.

Bul aǵym áýeli Batys Eýropany túgel meńdep, qalǵan qurlyqtarǵa da aıaq saldy. Biraq, Baltyqtan beri óte almaı, uzaq maltyqty. Alpysynshy jyldarǵy Hrýshevtyń estetıkalyq tońmoıyndyǵy edáýir bógesin bolǵanymen, báribir birjolata toıtaryp tastaı almady.

Sekseninshi jyldar serpilisi ıdeologıalyq tosqaýyldardyń bárin jaıpap ketti.

Estetıkalyq bostandyq bizge de jetti. Ony bireýler ánsheıin sýretkerlik jelik retinde qabyldap, jeńil-jelpi túrlik qyltyń-syltyńǵa boı aldyrdy. Endi bireýler sanadaǵy túbegeıli ózgerister retinde qabyldap, bolmystyń buǵan deıin úńilýge bolmaı kelgen astarlary men qabattaryn zerdeleıtin oı jittiliginiń ótkirlenýi dep túsinip, bostan oıdy qasań qaǵıdalar tizgininen tezirek azattandyrýǵa tyrysty.

Túr táýelsizdigi oı táýelsizdiginen órbip jatyr dep túsindi.

Qazaq topyraǵynda sekseninshi jyldardyń orta shamasynan aıaq basqan bul áýen áýeli saz jáne beıneleý ónerlerinde ses berdi.

Endi, mine, ádebıetke de...

Aıtpaqshy, qazaq poezıasy qaı zamanda da elgezektik tanytqan. Qadym jyrlaryna qaraǵanda zar zaman ádebıetiniń tek mazmundyq qana emes, túrlik ózgeristeri az bolmaǵan. Olardan Abaıdyń, Abaıdan Sultanmahmuttyń ózgeshelikteri qanshama?! Ǵasyr basyndaǵy Maǵjan jańalyqtary óz aldyna... Keńestik avangardızmniń áseri tıgen Sáken, Sábıt izdenisteri sirá belgili. Otyz jetiniń oıranynan keıin júni jyǵylyp, jeligi basylyp qalǵan qazaq óleńi elýinshi jyldarǵy Qasym serpilisinen keıin qaıta jandana bastady. Ásirese, alpysynshy jyldary boı kórsetken úırenshiktilikke, úrdisshilikke shabýyl, túptep kelgende, óleńdik túrdiń qasań qaǵıdalaryna shabýyl boldy. Tóleýjan Ysmaıylov qazaq óleńiniń uıqastyq, yrǵaqtyq, qurylymdyq júıelerin ózgerte otyryp, metaforalyq sonylyǵy men pýblısısıkalyq ýytyn arttyrýǵa tyrysty. Toqash Berdıarov qazaq óleńiniń qurylymdyq qańqasyna kóp tıispeı, beınelilik qaýqaryn naqtylandyra, osy ómir súrip jatqan zamanymyzdyń kózimizben kórip, qolymyzben ustap júrgen etene shyndyǵymen meılinshe týystyryp, shynaıylandyrýǵa umtyldy. Orazbek Sársenbaev pen Júsip Qydyrov aq óleńge qulash sermep, rýhanı “aq tańdaq” bolyp kelgen oqıǵalardy, qoǵamdyq sanadaǵy “qara tańdaqtardy” jilikteýge talaptandy. Syrbaı Máýlenov pen Ábdilda Tájibaev qazaq verlıbriniń sátti úlgilerin týdyrdy. Muqaǵalı Maqataev qazaqy qara óleńniń tabıǵı múmkindikterin taýysa meńgerý arqyly da ulttyq poezıany maǵynalyq jaǵynan salıqalandyrýǵa bolatyndyǵyn dáleldedi. Tólegen Aıbergenov pen Jumeken Nájimedenov qara óleńge aıta qalarlyqtaı áýendik, yrǵaqtyq, strofıkalyq sonylyqtar sińire otyryp, ulttyq jyrymyzdyń estetıkalyq tartymdylyǵy men áleýmettik aýqymdylyǵyn arttyrdy.

Al, Tynyshbek Ábdikákimov she?

Ol rasynda da, et týraı almaǵan esil tamaqtyń esin ketiredi degendeı, ózi durystap óleń jaza almaıtyn bolǵan soń, dástúrli qara óleńniń ulma-julmasyn shyǵaryp júrgen kóp solaqaıdyń biri emes pe?

Endeshe, ádilin ózińiz aıta jatarsyz. Áýeli myna bir shýmaqqa kóz júgirtińizshi:

Bizder “gomosapıens” kezimizden bilgir ek...

Al, men ózim, mysal úshin, álfa jyly,

ıgrek táýliginde týyppyn da...

Keıin, ıks-besinde

(omega jyly)

qaıtys bolam.

Sonym úshin keshirińder.

Aıtpaqtaıyn,

myna bizdiń bolmysymyzdyń jumbaǵy –

kádimgi álgi Mendeleev tablısasyndaǵy

elementter jıyqtyǵy.

Solar – ishken, súıisken!..

Ólgennen soń, ydyraımyz qalaıy men kúmiske...

Óleńge tán uıqas, yrǵaq, áýen yńǵaılastyǵynan góri matematıkalyq, fızıkalyq uǵymdardyń moldyǵyna birden nazar aýdardyńyz.

