Qazirgi tańda qoǵam men mektep arasynda hıjap máselesi jıi daý týdyryp, ózekti dúnıege aınaldy. Ózge ustanymdaǵy qandastarymyz zaıyrly memlekettiń zań talaptaryn elemeı, qyzdaryn jalpy bilim berý oshaqtaryna tumshalap jiberýi kópshilik tarapynan talqyǵa aınalǵany qashan. Bir qyzyǵy, balıǵatqa tolmaı basyna «qara jamylǵan» qarakózderdi qoldaıtyndar da bar. Ulttyń erteńin oılap, ýlap-shýlaǵandar da jeterlik. Máseleniń mánisin fılosofıa jáne teologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Dosaı Kenjetaıdan suraǵan edik…
– Dosaı Tursynbaıuly, sońǵy kezderi elimizde qyz balalardyń basyna oramal taǵý máselesi jıi kóterilip júr? Nege bul ahýal ýshyǵyp ketti?
– Ol ras, oramal taǵý emes, «hıjap» qoǵamdyq sanada eleýli qaıshylyqtar alyp kelgeni jasyryn emes. Eger oramal taǵý dinı tanymdyq másele retinde kórinis bergen bolsa, onyń jarasy jeńil. Onyń saýatyn ashý, dinı negizderin kórsetý arqyly tanymyn keńeıtip, aǵartýshylyq jolmen sheshken bolar edik…Negizinen bul másele tóńireginde, buqaralyq aqparat quraldary men Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy tarapynan kóptegen is sharalar uıymdastyrylyp, maqalalar jaryq kórdi. Biraq halyq arasynda qoǵamdyq sanaǵa áseri baıqalmaı keledi. Endi onyń sebepterin anyqtaýǵa tyrysyp kóreıik.
Birinshiden, qazirgi BAQ ishinde osy qubylysty izdep júrip jarıalaıtyn tendensıalyq áreketter baıqalady. Demek, osy taqyrypty údetý týraly tapsyrma bolýy ábden múmkin. Bul tapsyrys bizdiń qoǵamnyń ishki turaqtylyǵyna syzat izdep júrgen syrtqy saıası kúshterden bolýy yqtımal.
Ekinshiden, osy oramal arqyly syrtqy quqyq qorǵaý ortalyqtary qoǵamdaǵy jynys negizindegi saıasattaryna jol salyp jatqan syńaıly. Mysaly, genderlik saıasattyń qazaqstandyq shablonyna dinı motıvterdi qosyp, jan-jaqtan qysym kórsetýge daıyndyq jasap jatqan da bolýy múmkin. Sonda hıjap olar úshin qoǵamda qaıshylyq týǵyzýdyń jynystyq (gender), dinı, áleýmettik, saıası, quqyqtyq ortalyǵyna óz-ózinen aınalyp shyǵa keledi. Ras syrtqy kúshterge, olardyń osyndaı tuzaǵyna qural bolyp ketpeý úshin de bizdiń qoǵamdyq, demokratıalyq kelisimge negizdelgen zaıyrlylyq ustanymyna qurylǵan memleket pen din qatynasynyń mazmuny men ıdeıasyn qoǵamnyń kez kelgen qabattaryna túsindirý jumystary jetpeı jatyr.
Úshinshiden, dinı turǵydan alsaq, alty jasar qyz balanyń Alla aldynda eshqandaı jaýapkershiligi joq. Sondyqtan ol balanyń osy jasta jynysyn naqtylap, dinı ereksheligin kórsetip, synyptastarynan oqshaýlanýy dinimizge de, dilimizge de, zańymyzǵa da qarsy áreket. Endi osy áreketti sol bala jasap otyrǵan joq, ony tárbıelep otyrǵan ata-anasy. Oǵan onyń erki de, sanasy da, aqyly da, ishki dinı sezimi de jetpeıdi. Bul ata-anasynyń balasyn qural qylýy, sol arqyly erkin zańǵa qarsy ekendigin, zaıyrlylyq talaptaryn moıyndamaıtyndyǵyn kórsetip otyr.
Biz – ıslam arqyly mádenı bolmysqa aınalǵan, ulttyǵymyzdy qalyptastyrǵan, dástúrli memlekettiligi men tarıhı tájirıbesi bar halyqpyz. Biz keshe ǵana musylman bolǵan el de emespiz. Qazirgi qoǵamdaǵy nesálafılik tendensıa osy joǵaryda aıtylǵandardyń bárin joqqa shyǵaryp, dindarlar arasynda teris psıhologıalyq pıǵyl qalyptastyrýǵa muryndyq bolyp otyr. Bul úderis otbasy ınstıtýtyn zaıyrly qoǵamnan oqshaýlaý, ımmanentti mándegi ishke búriný, qoǵam talabyna nemquraıdy qaraý, zańdy elemeý, keńistik pen ýaqyt úndestigi úılesimdiligine qatyspaýdy óz quraldarynyń ereksheligi men sıpaty retinde somdap jatyr.
