Qazaq dalasynda qara qyldy qaq jaryp týra tórelik etetin shynshyl bıler bolǵan, olar ózderiniń ádil úkimderin de synyn da dóp basyp aıtqan. Synnyń estilerdi izgi etetin, essizderdi kúlki etetin kúshin qazaq halqy qadirlegen. Syndy aıta bilgen Abaı tiri kezinde dúıim qazaqqa tıisinshe tanyla qoımaǵan edi. Osy ispettes Synnyń has sheberi bolǵan Áshirbek Syǵaı da jetkilikti nasıhattalmady. Alaıda, Táńiri talant darytyp, baq bergen, bilimniń kiltin tartý etken tereń oıly tulǵa, aýqymy keń naǵyz synshy týrasynda syr shertkim keledi.
Ia, ol báribir de biz qalaǵandaı tıisti deńgeıde tanymal bola almaı ketti. Búgingi kúni osyndaı iri óner qaıratkerlerin keńinen elge nasıhattaýdyń ornyna, shegi joq bir kúndik juldyzdardy aqshaǵa bola nasıhattaý úzdiksiz júrip jatqany dálme-dál osyndaı tusta nalytady.
Men 2011 jyly mektep bitirip, Qazaq Ulttyq Óner ýnıversıtetine qujatymdy tapsyrdym. Birinshi shyǵarmashylyq emtıhandy oıdaǵydaı ótkerip, kelesi kezeńge óttim. Onda álem jáne qazaq ádebıetine qatysty san túrli saýaldar qoıyldy. Tosynnan týra maǵan qarama-qarsy otyrǵan ortasha boıly, alaıda, ózgeshe zor mysy men syrbazdyǵy ańǵarylyp-aq turǵan Áshirbek Tórebaıuly tereńdiktiń lebi esken kózderimenen “Sońǵy oqyǵan kitabyńyz qandaı?” dep suraq tastady. Birden bir apta buryn ǵana oqyp taýysqan Áshirbek Syǵaıdyń “Teatr taǵylymy” atty kitaby týrasyndaǵy jeke kózqarasymdy aıta jóneldim. (Aıtpaqshy, bul saýaldyń ıesi Áshirbek Syǵaıdyń ózi ekendigin bilmeı turmyn) Oqý barysyndaǵy oıǵa túıgenderimdi, oqyrman retinde eleń etkizgen tustarǵa toqtalyp, múmkindigim jetkenshe jan-jaqty jiliktep berdim. Bálkim, balańdyǵy basym shynaıylyqtyń áseri bolar kóp oılanbastan jalpy avtor haqyndaǵy birneshe oqys pikirlerimdi de ortaǵa salyp jiberip, jasqanbaı emin-erkin sóılep ketippin: “Avtor - Áshirbek Syǵaı sol suraqtardyń jaýabyn bile tura, oqyrmanǵa naqty til qatpady. Tek emeýrinmen ǵana ymdap, bir shetin bildirdi. Atalmysh tásildi ustana otyryp, ózderi bastaryn qozǵaltyp, oılansyn, izdensin degeni shyǵar múmkin?”. Osy tusta ótkir hám susty kózderimen qadala qaraǵan Ákim Tarazı óz mánerine salyp jymıa “Sen, bala, ózi Áshirbek Syǵaıdy tanymaıtyn ba ediń?..” dedi. Boıymdy jınap, senimdi túrde Áshirbek aǵany kúndelikti ómirde kózbe-kóz kórmegenimdi aıttym. Qazylar múshesiniń biri qalmaı qarqyldap dý kúle bastady. Oıly janary kúlim qaǵa Roza Qajyǵalymqyzy da eriksiz ezý tartty. Sol sátte-aq ishteı saralaýǵa kirisip kettim. “Áldeneden múlt kettim be? Qaı kezin artyq aıttym?! Aıaqasty bular nege jylyp sala berdi?..” degen kúdik jeı bastady. Sóıtse, baǵanadan beri álgi kitaptyń avtory - Áshirbek Syǵaı dálme-dál meniń aldymda otyr eken. Ol kisi “Bossyń, bara ǵoı, aınalaıyn!” dep edi, eki betim almadaı bolyp, aýdıtorıadan shyǵyp kettim.
