Talǵat AITBAIULY, Jeltoqsan kóterilisin zertteýshi, jýrnalıs: QAZAQ QAZİR DE KEMSİTÝSHİLİKTERGE USHYRAP OTYR

– Talǵat aǵa, árdaıym saıası-qoǵamdyq isterge belsene aralasyp, óz únińizdi estirtip kelesiz. Sodan bolar, oqyrmandar sizdi myqty pýblısıs-jazýshy dep tanıdy. Jeltoqsan kóterilisin zertteýshi retinde de eńbegińizdi joǵary baǵalaıdy. Biraq jeke ómirińiz jaıly óte az biledi ekenbiz... – Qanat, bilesiń be, kez kelgen adam ómirge baqytty bolý úshin keledi! Sol baqytqa jetý úshin qıyndyqtarmen kúresip, tyrbanyp tirshilik jasaıdy. Biraq barlyǵynyń qoly baqytqa jetpeıdi. Qazir aınalańa qarashy, bul ómirden óz ornyn tappaǵan, dúnıeniń ketigine kirpish bolyp qalanbaǵan myńdaǵan azamattar júr. Búgingideı qoǵamda olardyń sany tym kóp bolýy maǵan zańdylyq sekildi kórinedi. Sondyqtan baqytqa jetý úshin umtylǵan barlyq adamnyń jeke ómirin bilý mindet emes shyǵar. Áıtse de suraq qoıylǵan soń, jaýap bereıin. 1954 jyly Jambyl oblysy Jýaly aýdany Qoshqarata aýylynda, kópbalaly otbasynda dúnıe esigin ashtym. Sheshem – on alty qursaq kótergen «Batyr ana». 16 balanyń 13-i erjetip, el qataryna qosyldy. Biraq ómir bolǵan soń, qaza bolmaı turmaıdy. Búginde eki baýyrym o dúnıelik bolyp ketti. Qudaıǵa shúkir, qalǵan on birimiz jer basyp júrmiz. – «Kóptiń birimin» demekshisiz ǵoı? – Joq, kóptiń biri emespin. Ata-ana úshin ár balanyń ózindik orny bolady. Máselen, áke-sheshem meniń atymdy «Talǵat Bıgeldınov sekildi batyr ul bolsyn» dep yrymdap Talǵat qoıypty. Talǵat aǵamyz kóptiń biri emes shyǵar. Keıde maǵan qazaqtyń at qoıý saltynyń astarynda da úlken mán jatqandaı kórinedi. Óziń bilesiń, Talǵat Jaqypbekuly aǵamyz sekildi kózsiz batyrlyq jasaıtyn kezim bolyp turady. Bul qazaqy yrymdardyń bos ketpegeniniń belgisi emes pe, sen qalaı oılaısyń? – Baldáýren balalyq shaqqa saıahat jasasaq, aǵa... – Balalyqtyń bal shaqtary aýylda ótti. Týǵan aýylymda mektep bitirdim. Adam arman jeteginde júrip erjetedi. Ómirden óz ornyńdy tabý úshin ózińdi tulǵalandyrar jar izdeıdi ekensiń... Barlyq jigittiń boıdaq kezinde ár qyzǵa ańsary aýady. Myń qyzǵa sóz aıtasyń, biraq arasynan bireýin ǵana tańdaısyń. Men keshteý úılendim. Jasym 28-ge taqaǵan shaqta aýyldan áke-sheshem: «Sen qatarly eldiń balalary úılenip, aldy tórt-bes balaly boldy. Al seniń júrisiń mynaý. Eger óz betińshe úılene almaıtyn bolsań, aýylǵa kel, bálensheniń qyzyn alyp beremiz» dep sálem aıtypty. Ata-anam osylaı bir-aq aýyz sózben tyǵyryqqa tiregen soń, shynymen-aq, «endi ne isteımin?» dep táýir-aq oılandym. Ol kezde Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetine qaraıtyn «Dáýir» baspahanasynda «Sosıalısik Qazaqstan», «Kazahstanskaıa pravda», «Lenınshil jas», «Lenınskaıa smena» gazetteri basylatyn. Sol gazetterdi betteıtin menen bir-aq jas kishi tartymdy qyz bar edi. Men «Qazaqstan pıoneri» gazetinde bólim meńgerýshisi bolyp qyzmet etemin. Gazet bettelip jatqan bir kúni álgi sulýǵa baryp tótesinen: «Maǵan kúıeýge shyǵasyń ba?» – dedim. Burynnan áńgimelesip, ázildesip, syrlasyp júrýshi edik. Meniń «Tıesiń be?» degen usynysyma ol: «Alasyń ba?» – dep suraqpen jaýap berdi. Nurbaqytqa osylaısha 1982 jyly jeltoqsannyń 2-si kúni úılendim. – Jeńgeıdi qatty jaqsy kóresiz ǵoı deımin. Balalyq shaqty surap edim, mahabbat jaǵyna bir-aq aýystyńyz... – Úılený – úlken ómirdiń baspaldaǵy. Sol úshin áńgimeni jarymdy qaıtip tapqanyma buryp ákettim. Áıtpese balalyq shaqtan aıtylar áńgime, shertiler syr kóp qoı. Áke-sheshemiz qarapaıym adamdar edi. Ákem Aıtbaı – temir ustasy, sheshem Balakúl murap (sýshy) bolyp el-jurtqa, kolhozǵa adal qyzmet etti. Men mektepte jaqsy oqydym. Qatarlastarymnyń aldy boldym demeımin, biraq artta qalǵan kezim joq. Aýyldaǵy Abaı atyndaǵy orta mektepti 22 bala bitirdik. Jıyrmamyz da oqýǵa qushtar edik. Bizdiń kezimizde joǵary oqý ornyna túsý ońaı emes bolatyn. Oqýǵa birneshe jyl qatarynan túse almaı, bes jyldan keıin ǵana jýrnalısıka fakúltetine qabyldandym. Ortasynda Otan aldyndaǵy boryshymdy ótep, áskerge baryp keldim. Tipti eki kýrs­ty syrttaı oqydym. Syrttaı alǵan bilim kóńilimnen shyqpaı, qaıtadan abıtýrıenttik kúnderdi bastan keshtim. – Aǵa, osy bir tustan áńgime aýanyn shyǵarmashylyqqa qaraı buryp jiberýge bolatyn sıaqty... – «Shyǵarmashylyqqa qalaı keldiń, neden bastadyń, ne áser etti?» degiń kelip otyr ǵoı. Meniń shyǵarmashylyq jolym oqýǵa túskenge deıin bastalyp qoıǵan edi. Eshbir bala qatelikti bastan keshpeı, birden aqyldy bolyp ketpeıdi... Bir kúni «Baldyrǵan» jýrnalynda jarıalanǵan jumbaqtardy kózim shaldy. Astyna «El aýzynan jınaǵan» dep bir balanyń aty-jónin jazyp qoıypty. Men sol dúnıeni kóshirdim de, hatqa salyp, óz atymnan aýdandyq gazetke jóneltip jiberdim. Urlap alǵan jumbaqtarym kóp kúttirmeı-aq aýdandyq gazette jarq etip jarıalana qoıdy. Aty-jónim gazetke shyqqanyna mázbin. Dostarym, mekteptegi balalar, muǵalimder jappaı quttyqtap jatyr. Balanyń peıili taza bolady, ótirik aıta almaıdy. Sodan shyǵar, «Men bul jumbaqtardy «Baldyrǵannan» kóshirip aldym», – dep shynymdy aıtyp saldym. Ábdimájıt Dáýrenov degen ustazymyz bar edi. Sol aǵaı: «Áı, Talǵat, munyńdy «ádebı urlyq» dep ataıdy. Sen óıtip «plagıat» bolma. Óz betińshe oılanyp-tolǵanyp jaz», – dedi. Shynymdy aıtaıyn, ustazymnyń sol sózi maǵan qatty áser etti. Sol oqıǵadan keıin esh jerden kóshirmeı-aq, ózim maqala jaza bastadym. Mektepte júrgen kezde ártúrli keshter týraly, aýyl adamdarynyń tynys-tirshiligi jaıly shaǵyn materıaldar jazyp kózge tústim. Shyǵarmashylyq jolym osylaı bastaldy. – «Jumbaq urlap» jýrna­lıs­tıkanyń esigin qaqqan ekensiz de... – Jazýǵa degen yntyzarlyqtan ǵoı ol... Al óz basym jýrnalısıka salasyna Qazaq radıosyna qyzmetke qabyldanǵan kezde keldim dep esepteımin. 1979 jyly, áli oqyp júrgen shaqta Qazaq radıosynyń shtattaǵy tilshisi retinde qyzmetke qabyldandym. Jýrnalıs Kemelbek Shamataev dekanymyz Temirbek Qojakeev aǵamyzǵa baryp, ótinish jasap: «Túske deıin ǵana jumys. Tústen keıin sabaqtan qalmaıdy. Balalar redaksıasyna balalardyń tilin jetik biletin maman qajet edi», – dep meni attaı qalap radıoǵa aldyrtty. Qazaq radıosynda bir jyl qyzmet etken soń, 1980 jyly «Qazaqstan pıoneri», búgingi «Ulan» gazetine aýystym. Ol jerde Ýálıhan Qalıjan aǵamyz redaktor bolatyn. 