Budan bir ǵasyr buryn úsh iri tarıhı oqıǵa boldy. Alǵashqysy – joǵaltqan memlekettigimizdi jańǵyrtýǵa saıası múmkindik ashqan Aqpan revolúsıasy. Ekinshisi – sol múmkindikti júzege asyrý jolyn belgileıtin Quryltaıshy jınalys shaqyrýǵa tıis Ýaqytsha úkimetti bılikten qýǵan Qazan tóńkerisi. Úshinshisi – Alash-Orda ataýymen eldik shańyraq kótergen Jeltoqsan sezi. Bulardyń ishindegi biz úshin aıryqsha mańyzdy mereke – otarshyldar joıǵan memlekettiligimizdiń qaıta túleýine irgetas qalaǵan Alash-Ordanyń júz jyldyǵy.
25 qazanda qurylǵan ortalyq sovet úkimeti ulttyq qozǵalys- tardyń bárimen ýaqytsha, aǵymdaǵy jaǵdaı talabyn eskergendikten, taktıkalyq turǵydan ǵana sanasqan edi. Máselen, Petrogradta jumys istep turǵan Reseı musylmandar odaǵynyń atqarý komıtetin – Ikomýsty – bólshevıktik bılik tez-aq kereksiz etti. Ikomýs tóraǵasynyń orynbasary laýazymynda Reseı Respýblıkasynyń ýaqytsha zań shyǵarý organy Predparlamentke múshe bolyp, bolashaq memlekettik qurylymdy anyqtaıtyn zań jasasýǵa qatysyp júrgen Jansha Dosmuhamedov buǵan tikeleı kýá bolǵan. Sovet úkimetiniń tóńkeris arqyly dúnıege kelýi men oǵan qarsy shapshań boı kórsetken áreketterdi, jalpy sol kezde oryn alǵan kúrdeli saıası jaǵdaıdy Jansha «orystardyń ózara yryldasýy» dep baǵalaǵan-tyn. Sondyqtan da ol, Orynborda ótken Ekinshi Jalpyqazaq sezinde, «ortalyqtan bermen lyqsyǵan anarhıaǵa tosqaýyl bolý úshin», Qazaq avtonomıasyn shuǵyl jarıalaýdy talap etýshilerdiń basynda turdy.
Degenmen, Sovet ókimetiniń bılikte bekem turatyny anyqqa aınalǵan shaqta, 1918 jylǵy aqpanda, Oral qazaqtary seziniń sheshimimen, arnaıy delegasıany Máskeýge Jansha «Alash-Orda» Halyq Keńesiniń múshesi retinde bastap bardy. Onyń sovet úkimeti basshylarymen júrgizgen tuńǵysh kelissózi birshama sátti ótti. Ult isteri jónindegi komısarıattan qazaq bólimi ashylatyn boldy, halyq komısary Stalın Semeıdegi Álıhan Bókeıhanov bastaǵan Alash-Ordanyń basshylaryn tóte jelige shaqyryp, sóılesti. Oral oblysyndaǵy zemstvo mekemeleriniń jumystaryn jalǵastyra berýge Sovnarkomnyń arnaıy qaýlysymen pursat berildi, oblystaǵy Alash-Orda qurylymyn sovettik platformaǵa kóshirý úshin, delegasıaǵa qomaqty qarajat bólindi.