Sodan beri ol kisini ýnıversıtet qabyrǵasynda júrgende talaı kórdim. Dáristerin ara-tura tyńdadym. Jaqyndap baryp, sóılesýge, suraq qoıýǵa sol kezderde asa batylym barmady. Taýdan úsh-tórt kılommetrge shegingen kezde ǵana taýdyń qanshalyqty bıik ekendigine kóz jetkizýge bolady. Sol sıaqty Áshirbek aǵanyń kesek tulǵa ekenin bilsek te, aramyzda qazyna júrgenin sezsek te, jan dúnıesiniń sımfonıasyn jetkilikti deńgeıde estı almadyq. Tek sımfonıa kenetten kilt toqtap qalǵanda ǵana “Sımfonıa bitip qaldy ma?” dep sener-senbesimizdi bilmeı barshamyz alasuryp, eleń etýge sanamyz jetti. Sebebi, bul adamdardyń kúndelikti tirshilikte aspandaǵy qaptaǵan juldyzdarǵa mán bere bermeı, tek aqqan juldyzdy kórgende ǵana jalt burylatyn ádeti ǵoı.
Áıtkenmen, Áshirbek aǵanyń erekshe kishipeıildigin, joǵary deńgeıde talǵampazdyqpen ádemi ári oryndy ázildeı bilý qabiletimen qatar, shegelep turyp tereńnen taldap, sheber talqylap berýmen birge dóp jetkizetin aıqyn sheshendigin ishteı qadir tuttyq. Ásirese, tunyp turǵan ensıklopedıadaı bilim men daryn ıesi bolǵanyn uǵynǵan edik.
Qazaqtyń nar tulǵalarynyń basym kópshiligi aýyldan shyqqan. Aýyl ulttyq sana-sezimniń qaınar kózi. Zańǵar taýlardaı asqaq rýh pen aıryqsha tereńdik ıeleriniń biregeıi-Áshirbek Tórebaıuly Syǵaı da óziniń altyn tuǵyry-Ońtústik Qazaqstan oblysy, Kentaý qalasynda 1947 jyly 11 qańtarda jaryq dúnıe esigin ashqan edi.
Soǵystan keıingi jyldar. Ońtústik Qazaqstan. Barsha halyq ta, bolashaq synshynyń ata-anasy da eki-aq jyl buryn soǵysty bastan keshken Otanyn kúndiz-túni kirpishtep turyp qaıta qalpyna keltirip jatyr. Bala Áshirbek eldi qalpyna keltirý úrdisin, jóndeý, qurý eńbegin kórip ósti. Bálkim, sol kezde-aq ol qazaq ónerin de qalpyna keltirip, jóndep, túzegisi kelgen shyǵar?
Alpysynshy jyldar, jylymyq kezeńi. Kúlli KSRO boıynsha óner jańǵyrý úrdisin basynan keship jatqan shaqta, Áshirbek óziniń ómir jolyn tańdap júrgen jas jigit, joq, jas SERİ JİGİTİ edi.
Jıyrmasynshy ǵasyrdyń alpysynshy jyldary rasynda da Álem óneriniń sahnasyna realısik saryn, sahna tórine áleýmettik máner shyqty. Al qazaq dalasynda teatr kóbinese soǵystyń aldyndaǵy kónergen dástúrmen kele jatty. Jas Áshirbekke mundaı eskishil teatrdy kórý unamady. Ol zamanǵa saı, ozyq, jańashyl qoıylymdar men týyndylardy kórgisi keldi. Múmkin, sodan bolar, ol óziniń tyrnaqaldy ótkir synı maqalalaryn sol kezde jaza bastady.