Keshe sen de memlekettik fánıdi

Shabyttana jyrlap ediń,

sonda qalamaqyńa

kepken balyq satyp aldyń,

Onyńdy kim oqymaq?

Ony myna biz oqydyq:

Óli balyq syramen

Ketti ishilip!...

Óleń qaıda?

Ony da dál myna men

aıta alamyn,

ájethana shyndyǵyna jýyqtap,

óleń shirkin azottana

hımıalyq qýyqtan

aǵyp ketken...

Endi tańyrqaısyz. Tańyrqamaq túgili abyrjısyz.

Sóılemeshi,

Elge degen seniń antıqalpyń bar!

Partıalyq sıezerge kardıogramlyq tolqyndar

kállám ishi – nýkleınbelogymdy qyzartyp...

Birge týǵan qaryndastan komsomolı qyz artyq!...

Sovettengen jadymyzǵa:

Májilisqat – paraqtar,

Kósemderdiń týǵan kúni,

Besjyldyqtar!..

Araq ta

Jumysshy men Sharýa ańqıdy!..

Dáý de bolsa, bul arada bas shaıqaısyz. Adam araq ańqymaı, araqtyń adam ańqýy qalaı?

Mende taǵy bir Eles bar,

bar bolǵan soń, ol da endi

joǵalmaıdy!

Tek ázirshe qur kezip júr bólmemdi.

Máseleńkı, erteńderi áıteýir bir ólem men:

Plús – mınýs juldyzdanǵan et-súıekti denemnen

elementter ushqyn atyp, jer men kókke ketkende,

sol bir Eles sońǵy ottegin tutandyryp ókpemde,

Qanymdaǵy sońǵy qyzyl túıirshekke Kún tıip...

Aqymaqtaý jýsan bolyp, qaıta ósemin qyltıyp!

Shaıqalaqtap turǵan basyńyzdyń kilt kidire qalary sózsiz.

Áne,

Meniń el zaryqqan Máńgi Ómirdi súıetin

ǵumyr boıǵy evolúsıalyq-revolúsıalyq Nıetim –

topyraqtan jaratylǵan ósimdiktiń reti

túrden túrge kóship júrer Qubymaly Júıe-tin.

Demek, álgi Jýsanıalyq Qushtarlyǵymnyń Obaly –

Jalmańdaǵan Janýarıanyń tumsyǵynda joǵalý?!

Taǵy da bas shaıqaryńyz kúmánsiz. Biraq, bul joly tek tańyrqap qana emes, tańǵalyp bas shaıqadyńyz. Baǵanadan bergi maǵynasyz sandyraqtaı kórinip turǵan sóz túteginiń ar jaǵynan álde bir mán qyltıǵandaı boldy.

Iaǵnı,

“boqqa aınalý”

degen sóz bar, boq tilde!

Kıe de joq!

Arýaq ta joq!

Perishte de joq múlde!

Tym qurmasa, Túlen de joq, túrtip oınar kóńildi!...

Tfý-ý!..

Óıtken jantalasy quryp ketsin ómirdiń!

Olaı bolsa,

Tozbaı, synbaı, ydyramaı, býlanbaı,

He shirimeı, ne bolmasa janyp ketpeı turǵanda,

Juldyzdanǵan Aspandy da (barlyǵynan joǵary)

jumyr baspen dar-r etkizip jyrtyp shyǵam men áli!!

Qalaı eken?! Óleń be? Óleń ǵoı... Aqyn ba? Aqyn ǵoı...

Biraq, birtúrli aqyn. Birtúrli óleń. “Materıa”. Oǵan ne jatpaıdy? Avtordyń manaǵydan beri ár qyrynan alyp tizbelep otyrǵan qoqystarynyń bári de jatady. Sol qoqysqa kómilip qalýǵa da, tipti ólip qalýǵa da bolady. “Aqymaqtaý jýsan bolyp,”, “qaıta qyltıyp ósýge” de bolady. Aqyrynda “jalmańdaǵan” “Janýarıanyń tumsyǵynda joǵalýǵa” da, qaıtadan qoqysqa aınalýǵa da bolady. Biraq, aqyn rýhy tirshiliktiń bul zańyna kóngisi kelmeıdi. Túrden túrge kóship júrer Máńgi Ómirdiń evolúsıalyq-revolúsıalyq qubylmaly júıesin “jumyr baspen dar-r etkizip jyrtyp” shyqqysy keledi.

Qyryq qubylǵan qoqys materıanyń qyrqyljyń hıkmattaryna máńgi baqı óz qalpynda turǵysy keletin Adamdyq Rýh atoı salyp qarsy shyǵady.

Búkil kitap – osyny kóksep osqyrynǵan asaý jannyń aýyr azabynyń shejiresi.

Aty da qyzyq – “Yraýan...” Túnekti serpip, jaryqtyń jolyn ashatyn tań aldynyń shyraıly nury eske túsedi. Biraq, bul aqynnyń aıtyp otyrǵany – ári sol, ári ol emes kórinedi. Kitaptyń sońyndaǵy avtorlyq túsiniktemege úńilińizshi: “Yraýan – yrýshy, tilýshi, jazýshy; ótkir: ostryı, rezkıı; prohodáshıı, pronızyvaıýshıı, protekaıýshıı; ótkir ıaǵnı Júz: lezvıe; Lık; aǵyn; ózen; qarańǵylyqty tireýshi, yraýshy Jaryq; kúnniń ǵalamdyq Kempirqosaǵy (kem bir qosaq); Tań Jaryǵy; Kún; Kún Nury”.