Biraq, sonyń artynsha, «Pravda» gazetinde Stalınniń jer-jerdegi keńestik bılik ókilderine arnaǵan nusqaý-haty shyqty. Onda sovet negizindegi avtonomıa ǵana moıyndalatyny, sondyqtan eńbekshi buqaranyń «býrjýazıa qaıratkerlerin» – «ózderiniń dosmuhamedovterin» – moıyndarynan túsirip tas- taýǵa tıistigi tujyrymdalǵan edi. Sol sebepti Alash-Orda batysta da, shyǵysta da aqtarmen odaqtasýǵa májbúr boldy. Máselen, 1918 jyldyń kókteminde respýblıkalyq rejımde jumys isteıtin Oıyl ýálaıaty qurylyp, qyzmetin Alash-Ordanyń Batys bólimshesi retinde jalǵastyrdy. Keńestik bılik ókilderimen azamat soǵysynyń sońyna qaraı kelisim jasap, kúlli qurylymymen, áskerı kúshimen Sovet ókimeti jaǵyna ótti. Sóıtip Alash-Orda birjola tarqady. Ulttyq qozǵalysqa qatysýshylarǵa amnıstıa jarıalanǵandyqtan, eldik oıǵa adal ult qaıratkerleri endi qazaqtyń memlekettiligin taptyq negizde túletý úshin kúresti. Alaıda Alash-Orda uzamaı «kontrrevolúsıalyq uıym» dep ǵaıbattaldy da, qupıa qyzmet qoldan qıystyrǵan jalamen, alashordashylardyń alǵashqy toptary 1928–1932 jyldary tutqynǵa alynyp, repressıalandy, al 1937–1938 jyldarǵy Úlken terror kezeńinde alashshyldar da, Alash ıdeıasyn júrekte ustap, el múddesi úshin eńbek etken ult komýnıseri de jappaı saıası qýǵyn-súrginge ushyratyldy.
Búginde munyń basty sebebin anyq aıta alamyz. Birinshiden, bólshevıkter partıasy qatań ortalyqtandyrylǵan ımperıalyq partıa edi, sondyqtan da ol ulttyq belgilerge qaraı derbestený yqtımaldyǵyn qaperine de almaıtyn. Ekinshiden, jumysshylar partıasy atalyp qurylǵan bul saıası uıymnyń jalaýlatatyn basty qujaty – «Komýnıstik partıanyń manıfesinde» «jumysshylarda otan joq» dep ap-aıqyn jazylǵan. Osy eki jáıt sabaqtasa kele paıda bolǵan «dúnıe júziniń proletarlary, birigińder!» degen uran kúni keshe Sovet Odaǵy qulaǵanǵa deıin kúshinde turǵany málim. Álemdik revolúsıa jasaý josparynyń júzege aspaıtynyna sonaý 20-shy jyldary-aq kózderi jetkendikten, bólshevıkter osy uranmen burynǵy ımperıa aýmaǵyndaǵy halyqtardy biriktirip-tutas- tyrý isin birden qolǵa alǵan. Ulttyq qurylymdardyń sovettik tuǵyrda uıysýyna tek taktıkalyq eseppen ǵana pursat berip, barsha qospany taptyq turǵydan biriktirip-tutastyratyn sement esebinde orys halqyn, onyń tili men ómir saltyn alǵa shyǵarǵan. Sondyqtan da keńestik avtonomıalardy bólshevızm arnaýly qupıa qyzmetiniń torymen muqıat shyrmap, olardaǵy ult qaıratkerleriniń is-áreketterin qatań baqylaýda ustady. Ult máselesiniń ózekti jaqtary 1923 jyly Hİİ partsezde táp-táýir talqylanyp, jaqsy sheshimder qabyldanǵanyna qaramastan, artynsha ótkizilgen ulttyq respýblıkalarda isteıtin qyzmetkerlerdiń 4-shi májilisinde, GPÝ qamaýǵa alǵan iri qaıratker Mırsaıd Sultanǵalıevtiń «kontrrevolúsıalyq» is-áreketin kórneki túrde synaý arqyly, ult saıasatynyń qandaı shekteýli arnada júrgizilýge tıistigin kórsetti.
