Fotoónerdiń qudireti qaı zamanda bolmasyn, qoǵam nazarynan qalys qalǵan emes. Bul salanyń rýhty bolýy myqty mamandarymen aıshyqty. Qazaq fotojýrnalıstıkasynda ózindik qoltańbasy bar, ardager fotojýrnalıst Jaqsylyq Turlybekovtyń esimi halyqqa etene tanys. Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanynda dúnıege kelgen Jaqsylyq aǵa bala kezden fotoónerge jaqyn ósken. Ǵumyryn fotojýrnalıstıka salasyndaǵy fotoreportajǵa arnaǵan kásibı maman – Qazaqstan Jýrnalıser odaǵynyń múshesi, Mádenıet qaıratkeri. Jaqsylyq aǵa Almaty qalasy ákimdiginde ótken sharada TMD elderiniń Parlamentaralyq assambleıasy keńesiniń tóraıymy Valentına Matvıenkonyń qolynan «Mádenıet pen ónerge qosqan úlesi úshin» tósbelgisin aldy. Osy oraıda Aıqyn gazeti jarıalaǵan fotojýrnalıstiń ózimen az-kem suhbatty Qamshy.kz oqyrman nazaryna usynady.
– Jaqsylyq aǵa, fotografıa salasyna qalaı keldińiz? Áńgimeni osy suraqtan bastasaq…
– Kishkentaıymnan naǵashy aǵam Erjiken Ospanulynyń qolynda tárbıelendim. Ol kisi soǵysqa qatysqan, polkovnık shenindegi áskerı adam edi. Shaǵyn fotoaparaty bolatyn. Sol ýaqyttan bastap, maǵan fotoappartpen sýretke túsirýdi, ony shyǵarýdy kórsetti.
1970 jyly Qaraǵandy qalasyndaǵy fotograftar daıarlaıtyn ýchılısheni bitirip, keıin, Almatydaǵy Kıno tehnıkýmyn támamdadym. Osy tehnıkýmda fotozerthana meńgerýshisi qyzmetin atqardym. Sodan keıin Pavlodardaǵy pedagogıkalyq ınstıtýttyń fılologıa fakúltetinde oqyp, fototilshi qyzmetin, keshegi Joǵarǵy keńestiń, Almatydaǵy Parlament fotostýdıasynda sheteldermen baılanystaǵy «Dostyq» qoǵamynda, «Habar» telearnasynda, «Túrkistan», «Egemen Qazaqstan» jáne «Kazahstanskaıa pravda» gazetterinde fotojýrnalıst boldym.
Biregeı tulǵa Dinmuhammed Qonaevtyń qasynda kóp jyl qyzmet atqardym. Almatydaǵy Parlament depýtattarymen Qazaqstannyń túkpir-túkpirin aralap, fotoreportajdar daıyndadym. Qazir zeınet jasyndamyn.
– Eń alǵashqy fototehnıkańyz qandaı edi?
– Jumysty «Zenıt» fotoaparatymen bastadym. Odan keıin avtomatty fotoapparattardy jáne nemistiń Praktica-syn qoldandyq. Ýaqyt óte kele, japondyq Konica Minolta-syn qoldaný úrdiske endi. Búgingi tańda japondyq óndirýshilerdiń osy zamanǵa ıkemdi ári qolaıly, sapaly Canon EOS 5D Mark II kásibı fotoapparatyn qoldanyp kelemin. Osy tehnıkaǵa óte rızamyn. Sál qulatyp alsań da, jańbyrly, qarly, ylǵaldy kúnderde de sýretti anyq túsiredi.
– Ómirińizdegi óte sátti shyqqan sýretti atasańyz?
– 1991 jyly Toqtar Áýbákirov ǵaryshqa ushqan kezde tuńǵysh ǵaryshkerimizdiń ushý sátin túsirdim. Ol tarıhı sharaǵa barlyq memlekettiń elshileri men ókilderi qatysty. Ol kezde shet memleketterdiń prezıdentterimen de jıi jolyǵatynbyz. Dál osy kúni sátti kórinister de túsirildi, tipti ózim de sátti, júrekte qalatyn sýretke aınalyp úlgerdim. Ózbekstan prezıdentiniń ózi shaqyryp, menimen estelikke sýretke túsken sátterdi áli kúnge umyta almaımyn.
