Basyn ashyp alaıyq, áldebireýler aıtyp-jazǵandaı biz eshqandaı Batysqa, orysqa, evreıge qarsy emespiz. Biz qarsy bolsaq kózsiz, sana-sarabyna salmaı, elitip-elikkish batysshyldyqqa, orysshyldyqqa, evreıshildikke qarsymyz. Baıaǵydan aıtyp-jazyp ta kele jatqanymyz so pikir, so is-áreket. Sondaı-aq, bizdiń eshkimniń jaǵasynan alyp, eteginen basqymyz da, kez kelgen «uly tulǵaǵa orynsyz syn aıtyp, ony «ulttyń jaýyna» aınaldyrǵymyz da joq, bar bolǵany Lev Tolstoıdyń: «Vera v avtorıtety delaet to, chto oshıbkı avtorıtetov berýtsá za obrazsy» (Ispoved, Taınyı dnevnık, 1998 g.) dep kúndeliginde jazǵanyndaı prınsıpte oı-pikir qozdatamyz.
(2001 jyl. «Qazaq ádebıeti», «Taǵy da sol batysshyldyq, týraly» maqalamnan)
Kózsiz batysshyldar men orysshyldar týyn kótergen Oljas óziniń 1978 jylǵy Tashkentte ótken Azıa jáne Afrıka elderi asosıasıasynyń sımpozıýmynda jasaǵan «K vzaımozavısımostı» degen baıandamasynda: «Amerıkanskıe sosıologı, pojalýı, pervymı zametılı ı opısalı… margınalnyı chelovek legko stanovıtsá neýstoıchıvoı lıchnostú s kosmopolıtıcheskım mırovozzrenıem, ý kotorogo net chývstva podlınnoı svázı so svoım narodom, so svoeı rodnoı kúltýroı ı ıstorıcheskoı tradısıeı. I potomý nıkakoı pozıtıvnoı rolı v razvıtıı etnosa ı ego kúltýry margınalnaıa lıchnostıgrat ne mojet» deıdi de, ol áli biz tarapynan tolyq zerttelip-zerdelenbegen qubylys degen oı túıedi. Sóıtedi de «… vse my v toı ılı ınoı stepenı lúdı margınalnoı formasıı» dep oǵan: «Opyt pokazyvaet, chto ız margınalnogo soslovıa vyhodát ı kosmopolıty,.. ı assımılánty» degendi qosady. Oljastyń osy jerdegi myqtylyǵy sol, óziniń eń osal tusyn bilýi. Sóıte tura, onyń «vse my» degende kimderdi aıtyp otyrǵanyn qaıdam, al, men óz basym qazaq ádebıeti, qazaq ǵylymy, qazaq tarıhy, qazaq matematıkasyn álemge taratqan M.Áýezov, Q.Sátbaev, Á.Marǵulan, O.Jáýtikov, sondaı-aq, A.Jumadildaev sekildi batys pen orysty, sonymen birge shyǵysty tolyq meńgergen azamattardy eshqandaı da margınaldyq topqa qospas edim. Bular margınal bolmaı-aq, ult tilinde jazyp, dástúrli ult mentalıtetin buzyp-jarmaı-aq, ony bar bolmysymen álemge pash etken, sońǵysy pash etip júr. Iakı, álemdik mádenıet pen órkenıetke ulttyq bolmyspen enip, ony odan ári tolyqqandy dárejege kóterýge bolady eken. Endeshe, Oljekeńniń «vse my» deýi ózin-ózi aqtaýy. Osy jerde aldyn ala aıtarymyz, onyń búkil shyǵarmashylyǵynda Keńes odaǵy ustanymyndaǵy ınternasıonaldyq, arysy nıgılısik-kosmopolıttik baǵyt-baǵdar «qyzyl jip» bolyp tartylyp otyrady.