Osy 4-shi keńes sabaǵy óz aldyna, qazaq qaıratkerleriniń patshalyq zamannan sanaǵa uıalaǵan quldyq psıhologıadan arylmaǵandyǵy, tıisinshe ortalyqqa kózsiz eminýi, ásirese, jeke bastaryna kelgende, ulttyq múddeni de oılatpaıtyn alaýyzdyǵy saldarynan Qazaqstan bıligine 1925 jyly Fılıpp Goloshekın kelgeni málim. Ol «Oktábr daýyly qazaq aýylynyń janynan óte shyqqan» degen qısynmen, baı men kedeıdiń ara-jigin asha túsetin syna qaǵyp, «Kishi Oktábr revolúsıasyn» jasaýdy qolǵa aldy. Bólshevızmniń bir ortalyqqa qatań baǵyndyrylǵan, ózgeshe erkindikke tózbeıtin júıesiniń emıssary qazaq komýnıseriniń sana-sezimin qyrnap-tegisteýmen, óz sózimen aıtqanda, «nıvelırovka» jasaýmen shuǵyldandy. Jas urpaqqa ulttyq tárbıe berýi yqtımal alashordashylardy aǵartý salasynan alastady. Qupıa qyzmetke erekshe erkindik berdi. «Ultshyldar kámpeskeleý naýqanyna kedergi keltirdi» degendi bólshevıktik jádigóılikpen jeleý etip, repressıalaý mashınasyn iske qosty. Al sovettik solaqaı reformalarǵa kórsetilgen halyq qarsylyqtaryn múldem qarýly kúshpen basyp-janyshty. Odan jasandy asharshylyqtarymen halyqty mıllıondap qyryp, kól-kósir qaıǵy-qasiretke bóktirgen áıgili ulttyq apatqa uryndyrdy. Jáne sonyń bárinde de kináni bólshevızmge tán kólgirlik oıdan qurastyrǵan «tap jaýlaryna» artyp otyrdy.
Soraqy burmalaýlar jurtty jappaı qýǵyn-súrginge túsirgen zamanda da, jeke basqa tabynýdy áshkerelegen HH partsezden keıingi «jylymyq» kezeńde de keńinen qoldanyldy. Qurbandardyń atylǵan ýaqytyn jasyryp, lagerlerde aýrýdan óldi degen jalǵan málimetter taratý ádetke aınaldy. Sondaı ótirikti kópshilik sanasyna sińirýdiń bir saldary sol, tipti, qazirgi táýelsizdik dáýirinde de keı kisiler 1938 jyly atylǵan Maǵjan Jumabaev pen Sáken Seıfýllındi óz ólimimen 50-shi jyldary ólgenge balap, súıegin sonaý máńgi toń basqan aımaqtan izdestirip júrdi. Bólshevıktik burmalaýlarǵa bizdiń keıbir zertteýshilerimizdiń de qulaı sengeni sonshalyq, eńbekterinde, máselen, «Alash isi» boıynsha tutqyndalǵan belgili zıalylar Dinshe Ádilovtiń «satqyndyǵy» saldarynan repressıaǵa ushyrady deıtin qate pikir qorytty. Alaıda, Ádilovtiń OGPÝ tergeýshisine bergen kórsetýlerimen muqıat tanysqan kisi belgili zıalylar onyń «satqyndyǵynan» emes, arnaıy qyzmet tergeýshisiniń ádeıi qıystyryp tujyrymdaǵan «aıyptaýlarynan» qylmystyq iske tartylǵanyna kóz jetkizedi. 1930 jylǵy 21 sáýirde Máskeýde atylǵan Dinshe Ádilov – 1917 jyldyń qazan aıynan Alash partıasy Aqmola oblystyq komıtetiniń múshesi bolǵan, 1920 jylǵy Qazaqstan Sovetteriniń Quryltaıshy sezinde alǵashqy QazSIK quramyna saılanǵan, İshki ister halyq komısarıatynyń alqa múshesi, halyq komısarynyń orynbasary, halyq komısary mindetin atqarýshy bop istegen memleket qaıratkeri, 1925 jyly Ult teatryn (qazirgi Muhtar Áýezov atyndaǵy dramteatrdy) quryp, joqtan bar jasaǵan, kásibı sahna óneri ordasynyń shańyraǵyn tuńǵysh kóterip, qıyndyǵy mol eń alǵashqy teatr maýsymyn abyroımen ótkergen mádenıet qaıratkeri. Ol – eńbegin ádil baǵalap, esimin óner ordalarynyń ıakı oqý oryndarynyń birine berýge ábden laıyq tulǵa.