– Mádenıet taqyryby sizge jaqyn. Ony ózińiz túsirgen sýretterden ańǵaramyz. Osy saladaǵy eńbek jolyńyzdy aıta otyrsańyz?
– Ultjandy azamat qana rýhanı dúnıege umtylady. Tarıhyna, mádenıetine úńilgen adam ǵana ultynyń rýhanıatyn kóteredi. Ol úshin myqty rýh, talmas qanat kerek. Qoldaǵy fotoaparatty mádenı baılanysqa arnaýdyń ózi erekshe sezim syılaıdy. 1995 jyly Semeıge Elbasymen birge baryp, Abaı Qunanbaıulynyń 150 jyldyǵyn cýretke túsirdik. 1996 jyly Túrkıanyń Ystambul men Ankara qalalarynda ótken Jambyl Jabaevtyń 150 jyldyǵyn toılap qaıttyq. Bul mereıtoıǵa bizdi Talǵat Mamashev aparǵan bolatyn. Ol sharadan da álbom shyǵaryp, gazet-jýrnaldarǵa fotoreportajdar ázirledim.
1997 jyly Parıjde M.Áýezovtiń 100 jyldyq mereıtoıy toılandy. Bizdiń delegasıany Imanǵalı Tasmaǵambetov basqaryp barǵan bolatyn. Delegasıada Oljas Súleımenov, Shyńǵys Aıtmatov, Ábdijámil Nurpeıisov, Sáken Júnisov, Aıman Musaqojaeva, Murat Áýezov, Qarshyǵa Ahmedıarov jáne taǵy basqalar boldy. Sol kezde IýNESKO-nyń shtab-páterinde fotoreportaj jasadym. Mundaı sharaǵa buryn-sońdy Qazaqstannan eshqandaı fotojýrnalıst barmaǵan. Sharada túsirilgen sýretterdi gazet-jýrnaldarǵa shyǵaryp otyrdym. Búginde bul jumystar M.Áýezov mýzeıinde saqtaýly tur. Odan keıin Túrkistannyń 1500 jyldyǵyn, Tarazdyń 2000 jyldyǵyn, Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn, Qarqara kóterilisiniń 100 jyldyǵyn, Qabanbaı batyrdyń 525 jyldyǵyn sýretke túsirip, biregeı estelik fotoalbomdar ázirledim.
– Sýret qoryńyz kóp. Jeke arhıvińiz de bar eken. Tarıhı sýretterińizdi suratýshylar bar ma?
– Sýretterdi suraýshylar da, izdeýshiler de bolady. Kóbine qoldaý kórsetip, berip turamyn. Biraq barlyq eńbegimdi tolyq bere almaımyn. Óıtkeni bul – meniń baılyǵym.
Qazaqstan Táýelsizdiginiń 20 jyldyǵy qarsańynda Astanadaǵy Táýelsizdik saraıynda úlken fotokórme ótkizdim. Kórmede Elbasymyzdyń el jáne shetel aýmaǵyndaǵy saparlarynan kórinister usynyldy. Sondaı-aq osydan úsh jyl buryn 1 jeltoqsan – Tuńǵysh Prezıdent kúnine oraı Almatydaǵy Respýblıka saraıynda Elbasyǵa arnalǵan fotokórme uıymdastyrdym.
Halyq sýrettegi beınelerge qarap sol ortany, sol dáýirdi tanıdy. Alaıda ony kim qalaı túsirdi, qandaı detaldi basshylyqqa aldy, oǵan mán bermeıtinimiz ókinishti. Bizdiń qoldan keletini – fotokórme uıymdastyrý. Sol arqyly ónerimizdi elge jetkizemiz.
– Myqty fotoreporter bolý úshin ne kerek?