2-3 aı tilshi boldym, sodan keıin bólim meńgerýshisi etip qyzmetimdi ósirdi. Maqtanýǵa bolatyn shyǵar, men osylaı ýnıversıtetti bitirmeı jatyp bildeı respýblıkalyq balalar basylymynyń bólim bastyǵy boldym. Mamandy orta tárbıeleıdi. Biz jýrnalısıkaǵa kelgen kezde shyǵarmashylyq orta óte keremet edi. Dáýitáli Stambekov, Tynyshbaı Rahımov, Rahymjan Ótegenov, Amanhan Álim, Beısenbaı Súleımenov sekildi «sen tur, men ataıyn» deıtin myqty-myqty azamattarmen birge qyzmet istedik. Osylaısha balalar basylymynda jazý sheberligimdi arttyrdym. On jyldaı ýaqyt osy salada jumys istedim. 1989 jyly Qazaq radıosyna qaıtadan keldim. Sol tusta Aqseleý Seıdimbek aǵamyz: «Jazýshylar odaǵynyń janynan eki tilde shyǵatyn «Álem» almanaǵyn birge shyǵaraıyq», – degen usynys aıtty. Bul jumysty radıodaǵy qyzmetimmen qatar atqaryp júrdim. Osy jyldary Valerıı Mıhaılovtyń «Hronıka velıkogo djýta» degen kitabyn «Uly juttyń jazbalary» degen atpen aýdaryp, aýdarmashylyq jumysqa da belsene aralastym. Mine, sol jyly Jeltoqsan oqıǵasyna qatysty máseleler ortalyq jáne respýblıkalyq basylym betterinde tam-tumdap aıtyla bastady. – Aǵa, 1986-nyń yzǵarly kúnderinde ózińiz qaıda boldyńyz? – «Qazaqstan pıoneri» gazetinde qyzmet etetinmin. Áıelimniń aıaǵy aýyr edi. Bosanatyn ýaqyty taıap qalǵan soń, kómektesetin adam kerek qoı dep 12 jeltoqsanda aýylǵa kettim. 17 jeltoqsan kúni qaryndasymdy alyp Almatyǵa keldim. Vokzaldan túsip, qazirgi ál-Farabı men Fýrmanov kósheleriniń qıylysyndaǵy páterime jetkizetin taksı ustadym. Kóshede adam kóp, abyr-sabyr bolyp jatyr. Fýrmanov kóshesi jabyq eken. Kóligimiz Dostyq dańǵyly arqyly júrdi. Men Qonaevtyń ornynan alynǵanyn, jastar soǵan qarsy shyǵyp jatqanyn álgi taksıstiń aýzynan estidim. Úıge bara salyp áıelim men qaryndasymdy qaldyrdym da, dereý jumysqa tarttym. Saǵat tórtter shamasynda Bolatbek Ormanov, Dosymbek Qojmanbetov degen aǵalaryń bolatyn, búginde aramyzda joq, sol úsheýmiz alańǵa keldik. Alań ıqý-qıqý... Jastar teńizdeı tolqyp tur... Nurtaı Sabılánovtyń ashyna sóılep turǵanyn óz kózimizben kórdik. Saǵat altylar shamasynda qaqtyǵys bas­taldy. Jastar jaǵy da amalsyz ashyq aıqasqa kiristi. Munyń arandatýdan bolǵany sol kezde-aq anyq kórinip turdy. Túngi on birler shamasynda «ne bolyp jatyr?» dep Fýrmanov kóshesimen áıelim ekeýmiz tómen qaraı tústik. Alańda kólikter alaý­lap jatyr... Astań-kesteń, apalań-topalań oqıǵaǵa sener-senbesimizdi bilmedik. Ony qazir de eske alýdyń ózi qorqynyshty. – Jeltoqsan kóterilisinen keıingi jazalaýlardy da kózben kórdińizder... – Iá, osy oqıǵadan bir-eki kún ótken soń, umytpasam, 19 jeltoqsanda «Qazaqstan pıoneri» ujymynda Jeltoqsan máselesine arnalǵan ashyq partıa jınalysy ótti. Sol jınalysta Meıirhan Aqdáýletovtiń isi qaraldy. Alańǵa barǵan Meıirhannyń kózi kónekteı bolyp isip, qabyrǵasy synǵan eken. Kún tártibine «Meıirhandy partıadan shyǵaryp, jumystan qýý