Ne de bolsa, bul – atar tańǵa tamsanǵan Rahat kitaby emes, batar kúnge kárlengen Qahar kitaby.

Ózi alty bólimnen jáne avtorlyq túsiniktemeden turady. Ár bólimge aıdar taǵylmaǵan. Birinshi bólim: “Quıryq jaly tógilgen kil qysyraq kúnder ótti oınaqtap... kúıki synaq! Muń ańqyǵan sezimniń shatqalynan mańyraıdy taýteke uıqysyrap...”, – degen, ekinshi bólim: “Seni súıý – álemge mańdaıdan nur taratý...”, – degen, úshinshi bólim: “Omyrtqasynyń ózegin kún kernegen ashqaraq – kókiregimizde qubylady qas-qabaq”, – degen, tórtinshi bólim: “Oı men sezim otqa toly qyp-qyzyl, nede ekenin bile almaısyń túpki syr. Ózin ózi tanymaıtyn Sanaǵa Ózge dúnıeni múmkin be edi uqqyzý? Qara tánge qalatyny – búk túsý. Al, bylaısha, bári – zańdy, túp-túzý: qaryn qamy, jemir topyraq, kúpti sý!.. Estilerden esalańdyq juqqyzý! Qaıǵy oılamaý myqtylyqtyń myqtysy?”.. Oı men sezim otqa toly qyp-qyzyl!”, – degen, besinshi bólim: “Oı ataýly tóbe shashtaı tik turyp, berse bárin bir-aq sátte uqtyryp! Ýh-h, kúptilik!...”, – degen, altynshy bólim: “Bul dúnıe – jasandy. Resmı. Júrek – jylqy, týlaıdy... Iesi – mı”, – degen emeýrin joldarmen, “Túıini”: “Qarańǵylyqtyń kógine órmelep shyǵyp kún bolam”, – degen Sultanmahmut sózderimen bastalady. Kitaptyń qurylymdyq júıeliligi konseptýaldyq salaýattylyq pen bútindikti ańǵartady. Bul – ár jyldary jazylǵan óleńderdiń ánsheıin bir kógende bas qosa qalǵan kezdeısoq jıyntyǵy emes, mýzykada sımfonıany, arhıtektýrada kelisti ǵımaratty eske túsiretin som shyǵarma, birtutas ansámbl.

Alǵashqy bólimde – aýyl, týǵan ólke, tanys tabıǵat, baqtashy ómir. Báz-baıaǵy orta men baıyrǵy ahýal. “Aýylym bolýshy edi kúnde boran... Ózgerip ketti qazir múlde balań. Qazdardyń qańqylynan qaımaq jalap, túnde sál Aı sáýlesin tyńdap alam. Mendegi sóz – qulyndy, kóz – botaly, bul dáýren qaıtalansa jazda taǵy!.. Mamyrdyń maıyn bulttar búrkip ótip, topyraq japyraǵyn mazdatady. Bir bilse, jer qadirin, taý qadirin, biler me jýsan emgen marqa túlik... Qyz-Kóktem kól basyna asyǵady, burymy bult ishinde tarqatylyp. “Sezimniń synyqtaryn qursar kúıdi sen maǵan osy qazir qısań qıdyń!” – dep túngi qurbym otyr, omyraýynan búr jarǵan juldyzdardyń ıisi ańqıdy...” Ystaǵan sabanyń jomart pushpaǵynan quıylǵan qysyraqtyń qymyzyndaı ón boıyńdy balqytyp qoıa berer qaıran qazaqy óleń!

“Maı saǵymdy mańǵaz Taý úrip ishken, óleń aǵa jóneler tilińizden!.. Qaz daýysy ańqyǵan qońyr jelge qazanaqtyń, qaıyńnyń búri pisken. Dármeniń joq oıyńnan jańylmasqa, taý tyńdaǵan saz basqa, saryn basqa, shegirtkeniń injýli shyrylynan monshaq terip alar ma edi qaryndasqa!..” Paı-paı, tańdaıyńdy jular tátti sóz-aı! Eligip úńile túsesiń, elitip simire túsesiń.

Kenet – tilińniń ushyn qyshqyl shymshydy ma qalaı?.. “Sóz súıegin ólsheme, muńdy ólshegin; oı – kóp, qobyz dilimniń túrter ishegin. Sary dala dóńbekship Kún astynda, saıtan – saǵym sorady bult emshegin. Aınala – kil kúıik taý, isik tóbe, aıǵaı jolǵa kórdim san túsip te men. Qula dúzdiń kindigin quıyn burap.... qaraǵandar ǵana tek kúshiktegen. Sor taǵdyrǵa Dalamnyń kóngen túri: shala-jansar bolsa da, ermen tiri. Tobylǵynyń gúli joq!.. Gúl orynyna kórinedi qyzaryp sheńgel tili”.