– Sharshamaý kerek. Jasym 71-de. Buryn sportpen aınalysqanmyn. Jylyna bir ret bolsa da, densaýlyqqa kóńil bólý kerek. Jyl saıyn jaz mezgilinde «Saryaǵash» shıpajaıynda demalamyn. Adamnyń densaýlyǵyn kútýdiń túrli medısınalyq joldary bar. Sonyń barlyǵy bolmasa da, birnesheýine mán bergen jón. Jasyń ulǵaıǵan saıyn, syr bere bastaısyń. Dáriger dostarym, aǵa-inilerim, doktor, profesor baýyrlarym únemi aqyl-keńesterin berip, qabyldaýlaryna shaqyryp turady. Sondyqtan jaqsy jumys jasaý úshin, myqty densaýlyq kerek.
– Jeke fotoarhıvińizde qansha sýret bar?
– Bir túsirgende myńnan, tipti eki myńnan asa sýret túsirip úlgeremiz. Endi esepteı berińiz, shamamen mıllıonnan asyp qalatyn shyǵar. Eski sýretterdiń ózi bir tóbe. Olardy qazir sıfrlyq júıege aýdardym. Olaı jasamasań, ash qalasyń. Parlamenttik fotoarhıvtiń barlyǵy ózimde saqtalǵan. Arhıvimde jatyr. Biraq qazir eshkimge eshnárse kerek emes. Suraýshylar az. Arhıvimdegi sýretterdi artymdaǵy urpaqtaryma amanattaımyn.
– Osy eńbekterińizdi jınap, úlken fotoálbom shyǵarý oıyńyzda bar ma?
– 60-65 jas mereıtoıymda shaǵyn fotoalbomdar jaryqqa shyqqan. Materıaldardyń barlyǵy daıyn. Endi jınaqtap jaryqqa shyǵarý qalyp tur.
– Sizdiń jolyńyzdy qýǵan urpaǵyńyz bar ma?
– Eki qyzym, úsh ulym, bes nemerem bar. Olardyń árqaısysy – ártúrli mamandyqtyń ıesi. Úlken ulym Serik Turlybekov qana fotojýrnalıs bolyp qyzmet jasady. Jolymdy qýǵan da osy ulym – Serik.
– Qazir zeınet jasyndasyz. Áli de fotoapparatty tastamaǵan bolarsyz?
– Zeınet jasynda bolsaq ta, fotoapparatty serik etip kelemin. Ótken jyly el Táýelsizdiginiń 25 jyldyǵy qarsańynda Almaty oblysynan arnaıy shaqyrtyp, 16 aýdan men 3 qalanyń (Qapshaǵaı, Tekeli, Taldyqorǵan) 25 jyldaǵy ekonomıkalyq, áleýmettik jetistikterin kórsetip, ár aýdanǵa fotoalbom shyǵaryp berdik. Bul tapsyrys bir jyl ishinde oryndalyp, Taldyqorǵan qalasyndaǵy oblystyq mýzeıge tabystaldy.
– Jas fotojýrnalısterge aıtaryńyz…
– Basty aıtarym erinbeý kerek, izdený qajet. Ýaqyt óz ornynda turmaıdy. Kúnde bir jańalyq paıda bolady. Sondyqtan barlyq aqparatty bilip otyrý kerek. Bul fotografıaǵa da qatysty. Jańashyldyqtan qalys qalý – artta qalý degen sóz. Zamanmen birge jańarǵanda ǵana, jaqsy dúnıelerdi de jasaýǵa bolady.
– Fotografıadan bólek, basqa mamandyqty armandap kórdińiz be?
– Osy salany bastadym, áli kúnge deıin eńbek etip kelemin. Sondyqtan shúkirshilik aıtamyn. Qıyn-qystaý kezeńde, birqatar áriptesterim fotoaparatty tastap, bızneske ketti. Men ondaı qadamǵa barmadym. Eshqandaı ókinishim joq. Ash ta, jalańash ta boldyq. Biraq óz jumysyńdy unatyp, sony istegennen artyq, raqat bar ma?!
– Áńgimeńizge raqmet.
Suhbattasqan
Dosjan BALABEKULY
Pikir qaldyrý