Oljas – qarama-qaıshylyqqa toly tulǵa. Ol erterekte «Adamǵa tabyn, Jer, endi» dese, búginde «Adam, tabıǵatqa tabyn, sen endi» deıdi de, sosyn jer «Qazaqstan halqyniki», «Eýrazıalyq ult» jáne «Qazaqstandyq ult» degendi qoǵamdyq-saıası ómirde aınalymǵa túsirýge tyrysatyndardyń aldynda turǵandardyń biri de biregeıi bolyp jáne ony táýelsizdiktiń á degen kezinen-aq «31-kanaldan» jarıalap qoıǵan. «Az ı Ia» men «Myń bir sózdi» jazyp túrikshildik jáne qypshaqshyldyq tanytady da, artynan so baǵyt-baǵdarda atalǵan taqyrypty odan da ári tereńdete, zerttep-zerdelep jazǵan, sosyn, keńeıte damytqan Murat Adjıdiń «Polyn poloveskogo polá» jáne «Taına georgıevskogo kresa» degen eńbegin joqqa shyǵaryp, onyń boljamdary taza da naqty ǵylymı dálelge qaraǵanda, et pen teriniń arasyndaǵy ushpa sezimge qurylǵan, jalǵan patrıotızmge negizdelgen tujyrym-pikirler degenge saıatyn oı aıtady. Endi birde, halqymyzdyń myń jyldyq ómirlik tájirıbesinen jınaqtala qorytyndylanǵan maqaly «Taspen urǵandy aspen urdy» ózime úlgi tutamyn dep otyryp, ol oıynan araǵa jyldar salyp qaıtady da «Taspen urǵandy taspen ur» deıdi. Munysymen ol óziniń musylmandyqqa da, hrıstıandyqqa da jat «Glaz za glaz, zýb za zýb, rýký za rýký, nogý za nogý» degen ıýdaıstik ustanymdy qalaı nasıhattaǵanyn ózi bilmeı qalady. Oljas tarapynan aıtylǵan mundaı ózine-ózi qarsy ári qaıshy pikirlerdi kóptep keltirýge bolady. Mine, osydan-aq Oljastyń áli de bolsa óziniń kim ekenin tolyq bilip bolmaı, Batys pen Shyǵys atty uly eki jaǵanyń qaı jaǵyna shyǵýdy bilmeı júrgenin ańǵarýǵa bolady. Ony onyń bir shekten shyǵyp, ekinshi shekke baratyn joǵarydaǵy keltirilgen aýmaly-tókpeli oı tujyrymdarynan kóremiz. Endeshe, Oljas batysshyldyǵy men shyǵysshyldyǵy, Oljas ultshyldyǵy men ınternasıonalıstigi tarazy basynda turǵan qubylys. Bizdiń Batys pen Shyǵystyń bir-birimen kúnniń shyǵyp-batqanyndaı qosylmaıtynyn, olardyń mádenıeti men órkenıetiniń ártúrli deńgeıde damyp, árqaısysynyń óziniń dástúrli qarym-qatynasynyń bolatynyn salystyra jazý arqyly aqıqatqa kóz jetkizgimiz kelse, Oljas «Net Vostoka, ı Zapada net» deıdi. Bizdińshe, qazirgi álemdegi qoǵamdyq-saıası ahýalǵa qaraǵanda qandasymyzdan kóp jyldar buryn jazǵan Novel syılyǵynyń laýreaty, «Maýglıdiń» ákesi, aqyn R.Kıplıngtiń: «O, zapad estzapad. Vostok estVostok, ı s mest onı ne soıdýt» deýiniń quny áli de túse qoımaǵan-aý, sirá. Shynynda da, olardy eshkim zorlap qosa almaıdy. Qazirgi álemdegi qoǵamdyq-saıası ahýaldyń shym-shytyryq qaıshylyqqa tolylyǵy sony kórsetedi. Ony kórip-bilip otyryp Batys pen Shyǵys máselesiniń máńgiligin túsinbeıtinderge eriksiz tańǵalasyń. Ǵalamdastyrý ıdeıasynyń paıda bolýy sol Batys pen Shyǵysty jasandy tutastyrý nıetinen týyp otyrǵan jaǵdaı emes pe? Oljas Súleımenovtiń: «Halyqtyń ózindik ereksheligin, ashyq-jarqyndyǵyn qazirgi zaman etnosynyń tolyqqandy ómir súrýiniń birden-bir sharty dep eseptemeımin» deýinen bastap, ǵalamdastyrýǵa álem bolyp qarsy turyp, olardyń sany kúnnen-kúnge artyp jatqanda «Antıglobalızmniń aqıqat keıpi – ydyraý» degenge deıingi ushqary pikirdi aıta kele, Islam dinine baılanysty, onyń ámbebaptyǵyna kúdik keltirip «… ol dál sondaı din bola almady, óıtkeni óz saıasatynda