Kenet júregiń shanshyp qoıa beredi. “Muńsyz da aman bolǵanmen, qunsyz da aman, kóbelekter bitti ólip juldyztaban; qatalaǵan – shóldegen sherli Túzdiń shekesinde kúltildep Kún syzdaǵan! Aqyldy jurt ishkizsin búgin ýyn, ashyrqanar mendegi yńyl-ýil. Jel qyp-qyzyl! Taý essiz!.. Essizdiktiń ezýiniń saǵymy shubyrýyn!..” Jaıma-shýaq ıdılıa kenet jumsaq elegıaǵa, ol – aıaqastynan apshyǵan yzaǵa aınalyp bara jatqandaı. Manadan beri peıishtenip turǵan kókjıekten kólgir saǵym arylyp, tamuq taby biline bastaǵandaı.

Sezimtal júrek óli tóńirekten sekem alyp, tiri tóńiregin tintkileı bastaǵandaı. Ekinshi bólim – pák mahabbat, perishte kóńil jyrlary. Sartap saǵynyshtyń zary. Jandármen jalǵyzdyqtyń sheri. Baıaǵy Láıliniń erketotaı nazy. Baıaǵy Májnúnniń esten tanǵan esirik hali.

Basqasha Mahabbat bolýshy ma edi?! Ol basqasha jyrlanýshy ma edi?! Biraq, búgingi Láıli, búgingi Májnún ahýaly: “Mine, mine, qońyraý shalyp tursyń! (Kókeıińde pendelik qalyp tur zil?) Paryq-tylsym... Daýysyń talyqtyrsyn; aıta bershi, qaıdasyń?.. al, uqtyrshy!.. Kúlki menen kúdik te júre me bir? Ómir baqı kóńilde túnemegir!.. Qalaı, qalaı?.. aǵań ba?.. jumysynda!.. Deıdi bizge: “Tezirek uǵysyńdar!”. Alo-aý, alo-aý!.. Alo-aý, jaýap ber, jalyndyrma, janym meniń tur qazir sym ushynda!..” Telefon qulaǵyna asylyp ólip qalardaı búgingi Májnúnniń jan daýysy shyqqan jalbarynshy.

Jany sym ushyndaǵy sezimtaldyq. Jany tyrnaq ushyndaǵy jankeshtilik. “Bári osylaı – tez ótip, tez bitedi, shyrqalyp án, aıtylyp sóz bitedi. Jamandyqtan janymyz kúıer áli, sol kúıiktiń orynyna kóz bitedi; boldy degen sátinde jiger ústem, esik qaǵyp turar-aý renish te. Dosyń barda – qasyń bar, kúreńitip kún tutylǵan bir álem júrer ishte”.

Úshinshi bólim – sol kún tutylǵan álem. Japandaǵy jalǵyz úı. Jaryq álemnen tek jaqsylyq dámetken jadaǵaı qyr tirshiligi. “Bastap kelmeı árkimdi, ańǵal soqpaq, jalǵyz úıdi kesirli jannan saqta!” Qapıada japa shektirmese, jalǵyz úıli tirshilik bolar ma?! “... Bireý keldi, Kún oty jana-jana, Qazan-Aspan astynda sóngen shaqta”. “Eki kózi – qos qanjar, qos qanjardyń qylshyldaǵan júzine qan juǵypty”. “Qalyń qabaq qalqalap ishki raıdy, qarasurǵa qara murt sus quraıdy. Kóldeneńnen túsip ap kózderimen kelinshektiń myqynyn ysqylaıdy”. Beısaýat kelgen beıtanys qonaq. Beıtanys meımannyń beıádep kózderi. Sus shashqan suǵanaq janar. Tórińnen tóngen ospadar úreı. Bul japandaǵy jalǵyz úıdi shoshytqan jan alar adam ba? Álde japandaǵy jalǵyz úıdeı jaltaq-jultaq kún keshken qorǵansyz qaýymnyń jelkesinen tóngen jeksuryn zaman ba?!

Odan ármen oqı tússeń, bunyń jaýabyn óziń tabasyń. Dymy ishinde dalbasa qareket. Shyny ishinde dańǵaza tirshilik. Túnekten órbigen tún balasy. Qylyshqa basyn tosqan qylsha moıyn. Úreıden úsik shalǵan úrkek kóńil. “Mıymdy búre-búre bulty ajaldyń, jurtqa erip, myń lastandym, myń tazardym; mine, endi... Qala – qara, Aı – sap-sary, sarǵaıyp jalǵyz tisi tur Tajaldyń... Tirlik-aı, táttisi bar, jumsaǵy bar, sanama qaıdan endi munsha kúmán? Ómir ne? Qarańǵylyq ishindegi bir túnniń jaralý ma qursaǵynan?.. Azabym – aınalamdy túsinbegim, armanym – óńimdegim, túsimdegim. Men kimmin qybyrlaǵan, qabat-qabat qap-qara qursaqtardyń ishindegi?!...”

Mundaı timiski sana qandaı túnekke qamap qoısań da, tóńiregin tintkilemeı tura ma? Óziniń kim ekenin, qaıda júrip, qaıda turǵanyn bilmeı tyna ma? “Osy jaıdy Jaratqannan suramaqqa durystap, bir kúdikti toqtattym men qarańǵylaý buryshta... Kelip jettik. Qırap jatyr Haq-taǵala Hramy!... Qaıta qurý nátıjesi bolsa kerek, sirá bul?.. Qudaı qaıda?... Saıtan bilsin... Músini tur kósemniń. Tursa tursyn, men Táńirdi izdep júrgen esermin. İzdeı-izdeı, kóp esikti ashyp-japtym... Qysqasy... Joldas Qudaı jańa ǵana ishýde eken túski asyn. Áı, Qudaı-aı, nege keldim es bilmeıtin balasha: Túski asynyń ýaqyty – mıllıard jyl, sanasam!”