kerek» degen másele qoıyldy. Ol tórt balanyń ákesi bolatyn. Eshkim aıaýshylyq bildirýge batyly baryp, arasha túse almaı otyrǵan kezde Meıirhandy áýeli Aqseleý Seıdimbek qyzǵyshtaı qorydy. «Partıadan shyǵarý, jumystan qýý asa qıyn sharýa emes. Aınalaıyndar, aldymen munyń neni búldirgenin bileıik. Eger munyń qylmysy soǵan laıyq bolsa, jazalaý eshqaıda qashpaıdy», – dep shyryldady. Osynyń arqasynda Meıirhan Aqdáýletovke bastaýysh partıa uıymy qatań sógis berýmen shekteldi. Biraq arada 3-4 kún ótkennen keıin Meıirhan qyzmetten de bosady, partıadan da shyǵaryldy. Ekeýmiz bir kúnde Frýnze (qazirgi Medeý) aýdandyq partıa komıtetine baryp, búrodan ótip, men kandıdattyq kartochka, ol partbılet alǵan edi. Bir aıdan keıin Meıirhan Aqdáýletov sol partbıletten aıyryldy. Osyndaı jaǵdaıdyń bári adam janyna aýyr soqqy bolyp tıip, ar-namysyn aıaqqa taptaıtyn edi. – Demek, Jeltoqsan kóterilisin zertteýge osyndaı jaǵdaılar yqpal etti ǵoı? – Iá, osyndaı sebepter meniń Jeltoqsan kóterilisine qatysty zertteýler júrgizýime sebep boldy. Bul qasiret oqıǵasyna baılanysty materıaldar endi-endi jarıalana bastaǵan kez bolatyn. Gazettiń aty – gazet. Ol ár jerde bir qalyp qoıýy múmkin. Jyrtylady. Joǵalady. Ony saqtaýdyń jalǵyz joly – kitap etip shyǵarý dep bildik. Biz qyzmet etetin «Aýdarma» alqasynyń basshysy Ǵabbas Qabyshev aǵamyz bolatyn. Zańger Toıboldy Zeınábilev ekeýmiz sol kisige arnaıy baryp osy ıdeıany aıttyq. Birden quptady. Kitaptyń atyn «Almaty. 1986. Jeltoqsan» dep ózi qoıyp ta berdi. «Janry «aıǵaq kitap – knıga hronıka» bolady», – dedi aqyn Jarasqan Ábdirashev. Bul kitapty qazaqsha, oryssha eki tilde shyǵaramyz dep sheshtik. Sóıtip, 1991 jyldan bastap Jeltoqsan jaıly jınaqtaǵan materıaldarymyz kitap bolyp jaryq kóre bastady. Eki jylda oqyrman nazaryna qazaqsha úsh, oryssha eki kitabyn usyndyq. Munan keıin naryq qyspaǵynda qaldyq. Aqsha tapshylyǵyna baılanysty oıǵa alǵan biraz ister keıinge ysyryldy. 1994 jyly Almaty oblystyq telearnasyna qyzmetke aýysyp, bir jyl telearnada qyzmet ettim. Munan keıin «Halyq keńesi» gazetine bólim meńgerýshisi bolyp aýystym. 1995 jyly Seıdahmet Quttyqadamnyń shaqyrýymen «Araı» jýrnalyna redaktordyń orynbasary qyzmetine bardym. Seıdahmet aǵadan keıin «Araı» jýrnalyna Asqanbaı Erǵojaev redaktor bolyp keldi. Bul kezde bári de jappaı jekeshelenip jatqan edi. Qolynan kelgender túıeni túgimen jutty. Dúnıe bólistiń sońy ne bolary belgisiz. Men aqyry oılana kelip 1997 jyly «Toǵanaı T» seriktestigin quryp, baspa ashtym. Buǵan deıin jýrnalda júrip baspanyń bar jumysyn úırenip alǵanmyn. Keıin Muzafar Álimbaev pen Qurmanbaı Tolybaev aǵalarymyzdyń aqylymen 1965 jyldan bastap 25 kitap bolyp basylǵan «Jyl – on eki aı» degen jınaqty shyǵarýdy qolǵa aldym. Bul jınaqty kitap kúıinde taratý qıyn bolǵandyqtan, 2001 jyly jýrnal retinde tirkettim. Qudaıǵa shúkir, 2001 jyldan beri «Jyl – on eki aı» taza ádebı-tanymdyq basylym retinde búldirshinderdiń kóz qýanyshyna aınalyp keledi. – Talǵat aǵa, Jeltoqsanǵa qaıta oralsaq. Osy kóterilistiń ashylmaǵan