baıaǵy «ne biz – ne olar» prınsıpin ýaǵyzdady» dese, ile «Barlyq memleketter shyn máninde federaldy (odaqtasý, birlesý), ústimizdegi júzjyldyqtyń orta kezinde tek aqyndar ǵana emes, ǵalymdar da: «Kúlli álem – bir el», biryńǵaı konstıtýsıasy, jalpyǵa ortaq zańdar jınaǵy jáne alýan túrli biregeı mádenıeti bar, bir federaldy memleket» – dep ataıtyn bolady. Jáne sol memleket aldıar patshasyz, násilshildikti, ultshyldyqty, rýshyldyqty jáne áleýmettik kúızelisti jeńýge qabiletti ujymdyq aqyl-oımen basqarylatyn bolady. Bul qıal emes. Osyndaı kámil jetilgen álemdi jasaýǵa bizdiń kúsh-jigerimiz jetedi. Eger qoldan qurylǵan táýelsizdikke sandalyp ketip qalyp júrmesek (ne degen jaýapkershiliksiz aıtylǵan sóz – A.Á.)» deıdi. Dál osy «Qoldan qurylǵan táýelsizdik» týraly oıyn ol 1978 jylǵy «K vzaımozavısımostı» atty baıandamasynda: «…nezavısımostv svoem predelnom vyrajenıı mojet povestı k samoızolásıı. Inymı slovamı – k obshestvennoı degradasıı» dep bildiripti. Oljekeńniń bul sózine qaraǵanda táýelsizdik alǵan memleketter eshbir el-jurtpen aralaspastaı bolyp qalatyn kórinedi. Joq, bizdińshe kerisinshe, táýelsizdikte eshqandaı da «predelnom vyrajenıı» degen uǵym bolmaıdy. Óıtkeni, sonaý ǵasyrlarda budan da «jaman» kezinde de batys pen Shyǵys arasyna tartylǵan «Jibek joly» arqyly álemmen baılanysqan el-jurt, búginde táýelsizdik qolyna tıgende ózgemen baılanyspaı «samoızolásıa» jáne «degradasıa» bolyp qalady degenge kim senedi? Jáne oǵan ýaqyt talaby, zaman lebi de jibere qoımas-aý. Sosyn, táýelsizdik názik, shikámshil, kirpıaz qubylys, ıaǵnı, oǵan opozısıa bolý árbir ıntellıgentke jaraspaıdy. Odan shyǵýdyń joly Súleımenov aıtqandaı, «edınstvennyı vyhod – sozdavat ýnıversalnoe mırovozzrenıe, obshee dlá kúltýr vseh etnosov» pen búkil halyqty «planetarnyı soznanıa» uǵym-túsinigine deıin kóterý bolsa, ony kitabı-farıseılik negizde damyǵan ıntellıgenttik-ýtopıalyq sana-sezim men ateızm mektebinen ótkenderdiń oı-tujyrymdary demegende ne deımiz? Endi, ol budan keıingi shyǵarmashylyqtarynda da, ómirlik baǵyt-baǵdarlarynda da, ustanǵan prınsıpterinde de joǵarydaǵy keltirilgen sózderden artyq eshteńe aıtyp, jaza almaıdy. Óıtkeni, ǵumyrlyq jıyp-tergen rýhanı azyǵy sol derejede ǵana. Al, ýaqytqa beıimdelip (adaptasıa) san qubylyp jatsa, oǵan men tańqalmaımyn. Iaǵnı, ol topyraqtan qol úzip, ózderiniń qaıdan shyqqanyn hám qaıda baratynyn bilmeıtinderdiń tobyna jatatyn ıntellıgensıa ókili. Onyń pikir-oıy ári tujyrymyna oraı, biz ult mádenıeti, ult densaýlyǵy, ult bilimi, ult bilim-biliktiligi sekildi qasıetti uǵymdardy damytyp, ultty qorǵaýdy qolǵa alýǵa tıispiz. O.Súleımenov men bilip, shyǵarmasyn oqyǵannan bergi aralyqta eki alańda oınap, eki jaqqa súıkimdi bolǵysy kelip júrgen jan. Onyń aıǵaǵy, ol sonaý jyldary «NTK» arnasynda sóılegen bir sózinde «V býdýshem Kazahstane býdet jıt tolko odna nasıa – kazahstanes» dese, «Halyq kongresi» partıasynyń serkesi bolyp júrgen kezinde «orys máselesin» «kózir» etip oınap, Japon gazetiniń tilshisine bergen suhbatynda: «Prezıdent – Zań men Konstıtýsıa beriktiginiń kepili. alaıda, Prezıdent apparaty daıyndap, 1993 jyly qabyldanǵan konstıtýsıa respýblıka halqynyń elý segiz paıyzyn razy etpeı otyr, (Bul Qazaqstandaǵy qazaqtan basqa halyqtyń sany). Munyń ózi qazaq ultynyń jaıbaraqat ósip-ónýine kesirin tıgizýi múmkin. «Biryńǵaı Qazaqstan respýblıkasy – ózin-ózi bıleıtin qazaq ultynyń memlekettik formasy». Negizgi zańnyń osy qujatymen Qazaqstan halqynyń qalǵan jurty kelise ala ma? (Bul arandatý emes pe? – A.