Búıtip bir Táńirdiń ózimen qaımyqpastan bet ashysyp alǵan betpaq Sana bet alǵan maqsatyna jetpeı qoıa ma? Buǵan deıin ar jaǵyna ne tyqqany belgisiz Beımálim Dúnıeniń bedireıgenine qaramastan, uńǵyl-shuńǵylynyń bárin úńgip ala jónelsin. “Terezeler torlanyp, temirlengen esikter... “Ýra!” – deıdi bir bala, murt shıratyp besikten. Túsine almaı qoıǵan em... tisteı qoıdym tildi men: bir kórshini bir kórshi andyp-baǵyp dúrbimen, tarazyǵa tartýda aýyzdardyń ıkemin; borap jatyr kóshede qyzyl nannyń qıqymy... bir dosymdy izdep em arasynan halyqtyń, jolyń bolǵyr, aqshadan kórpe tigip alypty.” Ústirt úńilseń – eles. Durystap qarasań – shyndyq. Sóıtse, kúni keshegi dalıǵan darqan dala dep júrgenderi qarań qalǵan Qaraý Dala eken! “Qasqyr da joq ol jaqta, arqar da joq, quryǵan; tek ıtteri mıaýlap, mysyqtary ulyǵan... Jer tósine sol jaqta Atom syna qaqqan-dy. Mekendeıtin halqy da – qara halyq, aq qandy. Jaratqanǵa sengendeı, ózderi tym ańǵal-aq, mal baqqan bop júr áli, mańdaı teri sorǵalap.” Keleńsiz dúnıeni keze-keze zoryǵasyń. Kóre-kóre toryǵasyń. “Zarly kóńil – qaıtqan qazdyń kómeıindeı sup-sýyq, zaharlatyp, kúte berme, mańdaıyńnyń jipsýin. Pıǵylyńa pysqyrmaıdy, pysyq eldiń balasy; maqtaýda olar – tym eskishil, dattaýda – tym jańashyl!.. Úkilerdiń qanatyndaı úreı úni keýlegen, úmitteriń ǵana qaldy; salar talaı áýrege!” “Bizder kimbiz? Ne tileımiz? Baǵyt qalaı? Qubyla? Iirilip, jıyrylyp, óz oıyma tyǵylam.”

Sonda, jandy munsha jadatqan ne?

Ol keshegi esimizdi shyǵarǵan Eserlik. “Qyzyl týly shubyryndy Aqtaban”. Tórtinshi bólim sol qıamet-qaıymǵa búgin kep qanyǵyp, búgin kep qamyǵyp otyrǵan kóńildiń góı-góıinen turady. “Imendik-aý shúldirden! Imenýimiz ılený ekenin kim bilgen! Myqtady ǵoı! Uqpady ǵoı ul tildi! Túıe bolyp, Kıe bolyp qutyldyq! Oıqońyr ma? “Baıqońyr” ma bul tirlik?... Bastaldy da!.. Aspandy da tildirdik. Namys taptap.... nan ustap ta, qol aldyq, búlinbeı-aq, bilinbeı-aq tonaldyq! Aqtaldyq ta... maqtaldyq ta... qup aldyq... Júz myń jylǵa jeterlikteı synaldyq!” Buny oılasań, sanań sapyrylyp, mıyń japyrylyp qoıa bergendeı. “Shala qazaq túsinikpen shalap iship san daryn, Armandy Eldiń Álippesin Ormandy eldiń tomdary janshyp jatsa, Ar aldynda jón kórgendeı buǵýdy, kókjol Oılar únsiz-túnsiz kókirekpen ulýdy ádet qylyp, tirlik mánin kúnkórispen ólshetti!.. Bóbekterge talmap ósken rázeńke emshekti!.. Ne bolaryn oılamaıtyn ertesin, El – esinen, meńdep alǵan dert Esin! Pa deseńshi! Qalaı ózi ult Mıyn komýnızm Elesimen órtesý?!” Eliń álgindeı bolǵanda, kisiń qandaı? “Bes jalǵannyń qulysyń sen, sál tynshy; qudaı bergen essizdik bar altynshy: ysyp-tońyp, estip, kórip, ıiskep, tatyp... qushyp-súıip!.. tyndyryp!.. jetisinshi dáretińdi syndyrý!.. Aspan-Ana kúnde duǵa oqıdy. Úni qalaı, estilmeı me Baqıdyń? Seniki tek – qulshyný da qulshyný! Baqı saǵan aıta qoımas shyn Syryn. Neshe kilti bar sendegi yryqtyń? Uly Aspannyń uly ediń ǵoı. Umyttyń? Umyttyń...” Túsingenniń túńilmeýi múmkin emes. Qamyqqan saıyn qaı-qaıdaǵyǵa qanyǵyp, qanyqqan saıyn qanyńdy záhar jaılap, oıyń qajyńqy, tiliń qyrshańqy tartatyndaı. “Qalalary – qoıanshyq. Dala – sulyq. Ózen-kóldiń sýalyp qarashyǵy, orman-toǵaı orynynda qara shilik; elin súıgen elderdiń sanasy ulyp, jany bitken tobyrdyń táni ashylyp, júregińe qadalyp nala-súlik, soryp alar bolǵanda bar asylyn, til aınalyp júrekke bir-aq sátte syımaı keter aýyzyńa ala suryp!...”