Tórtinshiden, ıslamda jynysyna qaramastan er me, áıel me jaratylysynan teń, bir rýhtan shyqqan. Bireýlerdiń negizdep júrgenindeı, «ıslamda áıel erkektiń qabyrǵasynan jaralmaǵan». Alla aldynda teń bolǵandyqtan da ıslamda áıel men erkekke birdeı bilim alý paryz etilgen. Bul bilim alýdyń mazmuny da sol ýaqyt pen keńistiktiń talabyna saı bolýy qarastyrylǵan. Búgingi jahandanǵan dúnıede bilim alý mazmunynda, elimiz basqalarmen terezesi teń bolý maqsatyn kózdegen bolsa, Hanafı mazhaby da bul shartty qoldaıdy. Elimizdiń bilim berý júıesi zaıyrly sıpatta, bul – shart. Olaı bolsa, dinı úkim turǵysynan da ol dindar áıel ne erkek bolsyn, Alla aldyndaǵy jaýapkershilikten ada bolady. Biraq elimiz ıslam dininiń órkendeýine barynsha qoldaý kórsetip otyrǵan birden bir memleket.
Zaıyrlylyqty Elbasymyz Nursultan Nazarbaev qundylyq retinde tanytty. Al qundylyq – aksıologıalyq turǵydan qurmettelýi tıis tuǵyr. Sondyqtan alty jasar bala ǵana emes, balıǵatqa jetken, orta mektepte oqıtyn kez kelgen jasymyz dinı atrıbýttardy jeleý etip, memlekettik mekemede oqshaýlanýyna, daralanýyna, erekshelenýine jol berilmeıdi. Osy jastaǵy kez kelgen jas, mektepten bilim alýy shart, memlekettik mindetti bilim standartynan attap kete almaıdy. Zaıyrlylyq ustanymy bul máseleni de sheship qoıǵan, dinı atrıbýttarmen bilim alatyn arnaıy mektep, oqý oryndary bar. Al mektepti bitirip shyqqan soń, ol azamat ári qaraı joǵary bilim ala ma, almaı ma,óz erki.
Besinshiden, erekshe eskeretin jaıt, mektep, otbasylyq qundylyqtar men zaıyrly talaptardy elimizdiń erteńi bolatyn bolashaq jastarǵa pedagogıkalyq standarttardy qalaı, qandaı joldarmen sińdirý tóńireginde jeti oılanyp, myń tolǵanyp sheshilý kerek. Qazirgi mektep qabyrǵasynda júrip-aq júkti bolyp qalatyn, júkti qylyp qoıatyn «bala-áke, bala-sheshelerdiń» beleń alýy ata-anany alańdatpaı qoımaıdy. Ata-ana balasyn dinı tanymdyq sheńberlerge tyqqysy keletindikteri de qazirgi mekteptegi osyndaı keleńsizdikterden bolýy yqtımal. Iaǵnı, mektepte, bilim berý men tárbıe jumystary ózara qabyspaı jatyr degen sóz. Mine, ata-ana osyndaı senimsizdikten dinı psıhologıalyq kúızeliske túsip, balasyna myna qoǵamnyń bilim berý júıesine paralel «panany» dinı tanymnan izdeýi tabıǵı jaıt bolsa kerek. Bul ata-ananyń úreıi balaǵa aýysqanda, qandaı qosúreı paıda bolatyndyǵyn psıhologtar jaqsy túsinse kerek-ti. Sodan ortada zardap shegetin bala bolyp qala beredi.
Túptep kelgende, qyz balasyn mektepke jibermeı qoıýdan, ata-anasy senimdi bolǵanymen, bolashaqta ol qyz qoǵamǵa da jıirkene qaraýy yqtımal. Kúdik, úreı, qorqý, ókiný, jekkórý, sońynda rejımge qarsy turý psıhologıasynyń bulaǵy ekendigin este saqtaǵanymyz jón. Bul psıhologıa seıilmese, qoǵamda ýahabılik tendensıa órshimese, álsiremeıdi. Olarǵa osy tus naǵyz azyq, naǵyz «synyqqa syltaý» bolyp qala bermek. Nátıjesinde mundaı qoǵamda dinı tanym ǵylymı tanymǵa qaraǵanda basymdyqqa ıe bolady.