Á.) Bul qyryq eki paıyzynyń ǵana konstıtýsıasy (ne degen shegelep aıtý – A.Á.). Al, basqasynyń bolashaǵy ne bolmaq? Kóshe me, álde sińe me? (mundaı janashyrlyq bolmas, sirá. – A.Á.)» dep aıtpas edi. Mundaı upaı jınaý ádisi eshkimdi, esh ýaqytta ushpaqqa shyǵarmaǵan. Adamda prınsıp bolýy kerek, ásirese, ol tvorchestvo adamynda naqty ári jaqsy jolǵa qoıylmasa, tipti bolmaıdy. bolmasa, Oljekeńniń ǵalamdastyrýǵa qarsylyqty ydyraý deı otyryp: «Men ózimdi ǵalamdastyrýdy qorǵaýshylarǵa da, onyń jaýlaryna da qosa almaımyn» deýine ne joryq? sosyn, ol: «ıtalándarda Ejelgi Rımnen mıras bolyp qalǵan: «Búkil álem – bir el!» – «Tutto il mondo e paesa!» degen mátel bar (men ony qaıtalaǵandy unatamyn)» dep keledi de, «XXI ǵasyrdyń jurty haq adamzat – Homo Sapiens» (oıly adam) halqy bolyp birlesýi shart» deıdi de, álgi ıtalán maqalyn «jahandandyrýdyń formýlasy» deıdi. Sosyn, «XXI ǵasyrdaǵy adamzat damýynyń anyqtaýshysy bolatyn búkil-adamzattyq planetarlyq sana osy uqsastyqtardy negizge alady» degendi alǵa tartýynyń ózi kitabı, ıntellıgenttik-ýtopıalyq sana-sezimniń kórinisi emes pe? Bolmasa, ol kezde bul mátel qazirgi ǵalamdastyrý uǵymyna jabaıy, otarlaý saıasatyndaǵy jaýgershilikke tán túsinik bolatyn. Áıtpese, onda eshqandaı izgilik joq. bolmas edi de. Jalpy, Oljas Súleımenov, «Búkil álem – bir el!» bolýy kerek túsiniginde álemde sosıalızm men komýnızmdi ornattyrmaq bolǵan KSRO-nyń salqyny baryn bile me eken? Jáne ol eshýaqytta da burynǵy KSRO-ny kókseıtinin eshkimnen jasyryp, ne búkken emes. Ol osynaý oıyn sonaý 1972 jyly-aq: «Na zemle za polveka poıavılas novaıa obshnostlúdeı, novaıa nasıa – sovetskıı narod…» dep tasqa bastyra nyqtap qoıǵan. Ol sonysymen-aq KSRO atty uly ımperıanyń eń sońǵy rysarlarynyń biri ekenin aıqyndaǵan. Sondyqtan, bizdi túptiń túbinde orǵa jyǵatyndar ózderiniń qaıdan shyǵyp, qaıda baratynyn bilmeıtinder. Iaǵnı, bular «búkilálemdik – qalypty modeldi» qalyptastyryp, abstraktili «absolúttik aqıqatty» izdeımin dep, qazirgi sóz bostandyǵy men oı-erkindigin ultjandylarǵa qaraǵanda asyra paıdalanyp júrgender. Sońǵy jyldary Oljas Súleımenov óziniń bir sózinde jazǵandaı, «Uly Reseı – Eýrazıalyq odaq» partıalar blogynyń quryltaıyna qatysyp, onda «Reseı men Qazaqstan – Eýrazıa odaǵynyń negizi. Biz ózimizdiń bir-birimizden alshaqtaı almaıtynymyzdy kún ótken saıyn jaqsy sezinip kelemiz. reseı qanshalyqty qýatty jáne tynysh bolǵan saıyn, Qazaqstan da sonshalyqty tynysh bolyp gúldene túspek. Biz ózimizdiń elimizdiń de patrıottary bolýǵa tıispiz» dedim deıdi. Kórdińizder me, bul da maqtanysh. Al, biz sol odaqtyń tóraǵasy A.Dýgınniń pravoslavıege negizdelip, orys shovınızmi qulyq-nıetindegi Eýrazıa ıdeıasyna baılanysty «evrazııstvo nasledýet dýh ı stıl Moskovskoı Rýsı. Eto prodoljenıe toı Rýsı, togo rýsskogo gosýdarstva, gde elıta ı massy govorát na odnom ıazyke ı