Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev «Qazaq tili álipbıin kırıllısadan latyn grafıkasyna kóshirý týraly» Jarlyqqa qol qoıdy. Elimiz úshin tarıhı oqıǵa dep batyl túrde aıta alamyz dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi e-history.kz-ke silteme jasap
Táýelsizdik tarıhynda tuńǵysh ret elimiz qazaq tiliniń jańa grafıkasyna aparatyn joldy tańdap aldy. Jańa álipbı týraly óz oıyn QR BǴM ǴK Memleket tarıhy ınstıtýtynyń dırektory, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Búrkit Aıaǵan National Digital History portalymen bólisti.
– Qurmetti Aıaǵan Ǵelmanuly, Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev qazaq tili álipbıin kırıllısadan latyn grafıkasyna kóshirý týraly jarlyqqa qol qoıdy. Qazaq qoǵamy jańa álipbıdiń nusqasyn qalaı qabyldady? Latyn jazýynyń tarıhı máni qandaı?
– Sovet Odaǵy ydyraǵannan keıin qazaq jazýyn latyn áripterine aýystyrý máselesi ózekti taqyrypqa aınaldy. Jaqtap jáne qarsy daýys bergender boldy. Kırıllısany saqtaý men latyn árpine kóshirý qajettiligin kótergen dáıekter kóptep keltirildi. Burynǵy Sovet Odaǵy memleketterinde oryn alǵan osy pikirtalastyń azdy-kópti tutas, mádenı, tarıhı jáne lıngvısıkalyq erekshelikteri bar edi. Biraq biz ómir súrip otyrǵan ýaqyt, dúnıejúzi men Qazaqstanda bolǵan eleýli ózgerister osy máseleniń tobyqtaı túıinin shyǵarady. Qazaq qoǵamy óz álipbıin tuńǵysh ret aýystyraıyn dep turǵan joq. Ol týraly Elbasy N.Á. Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda tolyq túsindirip ketken. Maqalanyń ataýy da, mazmuny da perspektıvti ıdeıalarǵa qanyq, Elbasynyń el bolashaǵy týraly oılaryn ashyp kórsetedi. Kólemi shaǵyn bolsa da, maqalada Qazaqstan qoǵamyn jańartýdyń birine-biri uqsas emes tereń mazmundy aspektileri qamtylǵan. Biraq Qazaqstan basshysy maqalasynyń basty jáne aıqyndaýshy ózegi – bul tutas Qazaqstan qoǵamyn jańǵyrtý, eskirgen, ilgeri qozǵalysqa kedergi jasaıtyn dástúrler men sharttylyqtardan arylý.
– Elbasy «Qazaq tilin latyn árpine kóshirý – bul ana tilimizdiń jahandyq ǵylym men bilimge kirigýin, rýhanı tutastyǵyn qamtamasyz etetin biregeı qadam» dedi.
– Memleket basshysy latyn jazýyna kóshýdiń tereń tarıhı qısyny bar degen bolatyn. Olar: qazirgi tehnologıalyq ortanyń, qazirgi dúnıejúzindegi komýnıkasıanyń, HHİ ǵasyrdaǵy ǵylym men bilimniń erekshelikteri dep jazdy. Aıtqandaı, latyn grafıkasynyń tehnologıalyq aspektide, bilim men ǵylym salasynda, mádenı ındýstrıada jappaı basymdyǵyna qazirgi tańda eshkim kúmán keltirmeıdi. Qazir latyn jazýy jalǵyz hrıstıan dininiń katolıktik dástúrimen, jalpy Batys órkenıetimen ǵana baılanysty emes, álem elderi ony progres pen ilgeri damýdyń sharty dep baǵalaıdy. Qaınary tarıh qatparlarynda jatqan dástúrli jazý júıesi bar Qytaı men Úndistannyń ózi tehnologıalyq jáne ekonomıkalyq salalaryn damytý úshin latyn jazýyn jappaı qoldanýǵa májbúr. Arab álemi de búgin qujattardy rásimdeýde, qarjy operasıalary kezinde latyn grafıkasyn esh kemistik sanamastan qatar paıdalanyp keledi.