“Ar ne? Bar ne? Túısikterdi joq baýlý. Túsinikke túkirdim, al, taptaýryn... Áni biter Sezimderdiń túbinde, nany biter Tózimderdiń túbinde bylapyt Sóz jáne Qanjar saqtaýly...” Mine, birtúrli aqyndar men birtúrli kitaptar qaıdan shyǵady? Taptaýryn túsinikterge túńilgennen shyǵady. Al ol túńildirer qubylystardyń túp tórkinine úńilgennen shyǵady?

Sonda adamdy da, qoǵamdy da, tipti zamandy da osynshalyq jyn qaqtyryp júrgen jadynyń aty ne?

Kitaptyń ańǵartýynsha, “yndyn” nemese nápsi. Toısa kúptilikke, toımasa kúpirlikke uryndyratyn nápsi. Munshama yńǵyrshyǵy aınalǵan yndynnyń jalqylyq ta, jalpylyq ta jeligi egjeı-tegjeıli jilikteledi. Jalqylyq arnasynyń ózi eki taram bop jarysa órbip otyrady. Biri – avtordyń ózi nemese ózi taqylettes bóriktiler basyndaǵy aýma-tókpe gápter arqyly ashylsa, ekinshisi – avtor qaıaýsyz súıgen jar, kóńiline kúdik qashyrǵan, keıde kóńilin qaldyrǵan urǵashylardyń aıtýǵa jaısyz jaǵdaıattary arqyly baıyptalady. Erkekti eserlikke, áıeldi mekerlikke, áleýmetti áýmeserlikke bastap júrgen bul jadyny qashan jerge otyrǵyzyp ketkenshe qaı-qaısysy da ańǵara almaıdy. Al, qashan jerge qarap qalǵanyn ańǵarǵan soń, qaıtadan aǵaryp-tazaryp, aq perishte qalyptaryna túskisi kelip qulshynyp jatqan erkek te, áıel de, jalqy da, jalpy da kórinbeıdi. Tipti kúnákar keshegisin ańsap, kúni ótip bara jatqan búgingisimen qoshtasqysy kelmeıdi. Aqyndy bárinen de sol kóbirek qınaıdy.

Oıbaı-aı, uıat-aı, Yndynnyń Jany qaıda, men qaıda?

Múńkı ıirimdenip, sýyldap ótip jatqan alapat kúnkóris

Qurdymyna kúmp-p etip túsip ketý degenińiz osy shyǵar?!..

Shynynda da, solaı eken!

Kúmp-p etý, o kúmp-p etý!..

Tiri shópti kórmeı ósken injiltaný úmbeti

Kóńilderin terezelerinen telmirgenderge selt etpeı,

Ermek úshin, ergejeıli ıt asyrap páterde,

Tań sárisi kúlgindengen beıǵasyrǵa óterde,

Ejelgi eldiń kóshelerdegi kóleńkelerine de kijinip...

Keshegi ótken ımperıa mastyǵynyń qyzyly

Tumsyqtarynda ǵana qalǵan daryndylar shúbáli

Erteńgi kún elesterine de erinderin shyǵaryp,

Áýlıeler áýletinen sanaǵanda ózderin,

İńirdegi turmys túri teleseks kózdenip,

Qylmys qyly tıgen saıyn qytyǵyna Páktiktiń,

Aıazyńa pysqyrmaıtyn

Radıoaktıvti

Masalardyń yzyńynan da beımaza jurt qozdanyp...

Aıdahary zaýyttardyń mı qyrtysy gazdanyp...

Dalasyna saýsaq bezep turǵan qola Sulbany

Táńir tutqan Uly Túzdiń qara kózdi uldary

Jat tilinde buqaralyq aıat oqyp, kúni úshin...

Saıasattyń qoza túsken urǵashylyq jynysy

Saqal-murtyn túzemegen proletar túrinde

Túske enetin

Halyqaralyq qorqynyshtyń túninde.

Táýbege eldi túsiretin (kúnderdiń bir kúninde)

Bir jasyl sóz baryn bilem Japyraqtar tilinde!..

Qubylmaly zańǵa emes-aý

Qanǵa ǵana kónetin

Sol jasyl sóz

Myna Jalǵan Dúnıede kóne tym

Buzylmaýyn tileı júrip áleýmettik dárettiń

Sútteı taza bir jaryqtyq jer tapsamshy óletin!