gde etot ıazyk nasıonalnyı» degenin jaqsy bilemiz. Jalpy, Eýrazıa ıdeıasy orys múddesindegi shovınısterdiń oılap tapqan Eýrazıa aımaǵyndaǵy shaǵyn jahandandyrýy ǵoı. Endeshe, sol Oljas Súleımenovtiń sonaý patshalyq reseı keziniń ózinde-aq knáz Trýbeskııdiń Eýrazıadaǵy halyq týraly «Etý nasıý my nazyvaem evrazııskoı, ee terrıtorıý – Evrazıeı, ee nasıonalızm – evrazııstvom» degeni men onyń ıdeıasyn jalǵastyrýshy L.Gýmılevtiń «Na kontınente Evrazıa, my vse evrazıısy – s obsheı mentalnostú, s obshım mırooshýshenıem» deýi aralyǵyndaǵy nıet-pıǵyldy túsinbedi degenge senbeımiz. Ol bárin biledi. Bile turyp solardyń ıdeıasy men ıdeologıasyn nasıhattaıdy. Óıtkeni, onyń boıynda ulttyq namysy ólip, genetıkalyq kody buzylǵan. Onyń «Qazaqstanda dúnıege kelgen Eýrazıalyq odaq ıdeıasy Reseıde de jeńiske jetetindigine senimdimin» deıtini sondyqtan. Osy tusta eskertetinimiz, Oljas myrza reseılik dýgın (ıdeıa – ıdeıa) men qazaqstandyq Nazarbaevtyń (Odaq – fakti) ustanǵan Eýrazıa jaıly pikir-túsinikteriniń ártúrli keńistikte bolyp otyrǵanyn sezbeıtindigi-aý, sirá. Bul jerde Oljas Súleımenov ıdeıa men faktini ajyrata almaıdy nemese ajyratqysy kelmeıdi. Bul onyń ǵana emes Eýrazıa ıdeıasy men odaǵy týraly jazyp júrgenderdiń kóbine tán qasıetter. Bu sekildiler qoǵamymyzda shashetekten. Olardyń kitaptary men minbelerde aıtqan sózderi tom-tom bolyp shyǵyp jatady. Soǵan qaramaı, kitap pen sóz basty nárse emes. Ol tilmen aıtylyp, qalammen jazylsa da – dil (júrek) men is-árket arqyly bekitilýi tıis. Mine, ol basty nárse. Ony tulǵa ǵana bir-birimen ushtastyryp, ózi ómir súrip otyrǵan qoǵam memleket, ult múddesine paıdalanady. Ujym oǵan kómektesedi, qoldaıdy, qorǵaıdy. Sóıtip, álgi jeke tulǵany álemdik deńgeıdegi azamattyqqa kóteredi. Muny bilmegender ne bilse de qulaqqa ilmegender álem aýzyndaǵy Andreı Saharovtyń «Memorandýmyndaǵy» (1968): «chelovechestvo mojet bezboleznenno razvıvatsá tolko kak odna semá, bez razdelenıa na nasıı» dep jazǵanyndaı ómirge beıimdelip ári suranyp turady. Bulardy biz batysshyldyqtyń balalyq aýrýymen aýyrǵandar deımiz. Onyń kórnekti ókilderiniń biri – Oljas Súleımenov. Osy bir iri tulǵa bolýǵa barlyq múmkindigi bar adamnyń búgingi kúnge deıin óz pozısıasyn azamat retinde qalyptastyra almaı júrgenine tańǵalamyn. Ol ýaqyt tamyryn basyp, onyń lúpilin ańdyǵan dáriger sekildi. So «lúpildi» sezingen sátte soǵan beıimdelip shyǵa keledi. Iaǵnı, onda qandaı bir qoǵamda bolmasyn aınymaı turatyn prınsıp joq. Onyń kemshiligi, tipti dramasy deýge de keletin jaı, óziniń azamattyq-shyǵarmashylyq tulǵasynyń qudaısyzdyǵy nemese naqty aıtqanda, ateısigi, al gýmanıstigi – saıasattanǵandyǵy. Árıne, Oljekeń, Súleımenov el-jerdi, qoǵamdy, ultty, adamdardy súıedi, biraq onyń súıispenshiligi komýnızm qurylysshysynyń pragmatıvtik súıispenshiligi sıaqty. Iaǵnı, ol súıispenshilik musylmandyq, ne hrıstıandyqqa da jatpaıdy. Sosyn, ol súıispenshilik shyny ne muz qalany jobalaýshy arhıtektordyń súıispenshiligi dese de bolady. Jáne bul qasıetterdiń juqpalylyǵy sonsha, qazir onyń sońynan bir top so sekildi azamattar tárbıelenip, ult mentalıtetiniń qaıta qalyptasyp, meılinshe ózin-ózi saqtap qalýyna keri áserin