Altynshydan, qoǵamda ýahabılik tendensıa modaǵa aınalyp bara jatyr. Ol jastardyń dinı tanymdyq suraǵynan naqty kórinis beredi. Ol – «Quranda bar ma?» suraǵy… Kez kelgen másele, qubylys ıakı ómirdiń qarapaıym mysaldaryna Qurannan jaýap izdeıdi. Eń bolmasa, Quran osy máselege qalaı qaraıdy dep bir ustanym, túsinik, tujyrym, tanym retinde surasa, aınalasyń. Olar uǵym, qaǵıda, ereje, zań retinde suraıdy. Eger uǵym retinde qarasań, Qurannan molda, medrese, oraza, namaz, paıǵambar, hıjap, qudaı t.b. uǵymdardy tappaısyń. Bulardyń arabsha balamalary bar. Saým, salat, nabı, rasýl, hýmýr sıaqty. Sondyqtan bul tendensıa, bizdiń jastarymyzdy, dinı kıim retinde qabyldanǵan «arab mádenıeti men dinı tanymyn» qosa qabat alyp kelip jatqandarynan beıhabar. Kisisi ólgen jesir sıaqty «qara jamylyp», erte qartaıǵysy kelgen qaýǵa saqal shaıh bolyp júrgenderge arab musylmandyǵynyń ókilderi ekendikterin túsindirý qajet-aq. Bularǵa osy kórinisterimen-aq qoǵamdaǵy «ıslamofobıa» eskertkishteri ekendikterin moıyndatý kerek.
Jetinshiden, hıjaptyń artynda ulttyń transformasıalanýy, dástúrdiń revızıalanýy, dildiń tilimdenýi kele jatyr. Qazaq mádenıetiniń, salt sanasynyń, otbasynyń ortalyǵy – ana. Ýahabılik tanymmen tumshalanǵan qyzdarymyz, bolashaq analarymyz, arabtyń salt sanasymen de tunshyqtyrylyp jatyr. Bul keshegi komýnızm ıdeologıasynan da qaýipti. Birge týys-aǵaıyndar osy ustanym arqyly, eger úıde baýyry joq bolsa, bosaǵadan attap kire almaıtyn jaǵdaıǵa jetemiz. Nege? Úıde eri joq. Qazaqy dil keıinge sheginip barady. Bara-bara jeti ata da qalady. Sebebi, Quranda emshektes bolmasa boldy, nekege ruqsat. Osyndaı dinı tanymmen tumshalanǵan qazaqtyń balasy, erteń nemere qaryndasyna basqasha kózben qaramasyna kim kepil?
Jalpy, bul ýahabılik tanym qazaqtyń dástúrli musylmandyq túsinigi, dinı tanymy, dili men salt, dástúrin de restavrasıalaǵaly tur. Qazaq formaǵa emes, mazmunǵa, fenomenge emes, mánge kóńil aýdaratyn halyq edi. Endi búgin qyzdar tumshalanbasa, fıtnaǵa sebep bolatyn bolypty. Bul jerde qazaq qyzdaryna jarasqan ulttyq kıimi bolǵandyǵyn aıtyp otyrmyz. Eger osylaı kete bersek, kez kelgen urǵashy, ol jeńge demeı, qaryndas demeı, fıtnaǵa sebep bolady deıtin bolarmyz. Al Quranda áýretti jabýdyń ar jaǵynda júrekti jabý turǵandyǵyna nazar aýdarmaıtyn boldyq. Sondyqtan qaryndastaryma aıtarym, jamylǵyny júrekke salaıyq, aldymen bilim alaıyq, nadan bolyp qalmaıyq. Erteń anasy nadan urpaqtan qandaı bilimdi urpaq, eli úshin oı tolǵaıtyn azamat shyǵady?Ata-analardy da tózimdilik pen shydamdylyqqa shaqyramyn.
– Qarap otyrsaq, keıbir dindarlar men oqý orny basshylary bir mámilege kele almaýda. Sebebi nede?
– Sebepterine joǵaryda toqtaldym. Bul másele eki jaqtyń da dinı tanymdyq, zaıyrlylyq turǵysynan saýatsyzdyǵyna tirelip otyr. Eń bastysy, bul daý qoǵam sharttaryn, keńistik pen ýaqyt talabyn tanı almaýdan týyndaýda. Jalpy, Islam dininde qyz balaǵa eń birinshi «bilim alý paryz ba», álde «oramal tartý ma»? Islamda qyz balaǵa bilim alý – paryz. Allaǵa qulshylyq etý úshin de, aldyndaǵy túpkilikti mindeti men jaýapkershiliginiń shegi men múmkindigi arasyn ajyratý úshin de bilim, tanym, oılaý, sana turady. Oramaldyń da kezegi keledi sosyn.
– Bul máseleni sheshýdiń qandaı ońtaıly tetikteri bar?
– Basty tetik bizdiń zaıyrly zańymyzda naqty kórsetilgen, onda «ógiz de ólmeıtin, arba da synbaıtyn» tetikter bar. Sol tetikter qoldanystan tys qalyp qoıǵan. Ony qoǵammen úndestikte, úılesimdilikte qoldanatyn memlekettik ınstıtýttar men qoǵamdyq dinı uıymdar arasyndaǵy «kópirdi» qaıta jaraqtaý qajet. Eki ınstıtýttyń da baǵyttary men múddeleri toǵysyp, biri-biri tolyqtyryp otyrýy tıis. Memleket – «áke», qoǵam – «ana» rólin jaqsy belsendi atqarsa, ortada «bala» da eshkimge qural bolmas degen oıdamyn…
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Zarına Kıbaeva