syrlary bar ma? – Ashylmaǵan qupıa syrlary jetkilikti. Jeltoqsan – ult-azattyq kóterilis. Saıası baǵasyn almaýynyń ózi biraz jaıtty ańǵartyp tur emes pe?! Bir mezet qyzyq úshin «Jeltoqsan nege óz deńgeıinde atalyp ótpeıdi?» degen suraqqa jaýap izdep kórshi. Sheneýnikterge salsań, jeltoqsan degen aıdyń atyn ózgertip jibergisi keledi. Osy aıǵa ana merekeni de, myna merekeni de tyqpalaı beredi. Tipti jastarymyz qan keshken kúndi shatastyrý úshin 16 jeltoqsandy Táýelsizdik kúni etip belgilep tas­tady. Qazaqstannyń táýelsizdigin jarıalaǵan kún 25 qazan edi ǵoı. Biz táýelsizdigimizdi sol kúni resmı bekittik. Keshegi Keńester Odaǵyna engen barlyq el qaı kúni táýelsizdigin jarıalasa, sol kúndi meıram retinde toılaıdy. Biz ǵana qubylyp otyrmyz. Nege? Óıtkeni bılikke el-jurtty shatastyrý qajet boldy. Dál solaı ekeni qalaı qıturqylasa da kórinip tur emes pe?! – Osydan 28 jyl buryn ótken bul kóterilisten bılik nege úreılenedi? – Jeltoqsan kóterilisi – qazaqtyń beti tolyq ashylmaǵan qasiretti tarıhy. Bizdiń bılik Jeltoqsandy aıtsaq, ultaralyq arazdyq týyndaıdy dep oılaıdy. Sol sebepti bul kóterilisti aıtpaýǵa baryn salady. Bastapqyda bul saıası oqıǵa orys pen qazaq arasyndaǵy qaqtyǵys retinde sıpattaldy. Ortalyqtyń ózi qazaqtyń ultshyldyǵyn betine bas­ty. Ózbekstanda Rashıdovty qamaqqa alǵany sekildi, osy arqyly Qonaevtyń moınyna qylburaý salamyz dep jos­parlady. Biraq Dımekeń óte taza adam edi. Odan eshqandaı kiná tappaǵan soń, «Joǵary oqý oryndarynda oqıtyn stýdentterdiń basym bóligi qazaqtar, memlekettegi basshylyq qyzmette de qazaqtardyń úles salmaǵy artyq» degen jeleýmen talaı nárseni qońyrsytty, ylań saldy. – Ol kezde bizdiń bılikte kileń ınternasıonaldar otyrǵan joq pa edi? Sonda gorbachevtik bılik neden qoryqty? – Bıliktegilerdiń bári ınternasıonalıs boldy deı almaımyn. Olardyń arasynda da ult úshin kúreskender kezikti. Menińshe, búgin de sondaı. Arada 28 jyl ótse de, alabóten aıyrmashylyqty kórip turǵan joqpyn. Qazir bılikte negizinen túri qazaq adamdar otyr. Aýdannan bastap, oblystyq, respýblıkalyq deńgeıge deıingi barlyq maıly oryndarda qandastarymyz jaıǵasqan. Joǵarydaǵylardyń saıasatyna saı, shetinen ásiresaq... Qazaqtyń múddesi turǵysynan jumys jasaýǵa kelgendegi is-áreketterine qarnyń ashady. 1986 jyly osyndaı edi, qazir de sol qalpy... – Qonaevtyń alynýyna tek qazaqtar ǵana qarsylyq tanytqan joq qoı. Nege biz muny aıtpaımyz? – Ras aıtasyń, alańda ózge ult ókilderi de boldy. Máselen, men biletin jeltoqsanshy uıǵyr jigit qazir Shelekte turady. Osy sekildi sanaýly adamdar bar. Biraq kóp emes. Alańǵa shyqqan basqa ult ókilderi ustalsa, dereý bosatyp jiberip otyrǵan. Qarsylyq bildirýshilerdiń arasynan negizinen alǵanda qazaqtar ǵana jazalandy. Ultshyldyq qaı kezde boı kórsetedi? Ulttyq kemsitýshilik beleń alǵan tusta... – Qazir de ultshyldar tóbe kórsete bastady deıdi ǵoı... – Demek, qazir de qazaq kemsitýshilikterge ushyrap otyr. Anyǵynda, táýelsiz emespiz. Biz ulttyq múddemizdi qorǵaı almaıtyn dárejedemiz. – Nege? Nege bizdiń zıalylar