tıgizýde. Óıtkeni, ultshyldyq – psıho-antropologıalyq tekten óretin qadir-qasıet bolsa, al, patrıotızm tarıhı-geografıalyq oıǵa da, boıǵa da júre keldi sińetin uǵym-túsinik. Mine, osyny ózin batysshyl da, reseıshil de sanaıtyndar túsinbeıdi, túsinse de moıyndaǵysy kelmeıdi. Bul – uly tragedıa. Oljastyń azamattyq-shyǵarmashylyq tulǵasynyń qudaısyzdyǵy, ne ateısigi demekshi, ol bizdińshe eshbir dinge den qoımastan, tek keńestik qurylymnyń moraldyq kodeksine ǵana boı usyna qalyptasqan, shyn mánindegi sovet azamaty bolsa kerek. Olaı deıtinimiz, ony Komsomol syılyǵynyń laýreaty atandyrǵan «Adamǵa tabyn, Jer, endi» poemasynan bastap, aqıqatyn aıtý kerek eń arysy aty shýly, slaván jáne túrki halyqtarynyń tarıhı baılanystary jónindegi qasań da siresip qalǵan dogmattarǵa batyl qarsylyq tanytqan «AZıa» kitaby sol kezdegi ortalyq (ıaǵnı, orys ǵalymdary jaǵynan – A.Á.) tarabynan «pantúrkızm», «sıonızm», avtordyń jazýynsha, tipti, «panslavızm» aıdarymen aıyp taǵylǵanyna qaramaı, atalǵan shyǵarmalarynda Súleımenov óziniń ateısigi men Keńes odaǵyna adaldyǵynan bir tanbaıdy. Shyn máninde, Oljastyń «AZıa» jınaǵyndaǵy oı-pikirler sol kezdegi KSRO ǵalymdary arasynda anda-sanda da bolsa boı kóterip, ara-arasynda aýyzsha aıtylyp júretin. Al, Oljekeńniń sonyń barlyǵyn birtutas dúnıege aınaldyra otyryp, barlyq jetistik kemshiligine qaramaı, ózindik kózqarastar arqyly qalyptasqan dástúrdi kúıreterlikteı ǵylymı eńbek jazyp shyqqany, sol kezdegi talap-tilekke qaraǵanda úlken batyldyq bolatyn. Biraq, osy shyǵarmalarynyń ózinde de aqyn Keńes odaǵy talaby, ári lenındik ıdeıa prınsıpine berik, adal. Mysaly, «Adamǵa tabyn, Jer, endi» poemasynda:
Eslı nado – ımenem Lenına Etot podvıg My povtorım!.. –
degen joldarmen Kún kósem salǵan sara jolǵa búkil jan dúnıesimen berilgendigin kórsetse:
Voznosıl ı snosıl bogov, Ia sozdal etı rekı I veter shvyrnýl v morá, Ty, Zemlá, Poklonıs Cheloveký, Tvoı bog – Ia, –
dep Allaǵa astamdyq tanytady. Árıne, buny aqyndyq alymdylyqqa salyp aqtaýǵa bolar, biraq, ony adam men tabıǵat arasyndaǵy qarym-qatynasqa kelgende kúshtiniń álsizge kórsetken (tabıǵatqa – A.Á.) zorlyǵy dep bilýimiz kerek. Endigi bir Oljekeńniń azamattyq shyǵarmashylyǵynyń kórinisi retinde tanylatyn kemshiligi, onyń álem moıyndaǵan dinı uǵym-túsinikti joqqa shyǵaryp, Keńes odaǵynyń jańa adam tárbıeleýdegi isine senimmen qaraýy. Sóıtip, «AZıa» (1990 jyl) kitabynda: «mojet byt, sredı desátkov ıýnyh chıtateleı moıh naıdýtsá býdýshıe sozdatelı gýmanıtarnyh, no tochnyh naýk; lúdı novoı formasıı, ızbavıvshıesá ot predrassýdkov (burynǵy 1975 jylǵy basylymynda «hrıstıanskıh, mýsýlmanskıh ı býddııskıh» dep kórsetilgen – A.Á.) relıgıoznyh znanıı, svobodnye ot dogm fılosofıı rasovyh ı nasıonalnyh. Postoıannaıa relıgıa, nepodvıjnyı byt sozdaıýt tot ıskýsstvennyı rejım, v kotorom ne ývádaet slovo, obladaıýshee zolotoı strýktýroı» – dep bolashaqqa úmit artady. osyndaıda esińe K.Marks, F.Engelstiń: «Krıtıka relıgıı osvobojdaet cheloveka ot ıllúzıı, chtoby on myslıl, deıstvoval, stroıl svoıý deıstvıtelnostkak osvobodıvshıısá ot ıllúzıı, kak stavshıı razýmnym chelovek; chtoby on vrashalsá vokrýg sebá samogo ı svoego deıstvıtelnogo solnsa. relıgıa estlısh