Jalyndy alpysynshy jyldar Reseı mádenıetine Evtýshenko, Ahmadýlına, Vysoskıı syndy dara tulǵalardy, al qazaq halqyna Oljas Súleımenov, Muqaǵalı Maqataev, Oralhan Bókeı, Sháken Aımanov jáne endi-endi ónerge qadam basyp kele jatqan Áshirbek Syǵaıdy syıǵa tartqan edi. Áıtse de, Áshirbektiń basty-basty belesteri áli alda, jıyrmasynshy ǵasyrdyń sońǵy shıreginde jáne jıyrma birinshi ǵasyrdyń birinshi on jyldyǵynda kútip turdy. Minekeı, sol kezde KSRO-nyń ydyraýymen qosa ydyrap bara jatqan qazaq ónerine de “Áı deıtin áje, qoı deıtin qoja” aýadaı qajet boldy.
KSRO-nyń munarasy qulap tústi, on tórt el azattyq aldy. Sosıalızmniń qamaly qıraǵan kezde qazaq óneriniń sóresi qulap qalmasyn dep tirep qalǵan qoldardyń biri - Áshirbek Syǵaıdyń qoly edi.
Nege ekendigin bilmeımin, biraq men sol zamandaǵy Áshirbek Syǵaıdy bylaı kóz aldyma elestetemin. 1 mamyr 1968 jyl. “Jazýshylar Odaǵy”. №47-kabınet. Shaǵyn, alaıda merekeli ústel. Tórde otyrǵan Tımýr Ádilbekov esimdi bedeldi aqyn dálizden ótip bara jatqan jas Áshirbek Syǵaıdy baıqap qaldy.
Tımýr: - A ný-ka, molodoı krıtık, podoıdı súda!
Jas Áshirbek: - Assalaýmaǵaleıkúm, Tımýr Seıdahmetuly, bul rasynda da sizsiz be?! –dep qolyn berip amandasty, - Siz meni shynymen shaqyrdyńyz ba?
Tımýr: - Komýnıs ne doljen zdorovatsá po mýsýlmanskı... Ný, ladno! Ty ý nas, vıjý, novenkıı. Ladno, ladno, ne stesnáısá! Ty chıtal moıý novýıý poemý?
Jas Áshirbek: - Da, chıtal, no... Qazaqsha sóıleýge ruqsat etesiz be, aǵa? “Ófisıálnyı” til, árıne, orys tili... biraq, biz qaıtkende de qazaqpyz ǵoı!
Tımýr: - Ah, kakoı ýmnyı! (Oryndyqqa jaıǵasa bere, kózin badyraıta sybyrlap, joǵaryǵa kórsetti) Olar bizdiń ana tilimizde kóp sóılesek, jaqtyrmaıdy. Biraq, seniń aıtqanyń bolsyn, Áshirbek! (esikti japty). Ashshy synyńdy jasqanbaı, qysylmaı aıta ǵoı, meniń poemam saǵan unady ma ózi?
Jas Áshirbek (biraz oılanyp): - Óte unady, aǵa, biraq...
Tımýr: - Aıta tús, aıt, aıt!
Jas Áshirbek: - Mysalǵa, sizdiń týǵan anańyz sizge basyn sájde qylyp ıse jón bolar ma edi?
Tımýr (birshama únsiz turdy da): - Ty smotrı, kak ıazyk podveshan!
Jas Áshirbek: - Eslı ıa chto-to posmel ne tak skazat, proshý mená ızvınıt. Ia skazal, to chto dýmaıý. (dep ornynan turdy)
Tımýr: - Otyra ber... Áshirbek, seniki ras... Jer ana bizge tabynǵany durys emes ta shyǵar! Qalaı aıtsam eken... (sybyrlap) Áshirbek, tyńdashy beri, aınalaıyn, qazir zaman basqa, qazir adam ataýly barlyq tabıǵat kúshterin ıgerip jatyr, ol az deseń, adamzat ótkende ǵana kosmosqa ushty! Bul – dúleı kúsh! Sondyqtan, osy dúleı kúshti jyrlaý kerek! Konák ishesiń be?