aýyz asha almaıtyn dárejege tústi? – Biz bılikti tyńdaýǵa mindettimiz. Olar «Senderdiń saıasatta sharýalaryń bolmasyn, biz barmyz, bárin ózimiz-aq sheshemiz» ustanymynda qatyp qalǵan. Sondyqtan bıliktiń aıtqanyna kónip, Kedendik jáne Eýrazıalyq odaqtarǵa kirdik. Ne ózgerdi? Qazaqstan damý jolyn emes, quldyraý jolyn tańdady. – Qazaq ultynyń táýelsizdigi úshin kúres osyǵan deıin jalǵasyp keldi. Qazir nege kúresker azamattar joq? – Únsizdik basym shyǵar, biraq kúres toqtaǵan joq. Muhtar Maǵaýınnyń ótkende «Jas Alashqa» bergen suhbaty men odan burynǵy jarıalanǵan «Qazaqsyz Qazaqstan» atty maqalasyn alyńyz. Bul sana táýelsizdiginiń kúresi emes dep aıta alasyz ba? Jańaózen oqıǵasynan soń Amangeldi Keńshilikuly qandaı otty, jigerli maqala jazdy! Bul táýelsizdik jolyndaǵy kúrestiń toqtap qalmaǵanyn kórsetedi. Men kóshedegi ár qazaqtyń boıynan kúreskerlik rýhty baıqaımyn. Bul oraıda keıbir azamattardyń pendeshiligi basym ekenin de aıta ketý kerek. Bireýler bala-shaǵasyn, endi bireýler bıznesin oılaıdy. Mysaly, óz basym árdaıym oıymdy ashyq aıtamyn. «Aıtpaı qoıdy-aý demesin» degen kitabym da jaryq kórdi. Kedendik, Eýrazıalyq odaqtarǵa qarsylyǵymdy erkin oıly baspasóz quraldary arqyly úzbeı bildirip kelemin. Belsenip, minberge umtylmaǵanymmen, kúres jolym osyndaı. Meni de «Bala-shaǵańyz bar ǵoı» dep qorqytyp, úrkitetinder joq emes. Olar salyqpen, basqamen qorqytqysy keledi. Biraq alǵan betimnen qaıtpaımyn. Sondyqtan da kúresker azamattar joq dep kesip-piship aıtýǵa bolmaıdy. – Aramyzda Qazaqstandy bólshektep tastaǵysy keletinder de ushyrasady-aý. Sony siz sezindińiz be? – Bizdiń halyq memleketti ekige, ıa úshke bólýge jan-tánimen qarsy. Buǵan jol bermeıdi. Eger osyndaı kún týa qalsa, halyq kúresýge daıyn. Dese de, aram nıettegi toptar, saıası uıymdar bar bolýy múmkin. Mysalǵa, orys etnosynyń ókilderi 9 mamyrda KSRO-nyń jalaýyn kóterip, avtosherýge shyqty. Bizdiń quzyretti organdardyń sorlylyǵy sol – tipti munyń durys emes ekenin aıtýǵa jasqandy. Osyny nege ashyq oıly gazet, telearnalar ǵana aıtýy tıis? Nege bıliktiń aqparat quraldary qońyraýlatyp kótermeıdi? Eldiń patrıoty kim sonda? Menińshe, bılikti opozısıa emes, sol KSRO-nyń jalaýyn kótergender tóńkerip tastaýy múmkin. Osyndaı el arasynda iritki salýshylardy aýyzdyqtaı almaı otyryp, Eýrazıalyq odaqqa qarsylarǵa jaq ashtyrmaý masqara ǵoı, masqara!.. Óz basym osyny túsine almaımyn. Bul ne degen sorlylyq!.. – Oıy buzyqtardyń arqa súıeıtin Reseıi bar deıik, al biz kimge arqa súıeımiz? – Qazaq – qazaq halqyna arqa súıeıdi. Halyq eger qajet bolsa, el men jerdiń bútindigi, erteńi úshin aıanbaı kúresetinine senemin. – Bılik halyqtan qoryqpaıdy, eger kishkene yqsa, sóıter me edi? – Árıne, aýyzbirshiligi joq halyqtan bılik qoryqpaıdy. Bizde qazir, birinshiden, aýyzbirshilik joq. Ekinshiden, buqaranyń boıyn kózsiz úreı býyp tur. Jańaózen oqıǵasyn alaıyq. Eger osy oqıǵaǵa shyn máninde kináli azamattar jazalanǵanda, onda, sóz joq, halyq oıanar edi... Zamanbek pen Altynbek qazasynyń, Arqankergendegi