ıllúzornoe solnse, dvıjýsheesá vokrýg cheloveka do teh por, poka on ne nachınaet dvıgatsá vokrýg sebá samogo» dep aıtqandary men A.Iakovlevtiń: «Preodolet relıgıý oznachalo preodolet dogmatızm…» degeni túsedi eken. sonda, Oljastyń kúıretýshi kúshke ıe revolúsıalyq ustanymdaǵy Marks pen Engelsten aıyrmashylyǵy nede? ıakovlevten she? Endeshe, Súleımenovtiń boıyna da, oıyna da Marks ıdeıasy qaltqysyz sińgendigi osydan-aq kórinip tur emes pe? Eger, Oljekeńe sensek, o kisishe paıym-parasatqa salsaq, tutastaı pálen ǵasyrlyq tarıhy bar dinı uǵym-nanymnyń, ustanymnyń, tipti, kókten túsken tórt kitaptyń qaı-qaısysy da ýaqyt, keńestik tarapynan «predrassýdkı» kórinisi bolyp shyǵady emes pe? Ókinishke oraı, olaı bolyp shyqpaǵany aqyn ári ǵalymǵa shynynda da qıyn-aq. Áıtpese, sol kezde N.Rýbsov, qazaqtyń, Q.Shańǵytbaev sekildi aqyndary ataq-dańqtyń sońynan sham alyp túspeı-aq, búginde óz ulttarynyń uly aqyndary atanyp, ózderi joq bolsa da sózderi XXI ǵasyrdyń qaqpasyn qaǵyp tur. Sondyqtan da, aqyry Dostoevskıı aıtqandaı «sosıalızm neprav, potomý chto estBog» bolyp shyqty emes pe. shynynda da, Qudaı joq bolyp, Oljas sekildi ateıserdiń aıtqany kelgende, sosıalızmniń ómirsheńdiginde esh shek bolmaı, olardyń jeli áli de bolsa ońynan esip turar edi. Osy tusta bireýler ázir olaı emes pe der? Árıne, olaı emes. Búginde Súleımenovter zamany ótken, olar qazir sol baıaǵy ınersıamen (ekpinmen) ýaqyt kóshinen qalmaı keledi. Onyń sol kezdegi tilge, dinge kózqarasy nıgılısik-ateıstik, kosmopolıttik tanym-nanymda qalyptassa, óz ultyna degen sana-sezimi de sonshalyqty dárejede qalyptasqanyna shek bolmasa kerek. Mundaı boıǵa da, oıǵa da shym-shymdap sińgen qasıetter qanshama jasyryn ustaǵanmen birde bolmasa birde syr berip, qylań uratyny anyq proses. Onyń aıǵaǵy Oljas Súleımenovtiń «Sóz» gazeti jýrnalısiniń (túp-nusqany buzbaı sol qalpynda berip otyrmyz – A.Á.): – My ne Afganıstan. My dostoıny demokratıı? – degen saýalyna: – My dostoıny, bezýslovno, no kogda my v prosese ýskorennoı evolúsıı stanem edınoı nasıeı. A kto my seıchas – nasıa ılı nasıonalnostı? V Afganıstane poka net nasıonalnogo samosoznanıa, ý nıh estplemennoe soznanıe. Onı – soıýz plemen do sıh por. V etom smysle my blıje k afganıstaný ı Iraký, chem k Fransıı. Seıchas my obedınáemsá, kak kazahı, tolko kogda rádom estdrýgıe nasıonalnostı. Onı, kak obrýchı, kotorye bochký obedınáút, – eto nashe okrýjenıe, sreda. Ýberı etı obrýchı ı, boıýs, rassypletsá bochka» – dep jaýap bergeni. «taýdy alasartpaı, dalany asqaqtatatyn» Oljas osylaı óz halqynyń eńsesin basyp, saǵyn syndyrady. Osynyń ózi onyń el-jurttan shettep qalǵan, shettep qalǵandy bylaı qoıǵanda birte-birte týǵan ultynan qol úzip bara jatyp, onymen sińisip, til tabysa otyryp, dil tabysýyna jol taba almaıtyn bolǵasyn kórsetken aqyrǵy qyry bolsa kerek. Áıtpese, qan tazalyǵyn retteıtin jaqsy maǵyna-mándegi rý, júz túsinikteri tekti ult negizin qalaǵan. Osy tusta, biz tutastyqty buzatyn jaman maǵandaǵy rýshyl, júzshilderge jaýap bere almaımyz. bolmasa, reseı ótkenindegi Vladımır, Novgorod, Rázan knázdikteriniń qym-qıǵash bir-birimen soǵystary tarıhtan belgili bolsa, al, orys otarlaýynyń alýan sharǵyly aıla áreketine deıingi qazaqtan rýlyq, júzdik soǵystardy oqyp bildińizder me? Árıne, ondaı bolǵan emes. Endeshe, Oljas myrza «obrýchıdi» qanshama alyp tastasańyz da («obrýchılar» oǵan kóne qoısa, jáne onyń bola qoıýy múmkin emes te. Súleımenov onymen bizdi qorqytpasyn – A.