Besinshi bólim sanadan óshpek túgili kóz aldyńnan ketip bolmaǵan kesheginiń kesapattaryn keskindeıdi. Jamandyqtyń ketip bolmaǵany, jaqsylyqtyń kelip bolmaǵany zyǵyrdandy qaınatady. Ketkenniń qınaǵany ótken, kelgenniń aldaǵany ótken keleńsiz kezeńde eshteńe óz qalpynda kórinip, óz maǵynasynda uǵylmaq emes. “Baıaǵy bala kezgi uly besin táýbesiz pendelerdiń búrip Esin... mańyrap bosaǵamnan appaq elik... bulttardyń kúrkirinen shóp kógerip... bir jeri Dúnıeniń taǵy syzdap... Oı qalqyp Sózdiń qyzyl soǵysynda... ajalmen arbasqan bir baqsydaǵy ıektiń eń aqyrǵy qaǵysynda kúp-kúreń ıt beıneli qus kisinep... Zańynan kómekeıdiń tys kisiler erteńniń elesine saýsaq malyp... ańyryp aqıqattan alshaq halyq... yńyrsyp qarsy aldymnan turmys taǵy, almasyp bir qaınaǵy, bir muzdaǵy... ózime ózim keıip... Qara túnde otyram qyzylshaqa juldyz baǵyp...”. Bul – óleńdegi súrealızm, biraq kóńildegi realızm. Óıtkeni, kóz áli eshteńege túbegeıli jetken joq. Kóńil áli eshteńege túbegeıli bitken joq. Endeshe, ol qalaı jaıbaraqat bola alady?! Qalaı aýnaqshymaıdy?! Qalaı tóńbekshimeıdi?

Altynshy bólim sol aýnaqshyp-tóńbekshigen alań kóńildiń anatomıasyn irep-soıady.

Besinshi bólimdi: “Sheksizdikte kóship júrgen búgin ǵana bar máńgi!” – dep aıaqtaǵan aqyndyq paıym altynshy bólimdi: “Baqı degen – qarapaıym aınalym: oılanýdy seziný men sezinýdi oılaný”, – dep bastaıdy. Oı men sezim birin-biri ertken buzaýly sıyr syndy noqtaly uǵymdar. Biraq, enesi – sezim, tóli – oı shyǵar. Ómir sezimdi emizedi. Sezim kóńildi emizedi. Kóńil oıdy emizedi. Pikir solaı týyp, solaı órbıdi. “Oý, Ólmes-aý, sezim – tátti, oı – ashty? Túısigińdi nendeı únder oıatty? Kún astynda qur kúńsısiń sharaptan, Qyryq Pyshaq bar, qyzaratyn Aı asty! Mynaý Dúnıe keris pe, joq, kiris pe? Jaýaby onyń – Jannan názik, jińishke. Jaýǵa dep, sen sút quıǵanda altynǵa, saǵan dep, jaý ý quıady kúmiske!” Báribir sol baıaǵy gáp: “Ómir – Kúres, Ólmes-aý, Kúres – Ómir, saıtan mingen pendege ilese bil. Ómir – Kúres! Áıtse de, Dúnıe – Kezek: birese jyn ándeter, birese qul... Baılyq penen mansaptan, dabyradan bas tartpaǵan pende – adam, jemir – adam... Saıtan oǵan minse de, ol – saıtanǵa, ózgermeıdi eshqashan ómir odan!” Tirshiliktiń tragedıasy da osynda. Bári de ózgerer. Jaý da ózgerer, dos ta ózgerer. Bar da ózgerer, joq ta ózgerer. Zań da ózgerer, zaman da ózgerer. Biraq, qulyq ózgerer emes. Qulyqty ózgertetin yndyn ózgerer emes. Jurttyń bári de baqytty bolǵysy keledi. Keshe joqtar bardy talap jappaı baqytty bolǵysy keldi. Búgin jalqylar jalpynyń nesibesin jabyla talap jappaı baqytty bolǵylary keledi. Ańsaıtyndary – áıteýir, obal-saýapty umytqan ozbyrlyqpen keletin baqyt. “Erýlige – qarýly!” – dep atalar bul, shaıqastyń bitpeıtini máńgilik, ekeýi de uqqan emes, birin-biri máńgirip!.. Ekeýi de, kúnder de kún, qalar, bálkim, molasyz?... Segiz qıyr Shartaraptyq Tań pen Baqqa talasyp, táýbeni umytyp alǵan kezde Ózara Ortaq isinde, Tániń túgil, janyń túsip keter basqa pishinge!” Tańmaqsharda taırańdaıtyn Tajaldy bes kún tirlikte saırandatyp qoıǵan jetesizdiktiń tegin, tórkinin, saldaryn jan-jaqty taldaı-talǵaı alǵan aqyn toqtamdaryna bireý qosylar, bireý qosylmas. Biraq, tebirenbeı, teńselmeı, enjar qala almaıdy. Tirshilikke qajet sybaǵa emes úles, enshi emes menshik izdegen simsik yndyn silikpesin shyǵarǵan búgingi adamzat bul ibilis uǵymdardyń qyl tuzaǵyn qalaı sheship shyǵýdyń jolyn baq pen taqqa jabyla talasqandaı, jabyla izdemese, qulaǵyn qyltıtyp turǵan Qıamet-qaıymnan qashyp qutyla almaıdy. Aqyn sol Qıamet-qaıymnyń qaýpi men qıapatyn kólkeshtemeı, kólgirsimeı, taýsyla beınelep, tapsyna sóıleıdi. Óıtkeni, Aqynnyń Aqıqatqa qıanat jasaýǵa haqysy joq. Biraq, Aqynnyń Úmittiń onsyz da álsiz otyna sý shashýǵa da haqysy joq. “Myna Jalǵan Dúnıede bes Kúndik, Ómir – kúres!” degen uǵym eskirdi”, – dep túıip, “bir shańyraq – kún astyndaǵy bar halyqty” jarastyqqa shaqyrady. “Tekten tekke shattanbaımyn bulaı men, O, Sor Tirlik, synaısyń ba, synaı ber! Búkil álem ońǵa aınalyp, udaıy, esin jıyp – tildesedi qudaımen! Oń men soldan Bıiktik pen Tereńnen Jaratylǵan Oı jaınaıdy Óremnen!.. Judyryqtaı júregimmen myqshıa bas orynyna kún kóterip kelem men!..”