oqıǵanyń, Shymkenttegi shekarashylardy qyryp tastaǵan ushaq apatynyń aqıqaty aıtylǵan joq. Almatyda qara halyq kún kórip otyrǵan bazar eki kúnniń birinde órtenedi. Oǵan eshkim jaýapty emes. Osyndaı oqıǵalardyń bári úreıge úreı jamady. Bul úreıdiń sońy jaqsylyqqa aparmaıdy... – Qıyn kezde ultty tyǵyryqtan alyp shyǵar batyr tulǵa týýy qajet emes pe? – Ondaı tulǵalar bar. Olar el basyna kún týǵan qystalań kezdiń bárinde kóringen. Máselen, Muhtar Shahanov. Sol kisiniń 1989 jylǵy KSRO Joǵarǵy Keńesi depýtattarynyń aldyndaǵy sóılegen sózin eske túsireıik. Qandaı batyrlyq, qandaı erlik! Sol erliktiń jasalǵanyna bıyl 25 jyl toldy. Biz ony ataýsyz qaldyrdyq. 1986 jyldan keıin osy shyndyqtyń aıtylýyn ult bolyp kútpep pe edik? Muny búkil álemdegi bizge jany ashıtyn barlyq el saryla kútti. Qazaqstandyq 99 depýtattyń júregi daýalamaǵan erlikti Muhtar Shahanov qana jasady. HH ǵasyrda qazaq dál osyndaı úsh erlik jasady. Birinshisi – Alash arystarynyń erligi. Ekinshisi – Baýyrjan Momyshulynyń soǵys kezinde kórsetken qaharmandyǵy, odan keıingi az kúnge elge kelip, qazaq tiliniń taǵdyryna aralasýy. Úshinshisi – joǵaryda aıtqan Shahanovtyń teńdessiz batyrlyǵy. – Bılikti jerden alyp, jerge saldyq. Aǵa, biz osy shendilerimiz jasap jatqan ıgi isterdi umyt qaldyrǵan joqpyz ba? – Shendilerimizdiń ıgilikti isterin keńirek bilgisi kelgender «Egemen Qazaqstannan» bastap, bıliktiń nanyn jeıtin barlyq gazetterdi oqyǵany jón. Olar kúnde sanamalap, jipke tizip otyr. Táýelsizdikti jarıaladyq dep kúpinemiz. Keshegi odaqtas 15 respýblıkanyń ishinde táýelsizdik ala almaı qalǵan bir el bar ma? Joq. Endeshe, nege bul bir ǵana adamnyń erligi retinde baǵalanýy kerek? Bizdi álemdik qaýymdastyqtyń mo­ıyndaýyn, shekarany belgileýimizdi, memlekettik damý barysyndaǵy túrli jetistikterdi joqqa shyǵarmaımyn. Meni halyqtyń búgini men erteńi alańdatady... – Dál osy saıası jolmen júrsek, 15 jyldan keıin Qazaqstan qandaı el bolady? – Dál osy qalypta kete bersek, táýelsizdikten aıyrylamyz ba dep qorqamyn. Qazirdiń ózinde Pýtın «tur» dese – turamyz, «jat» dese – jatamyz. Dese de, meniń ishimde bir úmittiń shyraǵy janǵan. Ol Reseıdiń álem elderiniń ekonomıkalyq qyspaǵyna ushyraýyna tikeleı baılanysty. Ókinishtisi, reseılikterdiń kóbi «KSRO-ny qaıta quramyz» degen aldamshy saǵymda maldanyp júr. Bul jaıt eldi kúıreýge ákeletinin endi ǵana sezine bastady. Olardyń áleýeti qazirdiń ózinde álsiredi. Endi kúızeliske túsken orystardyń ózderi bılikke qarsy shyǵady. Pýtınniń búgingi saıasatyn qoldamaıtyn ımanjúzdi orystar az emes. Olar bir kúni Reseıdiń jemqor bıligin tóńkerip tastaýy bek múmkin! – Jemqor degennen shyǵady, bizdiń keıbir shendilerdi paraqor dep temir torǵa toǵytyp jatamyz. Bul kezindegi «halyq jaýy» degen sekildi zamanaýı jazalaýdyń bir túri emes pe? – Men olaı dep oılamaımyn. Óıtkeni bizde jemqorlyq ómir súrýdiń saltyna aınalyp ketkeli qashan! Aqsha berip – oqýǵa túsedi, aqsha berip – jumysqa turady. Aqsha berip qyzmetke turǵan adam para almaıdy deısiń be? Bul – dert, bul – indet. Buǵan halyq ashynǵaly qashan!.. Halyqtyń ashýyn basý úshin jáne onymen ózderiniń de jan aıamaı kúresip jatqan keıipterin tanytý úshin sál qıys basqan joǵary shendilerdi paraqor dep ustaǵan bolady. Bul, menińshe, kózboıaýshylyqtan basqa eshteńe emes! Sebebi sol ustalǵandardyń deni artynsha bostandyqqa shyǵyp jatady. – Aǵa, endi qysqasha suraqtar qoıaıyn. Siz 60 jyldyq ǵumyryńyzda ne bitirdińiz? – «Almaty. 