Á.) qazaq halqy Qazaqstanda ózge ulttardyń basyn biriktirýshi kúsh kindik ult bolyp qala beredi. Al, olardy rý, júzge bólýshiler sonaý I Petrden qazirgi Petr Svoıkke deıin bolǵan, áli de bola beredi. Tipti, Súleımenov sekildilerge Lev gýmılevtegi «Rossıa – eto hrásh (ne et, ne súıek emes, shemirshek deýge kelerlik múshe bólshegin solaı deıdi – A.Á.) narosshıı ot trenıe Evropy ob Azıý, Zapad ob Vostok» degendeı orys pen qazaqtan paıda bolǵan assımlánttar, ıaǵnı «hráshtar» qanshalyqty kerek bolsa, bizge I.Ilınniń: «Vsákoe gosýdarstvo jıvoe ı deıstvýıýshee doljno byt ıspolneno nasıonalızma. Eto ego dýsha. Eto ego sýshnost Eto ego bytıe. kosmopolıtıcheskıe gosýdarstvo amorfnaıa, bezformennaıa massa. Toje ı s chelovekom. Chto takoe chelovek bez nasıı? Byt mojet eto ıdeal. No ıdeal v realnoı jıznı ne chto otvlechennoe, bezsılnoe ı obrechen na gıbel. Chelovek bez nasıı, – to je, chto derevo bez roda, Derevo – nı grýsha, nı slıva, nı ıabloná v prırode ne nýjno», – dep kórsetkenindeı oń talap-tilektegi nyq ta turaqty memleket pen ult kerek. Olaı deıtinimiz, ol «qalyptaspaǵan» qazaqqa «ozyq» ortalyqtyń (Batys pen Reseı – A.Á.) kózqarasymen qaraıtyn «aýrýǵa» shaldyqqan margınal. Jalpy, Qazaqstan, onyń ishinde qazaq táýelsizdigi nyǵaıǵan saıyn óz tilin, dilin, el-jurtynyń ádet-ǵuryp, salt-dástúr, sana-sezimin umytqandarǵa rýhanı ómir súrip, kún keshý aýyr bolady. Óıtkeni, olarǵa sonaý Keńes Odaǵy kezeńindeı qanatyn erkin qaǵatyn aspan, erkin ushqannyń ózinde de qaltqysyz qonatyn jer joq. Olardyń óz tilderimen aıtqanda, ózindik ulttyq reń-keskinin tapqan árbir memleket olar úshin «tuıyqtalǵan".Olarǵa halyqtyń ǵaryshtyq sana-sezimge (planetarnye soznanıe) jetkeni kerek. O shirkinderdiń ǵaryshtyq sana-sezim top-tobyr nemese kópte emes, jeke tulǵa genılerde bolatynymen sharýasy bar ma eken? Ásirese, Oljasqa aýyr bolatyny, onyń es bilip etek jınaǵanynan arqa súıegen «obrýchıi» búginde basqa keskin-keıiptegi el-jurttyń ustanymynda. Al, aqynnyń osynaý tapqan teńeýi, uqsatqan obrazy san jyldardan beri baýyr basyp, qan-jyny aralasyp ketken elden kete qoımas-aý, sirá. Endeshe, buny qashanda iri sóılep, ýysyna baıtaq Qazaqstan sımaıtyn alyp Oljastyń topyraqtan qol úzip shetelde pepsı iship, apelsın jeıtin kóńiline qonbaıtyn qazaqqa kórsetken qyry demegende ne deımiz. Ol ózin «taýdy alasartpaı, dalany asqaqtatatyn» qansha gýmanıs etip kórsetkisi kelse de, dál osy tusta eń sońǵy ımperıanyń eń sońǵy rysary ekenin qalaı baıqatyp qalǵanyn ózi de sezinbeıdi. Paıǵambar jasynan asqan Oljekeń osyndaı. Árıne, ol kisini túsinetin biz, bizdi túsinetin ol kisi joq. Oǵan bizge qaraǵanda masanov, Áýezov jáne Tolmachev jaqyn. Óıtkeni, ol bolsa dúnıejúzilik deńgeıdegi qushaǵyna aspan men jerdi syıǵyzýǵa tyrysatyn álemdik alyp. Soǵan qaraǵanda, ol óziniń túbi qonatyn jeri týǵan topyraq ekenin umytqan sekildi.
Amanhan Álim, aqyn
«Zań gazeti». 12 qańtar, 2005 jyl