Jas Áshirbek: - Joq, raqmet! Bara bersem ruqsat pa?
Tımýr: - Jolyń bolsyn, jas talant, jolyń bolsyn! (kúldi) I smotrı, vsegda staraısá govorıt svoıý mysl tak je chestno ı prámo! Ty smotrı, kak ıazyk podveshan!
Kim bilsin, osy sıaqty oqıǵa shyn ómirde oryn almaǵan da bolar. Desek te, Áshirbektiń jas kezinen bastap aıqyn kóringen aqıqat súıgishtigi men týralyǵyn aıqyn ańǵaramyz. Keıinirek Áshirbek Syǵaı óziniń osylaısha ańyzǵa aınalarlyqtaı shynshyldyǵyn kúndelikti ómirde de san márte dáleldeıdi. Sháken Aımanov dúnıeden ozǵan soń teatr ómiri kúrt toqtap qalǵandaı boldy. Bul shyn máninde bizdiń barsha óner qaýymy úshin úlken tragedıa edi. Sol sátte Áshirbektiń meırimdi júregi men keleshekke degen jarqyn seniminiń qanshalyqty teatr qaýymyna qajet ári oryndy bolǵandyǵyn aıtpasaq ta uǵynyqty.
Áshirbek Tórebaıulynyń kóptegen kitaptarynyń ishinen meniń ózime unaıtyny “İńkár shaq” (1978). Bul tyrnaqaldy týyndysy. İshinde Áshirbek Syǵaı óziniń sóz sheberligin, eń bastysy qaıtalanbas áýezdi tilin jáne erýdısıasyn tanytady. Árıne, odan keıin shyqqan Almatynyń, jáne kúlli Qazaq topyraǵynyń teatr súıer qaýymyna tanylǵan “Syr sandyq” (1981). “Sahnaǵa sapar” (1990). Al KSRO ydyraǵan soń, barlyq teatrlar jabyla jazdaǵan ekonomıkalyq qıyndyqtar kelse de, Áshirbek sonda da “Jarnama aldyndaǵy oı” “1993”, “Sahna sańlaqttary” (1998; aıtpaqshy sol eńbegi elenip, Qazaqstan Memlekettik syılyǵyn 2000 aldy), “Teatr taǵylymy” (2003), Tolǵam (2004), “Taldyqorǵan teatry” (2005) kitaptary birinen soń biri jaryq kórip jatty. Atalmysh tusta bundaı tom-tom enseklopedıaǵa bermes erýdısıa bálkim tek Alash zıalylaryna ǵana tán bolǵan shyǵar degen oıǵa eriksiz kelesiz.
“Shákirt bolyp kórmegen, ustaz bolyp jarytpas!” demekshi, kezinde Hadısha Bókeevaǵa úlgili shákirt bola bilgen Áshirbek Tórebaıulynyń ózi de biraz jyldar boıy jemisti ustazdyq ete aldy. Kópshilik bile bermes, degenmen, Ol shákirt tárbıeleýde bereri bar bilikti pedagog qana emes, ár tálimgeri úshin aıryqsha janyn salǵan maman da bola bildi. Áshirbek aǵaı árıne shákirtterin basyp-janshyp tastamady. Óshirýdi emes, ósirýdi maqsat tutty. Olardyń udaıy meılinshe mol izdenis ústinde júrip, kóptep ári kásibı deńgeıde jaza berip, aqyr sońynda ózindik qoltańbalaryn qalyptastyrýyn, ashyla-jetile túskenderin qalady. Bul onyń basty talaby edi.