– Tarıhqa sál sheginis jasar bolsaq, ótken ǵasyrdyń 1929-40 jyldary elimiz latyn jazýyn tarıh sahnasynda jańǵyrtty. Sol ýaqytta bul álipbıdiń mańyzdylyǵy qandaı boldy?
– Ǵasyrlar boıy jáne 1929 jyldyń tamyzyna deıin Qazaqstan aýmaǵynda arab jazýy keń qoldanylyp kelgeni belgili. 1929 jyldan bastap SSRO OAK jáne SSRO HKK Qaýlysymen latyn áripteriniń negizinde qurastyrylǵan «ortaq túrki álipbıi» engizildi. Ortaq álipbıdi Kavkaz (Ázirbaıjan), Povolje (Tatarstan, Bashqurtstan), Ortalyq Azıanyń barlyq respýblıkalary paıdalandy.
Latyn jazýynyń mańyzy Qazaqstanda ásirese saýatsyzdyqty joıý isinde artty; is qaǵazdary latyn jazýymen júrgizildi, kópdanaly kórkem shyǵarmalar latyn tańbasymen jaryq kórdi. Sábıt Muqanov, Beıimbet Maılın jáne Muhtar Áýezovtyń HH ǵasyrdyń 30-jyldarynda shyǵarylǵan eńbekteri latyn árpimen basyldy. Alaıda, stalınızm men ortalyqtanǵan bıliktiń kúsheıýi saldarynan 1940 jyly kırıllısaǵa ótý týraly sheshim qabyldandy. SSRO ydyrap, Qazaqstan Respýblıkasynyń álemdik qoǵamdastyqqa kirýine oraı latyn jazýyna kóshý máselesiniń ózektiligi jańa serpin aldy. Máseleni Qazaqstan qoǵamy da, dıplomatıalyq korpýs ta, kásipkerler de talaı qozǵady. Sondyqtan barsha qazaqstandyqtardyń pikirin eskere kelip, Elbasy N.Á. Nazarbaev 2012 jyldyń jeltoqsanynda óziniń jyl saıynǵy Qazaqstan halqyna Joldaýynda 2025 jyldan bastap «álipbıdi latyn jazýyna kóshirýdi bastaý» kerektigin atap ótti.
– 2006 jyly Qazaqstan halqy Assambleıasynyń Hİİ sesıasynda sóılegen sózinde Elbasy Nursultan Nazarbaev latyn qarpine kóshý qajettiligin aıtyp, ol qoǵam tarapynan qoldaý tapty. Sol bir jyldary bul másele sheshýin tapqandaı jarshy jańalyqtarǵa ulasyp, keıinnen súrleýin taba almaı únsiz ketti. Sodan beri Prezıdent tapsyrmasy týraly kóp aıtyldy, biraq naqty is jasalmaǵan edi. Tek jeke bir ǵalymdar qazirgi qazaq tilinde beıimdelgen jańa álipbıdi jasaýǵa árekettengen.
– Prezıdent ıdeıasynan soń, memleket bul jumysty qaıta bastady, bir jaǵynan onyń mańyzdylyǵy men kókeıtestiligi, ekinshi jaǵynan aldyńǵy jumys nátıjesine qanaǵattanbaýshylyǵy týraly aıtqan. Sondyqtan aınaladaǵy jaǵdaı, álemdik damý úderisi tez ózgermeli jáne bul máselede jyldam, sáıkes sharalardy talap etedi.
Qazaq álipbıin latynǵa aýystyrý barysynda azamattardyń ashýyn týdyratyn asyǵys qadamdar bolmaıtynyn birden atap ótkim keledi. Bul mánmátininde aqyn Oljas Súleımenov atap ótken «latyn men kırıllısa arasyndaǵy kúres búkil álemdik sıpatqa ıe» degen oıymen kelisý qıyn. Bul kúres qaıda keń taralyp otyrǵany múlde belgisiz. Alaıda, Eýropanyń polák, cheh, slovak, sloven, horvat, t.b. kóptegen slaván halyqtary kóp ǵasyrlar boıy latyn álipbıin qoldanýda jáne odan qandaı da bir qarama-qaıshylyq taýyp otyrmaǵanyn atap ótemiz. Odan ári Reseı men Ýkraınada orys jáne ýkraın tilderin latyn álipbıine aýystyrýǵa pikirtalastar qaıta-qaıta týyndaıdy.