1986. Jeltoqsan» kitabynyń 7 tomyn jaryqqa shyǵardym. 1989 jyldan bergi bar ǵumyrymdy qazaq tarıhyna, taǵdyryna qatysty osy iske arnadym dep maqtanyshpen aıta alamyn. – Jeltoqsanshylarǵa degen kózqaras túzelý úshin «kazahskoe deloda» aty atalǵan, «qazaq ultshyldyǵy» úshin zań aldynda jaýapqa tartylǵan D.Qonaev, A.Asqarov, Ó.Joldasbekov, S.Áshimbaev sekildi azamattardy jeltoqsanshy dep taný kerek pe? – Qazirgi bılik jeltoqsanshylardy bátýasyz, berekesiz etip kórsetýge barynsha tyrysady. «Ult úshin bas kóterseń, seniń kórer kúniń osylaı bolady» dep eldiń mysyn basqysy keledi. Olardy arzan saıası oıyndarǵa aralastyryp, bólshektep bitti. Sondyqtan biz batyrlarymyzdy ózimiz ardaqtaýǵa tıispiz. Al Dımash, Asanbaı sekildi aqsaqaldardy jeltoqsanshy etý durys emes. Shahanov aǵanyń ózin jeltoqsanshylardy aqtaýshy retinde tanımyz. – Aýǵan ardagerleri búgingi saıası elıtadan oıyp turyp ózindik ornyn aldy. Sol saıası elıtada jeltoqsanshylar bar ma? – Qudaıǵa shúkir, bar. Sanaýly bolsa da ushyrasady. Nurtaı Sabılánovty solardyń biri dep bilemin. Oblystyq deńgeıde ákim bolyp otyrǵan, basqa da laýazymdy qyzmetter atqaratyn qyz-jigitter jeterlik. – Jeltoqsanshylardyń áleýmettik máselesi tolyǵymen sheshildi me? – Osydan eki aı buryn qala ákiminiń orynbasary ótkizgen bir jıynǵa qatystym. Jeltoqsanshylardyń 7 uıymynyń basshylaryn shaqyrypty. Sol 7 uıym basshysy álgi kisiniń aýzyna telmirip qarap otyrdy. Al ákimniń orynbasary qatardaǵy jeltoqsanshylarmen jekip sóılesti. Olardyń táýelsizdik úshin qan keshkenin, qasiret shekkenin jadynan shyǵaryp aldy. Onyń bulaı sóıleýge qandaı haqysy bar deseńshi?! Qazir kim jumyssyz, kim úısiz, kim aýrý? Jeltoqsanshylar... Olar osyndaı jaǵdaıǵa tap bolamyz dep alańǵa shyǵyp pa edi? Joq! Aqıqattyń basqasha bolǵanyna ókinesiń, kóz jasyńdy kóldetip jylaǵyń keledi... Menińshe, jeltoqsanshylardyń áleýmettik-turmystyq máselesi búgin-erteń sheshile qoımaıdy. – Sońǵy saýal: Jeltoqsan – Siz úshin qandaı aı? Qasıetti aı ma, álde qasiretti aı ma? – Qazir qasiretti aı... Ol – qazaq taǵdyry úshin eń aýyr aılardyń biri. Jeltoqsanǵa degen kózqaras ózgergen soń, bul qasıetti aıǵa aınalary kúmánsiz. Óıtkeni bul kóterilistiń álem tarıhynda alatyn ózindik orny bar. «1986 jylǵy Almatydaǵy kóterilis búkil álemdegi sosıalısik júıeni ydyratýǵa yqpal etti» deıdi álem saıasatkerleri, álem tarıhshylary. Olar baǵasyn biledi, bizdi de bilse eken deıdi. Biraq bizdiń qazaqstandyq bılik tizginin ustaǵandar, saıasatkerler men tarıhshylar solaı dep aıtýǵa qulyqty emes. Meni qınaıtyny osy... Suhbattasqan Qanat BİRLİKULY ("Juldyzdar otbasy" jýrnaly, №1 sany)