Osyndaı eskerýsiz qalyp kele jatqan tulǵalardy bıylǵy júz jyldyq qurmetine arnaıy ardaqtaý sharalaryn jasaý jón bolar edi. Bul rette elimizdiń óner tarıhyndaǵy erek te dara qubylys – Qojyqovtar áýletine erekshe nazar aýdarý kerek. Áýlet otaǵasy Qońyrqoja Qojyqov – 1912 jyly jaryq kórgen tuńǵysh «Álippeniń» avtory, ustaz, qazaq azattyq qozǵalysynda óz orny bar qoǵam qaıratkeri. Ol Qoqanda jarıalanǵan Túrkistan avtonomıasy Halyq keńesiniń jaýapty hatshysy, Sovettik Túrkistan Respýblıkasy muǵalimder daıarlaıtyn oqý ornynyń oqytýshysy, Túrkrespýblıka Jer-sý halyq komısarıatynyń jaýapty qyzmetkeri, Sovettik Qazaqstannyń ejelgi tarıhyn, kóne jádigerlerin zertteý salasynda eleýli ister tyndyrǵan ǵylymı qyzmetker boldy. Úlken terror kezinde ustalyp, 1938 jylǵy 17 qańtarda Almatyda atyldy. Onyń zaıyby Látıpa Ult teatrynyń alǵashqy sahna bezendirýshisi, sýretshisi, qoldanbaly óner sheberi, kezinde baspasózde qazaq teatrynyń ańyz-adamy dep atalǵan tulǵa bolatyn. Ekeýiniń tórt uly bar edi, tórteýi de jańasha qalyptasyp kele jatqan qazaq óneri tarıhynda ózindik óshpes iz qaldyrdy. Tuńǵyshy Qojahmet – qazaqtan shyqqan alǵashqy sýretshi, ákesiniń artynan repressıalanyp, lager azabynan erte qaıtys boldy. Ekinshi uly Qulahmet – tuńǵysh teatr jáne kıno sýretshisi, ónerge sińirip júrgen zor eńbegine qaramastan, «halyq jaýynyń» balasy retinde udaıy qysym kórdi. Úshinshi uly Nurahmet – alǵashqy monýmentalıs-músinshi, maıdanda aýyr jaraqat alǵandyqtan, talantyn tolyq asha almady. Al kenjesi Sultanahmet – maıdanger-panfılovshy, aǵasy Qulahmetpen birge bastap, ataqty «Qyz Jibekti» túsirgen áıgili kınorejısser. Repressıalanǵan ult-azattyq qozǵalys qaıratkeriniń otbasynan osyndaı bes birdeı kórnekti óner qaıratkeri shyǵýy, sóz joq, súısinip aıtarlyqtaı eren qubylys. Osy ulaǵatty áýletti ulyqtaý sharasyn oılastyrý qajettigi – áldeqashan pisilip-jetilgen másele, Alash-Ordanyń 100 jyldyǵyn atap ótý aýqymynda elimizdiń oqý oryndarynyń, eldi mekenderiniń, beketteriniń, ıakı qalalaryndaǵy kósheleriniń birin Qojyqovtar áýleti atymen ataý suranyp tur.
Alash-Orda men onyń jazyqsyz jazalanǵan qaıratkerlerin este qaldyrý sharalaryn osy mereke aýqymynda shuǵyl júzege asyrýdyń táýelsizdik týyn alyp júretin bolashaq urpaq tárbıesi úshin asa qajet ekenin umytpaıyq.
Beıbit QOISHYBAEV,
Qazaqstan «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamy tóraǵasynyń orynbasary, jazýshy, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty.