Oljas Súleımenov «j» jáne «z» áripteri qypshaqtardan shyqqanyna oqyrmandardyń erekshe nazaryn aýdartady. Biraq sonymen birge bul áripter latyn belgisinde tamasha kórsetilgen.
Qypshaq tilindegi (qazaq tili qypshaq tildik topqa jatady) kóptegen sózder latynnan shyqqan. Máselen, «f» (fılosofıa, fakt), «p» (proekt, postýlat) áripteri bar sózder qypshaqtardyń turmysyna latyn grafıkasymen jazatyn halyqtardyń leksıkonynan kirgen. Mysal úshin latyn áripterin qoldanyp qypshaq tilinde jazylǵan ortaǵasyrlyq «Kodeks kýmanıkýs» jazba eskertkishin qaraý jetkilikti. Osyndaı kóptegen mysaldar keltirýge bolady.
Qazirgi Qazaqstanda latyn álipbıimen kırıllısa kóptegen ýaqyt qatar qoldanylatyn bolady. Kırıllısada mıllıondaǵan danamen ǵylymı kitaptar, kórkem shyǵarmalar jasalǵan. Bul bizdiń úlken baılyǵymyz. Álbette, eshkim de mundaı muradan bas tartpaıdy.
Qazaqstanda, sondaı-aq Ortalyq Azıa, Kavkaz respýblıkalarynda dinı oryndarda arab grafıkasy qoldanylady. Bul – óte qalypty jáne oryndy dástúr. Arabtyń órme jazýyn sovet kezinde bizdiń ata-analarymyz qoldanǵan (aıtpaqshy latyn álipbıinde). Sondyqtan da ártúrli álipbılerdiń qatar ómir súrýi bir-birimizdi tolyqtyra túsedi.
– Sonda kırıllshe jazylǵan eńbekterimiz ne bolady, degen suraq týyndamaıdy ma?
– Joǵaryda atap ketkenimizdeı kırıll álipbıimen basylǵan kitaptar bizdiń ıgiligimiz jáne biz ony qoldanatyn bolamyz. Bul suraqta 1920 jyldary latyn álipbıine ótken Túrkıa tájirıbesi mańyzdy kórinis bolyp tabady. Olar arab grafıkasy negizinde jarıalanǵan kóp ǵasyrlyq osmandyq ǵylymı jáne ádebı muralaryn joǵaltpady.
Qazirgi kezeńdegi kompúterlendirý, baǵdarlamalyq qamtamasyz etý deńgeıi, tehnıkalyq múmkindikter iri kólemdi mátinderdi lezde translıterasıalaýǵa múmkindik beredi. Bir tilden ekinshi tilge aýdarý úırenshikti dúnıege aınalǵanyn ınternet qoldanatyn adamdar biledi.
1990 jyldary Ózbekstan, Túrkimenstan, Ázirbaıjan elderine ulttyq álipbıin latynǵa aýystyrý neǵurlym qıyn bolǵan edi. Tap osy jaǵdaıda Qazaqstan neǵurlym tıimdi jaǵdaıda bolyp tabylady. Mysaly, zamanaýı IT-tehnologıalar 1990 jyldarǵa qaraǵanda álipbıdi aýdarý, basqa da jumystardy anaǵurlym arzanǵa jasaýǵa múmkindik berip otyr.
Sonymen birge qazaq tilin latyn álipbıine aýystyrýdy júrgizetin qarjylyq shyǵyndar, til reformasyn tejemeýi kerek. Latyn álipbıine ótý – ýaqyt talaby. Ol halyqaralyq arenada Qazaqstannyń básekege qabilettiligi men sýbektiligin aıtarlyqtaı nyǵaıtady. Bizdiń ózindik baı tarıhı jáne halyqaralyq tájirıbemiz bar, sondyqtan bizdiń mindet – ózgeshe sonshalyqty aýqymdy reformadan ádettegi qatelikter, keleńsiz úrdisterden qutylý baı tájirıbemizdi saýatty paıdalaný.
Arman SÚLEIMENOV