Bunyń bári – qurǵaq qıaldyń jeldirmesi emes, qınalǵan jan, tógilgen ar, shamyryqqan namystyń tebirenisi. Onyń bir kezde Abaı kúńirenip, Shákárim sháıit bolyp, elý jyl zulmat toqpaǵy tómpeshtegen Shyńǵystaý topyraǵy túletken jas aqynnyń janyn terbep shyǵýy da tegin emes.

Iýrıı Tynánovtyń aıtýynsha, eń myqty lırıktiń ar jaǵynda ólip-óship súıgen bir áıelden kóńili myqtap qalǵan, órtteı ókinishti qupıa mahabbat jatady eken. Bizdińshe, bul kitaptyń da ar jaǵynda ólip-óship súıgen ómirden qaralaı kóńili qalǵan órtteı ýly ókinishti tylsym mahabbat jatyr. Kúl bolǵan senim, tul bolǵan murat jatyr. Aldanǵan arman, adyra qalǵan shyndyq jatyr. Ony adamzattyń eń qaterli qylmysy jasalyp, eń zulmat zorlyǵyn keshken aımaq pen halyqtan shyǵyp, sonyń qaq ortasynda júrip, bárin kózimen kórip, qanyna sińirgen aqyn azamat aıtpaǵanda, kim aıtady?

Bundaı kitaptyń dál búginderi jaryq kórýi de zańdy. Ádettegideı dáýirge ún qosý, zamandy jyrlaý degendi áleýmettik jalpaqshesheılik pen jelókpelik dep emes, moıynyńa tarıh salyp otyrǵan talqyǵa qaımyqpaı jaýap izdeý dep túsinetin qaısar uǵym da kókiregimizge endi-endi qonaqtaı bastady. Bul kitap sonda qaı janrǵa jatady? Alǵashqy bette kórsetilgendeı, “óleńder, balladalar, tolǵaýlar” ma? Joq, bul – óleńder, balladalar, tolǵaýlar arqyly aıshyqtalǵan zamana panoramasy. Qazaq bolmysynyń áli bastan keshirip úlgerip bolmaǵan rýhanı odısseıalarynyń keń qarymdy epopeıasy. Eki myńjyldyq toǵysynda taǵdyryn taǵy synap kórmek ultynyń ári tragedıalyq, ári qaharmandyq saǵasy. Sherli baıany. Shermende Baıany. Ólimshilese de, óltire almaǵan órkeýde Baıany. Úshinshi myńjyldyqqa da úmit pen kúdiktiń arpalysy ústinde adym salyp otyrǵan qazaq rýhynyń keskekti taǵdyry men kesek keskini. Barsha qazaq balasynyń rýhanı dramasy. Buǵan deıin qazaq poezıasynda keńinen taralmaǵan tosyn úlgi men tosyn sarynda jazylǵan, úzdige oqylar úzdik týyndy. Bir kezde Sultanmahmuttyń ǵumyry jetpeı, Maǵjanǵa múmkindik bermeı, aıtylmaı, arshylmaı qalǵan, kómeıimizde kóp turyp, kómeski tartty ma dep kúmiljip júrgen kókeıkesti syrymyzdyń oıda joqta ózinen ózi aqtaryla tógilgen sel nóseri. Tosyn qubylys. Tóten qubylys.

Iá, bul – ózek órtegen nalanyń jyry. Tek keshegige ǵana emes, búgingige de baǵyshtalǵan nala men naz. Áli kúnge ornyǵyp bolmaǵan qoǵamǵa, ońǵarylyp bolmaǵan zamanǵa nala. Eń bastysy, áli kúnge adam bolyp kete almaı júrgen adamǵa nala. Bárimizge aıtylǵan naz. Bárimizdi teńselete kúızeltip, tebirente oılandyratyn shyǵarma.

Iá, bul birtúrli kitap... Tynyshbek Ábdikákimov te birtúrli aqyn. Tek talantty ǵana emes... Já, ar jaǵyn aıtpaı-aq qoıa turalyq. Áli jas qoı... Áli jazar... Áli jarqyrar... Aıtarymyzdy aıtyp úlgerermiz áli...

Birtúrli aqynnyń birtúrli kitaby jaıyndaǵy pikirimizdi osylaı birtúrli aıaqtaǵandy jón kórdik... Aıtpaqshy, bar bolǵany bes júz danamen basylyp, kóp oqyrmannyń kózinen kóleńke qalǵan kitaptyń edáýir bóligine “Tań – Sholpan” jýyq sanynda óz betinen oryn bermek. Oqyrmany, eń bolmaǵanda, jıyrma ese kóbeıedi ǵoı. Jaqsylyqtary aldarynan shyqsyn, Alladan qaıtsyn!