Eger tipti Áshirbek Syǵaıdyń Qazaq Ulttyq Óner ýnıversıtetindegi óz shákirtteriniń qaı-qaısyna bolmasyn “Áshirbek ustazdyń saǵan bergen eń qundy úsh nársesi ne?”, “Áshirbek Syǵaıdyń qaı kitaby seniń eń súıikti kitabyń? Nelikten?”, “Sen Áshirbek Syǵaıdyń ornynda bolǵanyńda, eń aldymen otandyq teatr jaıly ne jazar ediń?” degen syndy saýaldardy qoısaq, esh oılanbastan dereý ári tolyqqandy, aýqymdy jaýap alatynymyzǵa kámil senemin. Óıtkeni, olar ulaǵatty ustazdyń kózin kórdi, sózin esitti. Keı qasıetterin boılaryna beısanaly túrde sińirip úlgerdi. Tulǵanyń naqty jeke ómirlik tájirıbesine, júrip ótken dara jolyna súıene otyryp aıtylǵan jan-jaqty bilim nárimen sýsyndady. Ustazdyń arqasynda olardyń jalpy ómirge degen ózindik jeke turaqty kózqarastary paıda boldy.
Iá, ol ómiriniń sońǵy jyldary Óner ordasynda dáris berdi. Shákirtteriniń barshasyna óziniń boıyndaǵy daryndy sińirgisi keldi me, densaýlyǵyna qaramastan, saǵattap turyp oqytý isimen aınalysty. Áıtkenmen, Áshirbek aǵa óziniń sońǵy kýrsynyń dıplom alý sátin kórip úlgermedi. 28 qarasha 2014 jyly tańerteń kýrsy ýaqytyly keletin aǵaıyn ádettegideı tapjylmastan kútip otyr. Alaıda, ulaǵatty ustaz shákirtterine sabaq berýge kelmeı jatyr... Stýdentterge keıinirek belgili bolǵandaı, Teatr ǵulamasynyń júregi bes saǵat on jeti mınýtta máńgilikke toqtapty. Sol kúnnen bastap áli kúnge deıin sol óner ordasy turmaq, kúlli qazaq dalasy jetimsirep qaldy.
Áshirbek Tórebaıulynyń ómir joly kez kelgen daryn ıesiniń ómirindegideı talaı-talaı bultarys-qaltarystardan turdy. Ras, adamnyń ómiri, ásirese, Áshirbek Syǵaı ispettes iri tulǵaly adamnyń ómiri temir jol sekildi túzý bolmaq emes. Temir jol sıaqty adam ómirinde de birneshe beket bolady. Balalyq shaqtyń kúndeı jarqyraǵan kóktemgi gúlderge toly shaǵyn beket, Jastyq shaq degen jazǵy qyzýǵa toly jańa beket, Egde jas degen ádette sońǵy beket. Áshirbek ómiriniń barlyq beketteri týrasynda barynsha syr shertýge tyrystym. Sońǵy beketten soń ómir poıyzy júrmeıdi. Sol tustan biratula toqtaıdy. Alaıda, Óner poıyzy eshqashan toqtamaıdy. Sol Óner poıyzynyń baǵyty qısyq ketpesin, qyzmeti durys bolsyn dep túzep turatyn joldyń boıyndaǵy mehanıktar árıne Synshylar. Taptyrmas Óner mehanıkteriniń biri - Áshirbek Synshy edi! Iá, ıá, qanshalyqty Aqan Seri, Aqtamberdi Jyraý ár qazaqtyń qulaǵyna jaqyn bolsa, sonshalyqty Áshirbek Synshy degen sóz tirkesi de erteńgi kúni bar qazaqqa qundy da qadirli uǵymdardyń birine aınalary shúbásiz. Ásirese, Otandyq teatrdy álemdik teatrdyń deńgeıine jetkizýdi arman etip, sol jolda aıryqsha qajyrlyq tanytyp, ter tókken “Qazaqtyń Belınskııi” - Áshirbek Synshynyń qazaq teatryna sińirgen teńdessiz úlesi týrasyndaǵy Shyndyq keleshekte Qazaqstannyń jańa tarıh oqýlyqtarynyń paraqtaryna enedi degen senimdemin.
Rıza Ysqaq
Astana, 2017 jyl
