Irına Sovetjanqyzy – kúıip turǵan ózekti máselelerdiń basy-qasynda júretin jýrnalıs. 31 arnadaǵy «Informbúro» jańalyqtar qyzmetiniń tilshisi, «Sózdiń shyny kerek» baǵdarlamasynyń avtory hám tizginustary, «Aıtylmaǵan áńgime», «Juldyzdy shańyraq», «Aıta bersin» baǵdarlamalarynyń jaýapty redaktorymen bolǵan suhbatty Qamshy.kz aqparat agenttigi oqyrman nazaryna usynady.

– Qazaq jýrnalısıkasynda sóz bostandyǵy bar ma?

– Dál osyǵan uqsas saýalǵa buryn «Qamshy» saıtyna jaýap bergen sekildimin. Áli de sol pikirimde qalamyn. «Joq», – dep túbegeıli kesip aıtýǵa bolmaıdy. Múmkin «sóz bostandyǵy joq», – deýim úshin memlekettik aqparat quraldarynyń birinde jumys isteýim kerek shyǵar. Óıtkeni sol sóz bostandyǵyn shekteýmen betpe-bet kelgennen keıin ǵana men naqty jaýap bere alamyn. Biraq keıde sol shekteýdi ózimiz qoldan jasap alatyn sıaqtymyz. Máselen, keıbir tilshilerden qandaı da bir taqyrypty kótermes buryn, ol máseleniń qandaı da bir tanysyna, aǵasyna, kókesine, tipti, «jaý qylyp qaıtem», – degen nemquraıly kózqarasyna baılanysty atalǵan máseleden irgesin aýlaq salatynyn baıqaımyn. Sonymen birge tender utqandar da upaıy túgel kezinde qoǵamdaǵy keıbir ózekti máselelerge jolamaıdy degendeı. Áıtpese aıtqysy kelgender aıtyp, jazǵysy kelgender jazyp jatyr. Tipti, memlekettik aqparat quralynda jumys istese de, qolynda bar faktisin alǵa tarta otyryp, «aqıqatty aıtamyn», – degen jýrnalısiń qolyn qaǵyp, aýzyn baǵyp jatqandar az. Oǵan memlekettik BAQ-tarda  qazir shyǵyp jatqan baǵdarlamalar, sol aqparat quraldarynda jumys isteıtin áriptesterimniń ótkir sújetteri dálel.  Keıde menen: «Qazaq jýrnalıseri, sizderge osy aıtqyzbaı tastaı ma, ótkir másele kótere almaısyzdar ǵoı?», - dep suraıtyndar kezdesedi. Men naqty neni aıta almadyq dep surasam, «jalpy… degenim ǵoı», – dep kúmiljip jatady. Sosyn men: «Ótkir másele degen sizdiń oıyńyzsha qalaı? Qoldy kesip ketetindeı ótkirlik pe?», –dep suraımyn. Qoldy kesip ketetindeı aqıqatty aıtýym úshin qolymda sondaı  ótkir derek bolýy qajet. Al shynaıy faktim bolmasa, deregim shala bolsa, «aqıqatty aıtqannyń jóni osy eken», – dep aıǵaılaýdyń qajeti shamaly. Sondyqtan sóz bostandyǵy bar. Biraq shektelgen keziniń kóptigin de jasyra almaımyn. Saýatty oqyrman ózi túsinip alar. Al senzýra degenniń kókesin endi kóretin sekildimiz. BAQ týraly zańǵa engizilgen ózgerister boıynsha endi qandaı da bir keıipkerdi zertteý úshin sol adamnan ruqsat alýym kerek eken. Máselen, bir shendi jemqorlyq deregi boıynsha  aıyptalsa, oǵan qatysty materıaldy aqparat quralyna jarıalamas buryn sol adamnyń ózimen kelisýge tıis ekenmin. Naǵyz senzýra degen osy emes pe?!

– Al ózińizdiń ishki senzýrańyz, kótergińiz kelmeıtin taqyryptar bola ma?

– Meniń ishki senzýramnyń jalpy jaǵymsyz materıal ataýlyny kórsetkisi joq. Zorlyq-zombylyq, ásirese, kishkentaı balalardy qorlaý, adam ólimine qatysty oqıǵalar týraly jýrnalısik zertteýdi kóp jasadym. Jasaǵym kelgendikten nemese sol taqyryptardy ashýdy jaqsy kórgendikten emes, kómek surap keletinderdiń kóptiginen. Negizi bul máseleler – tikeleı polısıanyń jumysy. Degenmen qarapaıym halyq nege jýrnalıserge júginedi? Sebebi tergeý durys júrgizilmeıdi nemese qylmystyq is jabylyp qalady. Osylaı jylap kelgen qanshama ananyń janaıqaıyn estip, balasynyń óliminiń sebebin ashýǵa polısıadan emes, tilshiden kómek surap kelgen talaı ákeniń kóz jasyn kórdim. Máıithana, zırat aralap, ólgen adamǵa saraptama jasaý maqsatynda kesip alynǵan súıegin kórý – áıel adam úshin jaqsy kadrlar emes. Ólim shyqqan úıge kamera kóterip jetip barý, ol azdaı, beıbit kúnde qaza tapqan, topyraǵy keppegen marqumnyń jesirimen suhbat qurýdyń qanshalyqty qıyn ekenin bilesiz be?! Sondyqtan ishki senzýrama ózimniń de baǵynbaı ketetin kezderim kóp.

– Osydan biraz jyl buryn opozısıalyq gazette jumys istepsiz. Oǵan ne sebep boldy, bılikke qarsy kózqarasyńyz ba, álde qarajat qajettigi me?

– Jalaqysyn alyp jumys istegen jýrnalısıkany opozısıalyq basylymnan bastadym desem de bolady.  Óıtkeni «Qazaqstan» aptalyǵyna deıin turaqty jalaqy alyp, jumys istemegen ekenmin. Qalamaqy alatynmyn, biraq jumysqa ornalasýym qıyn boldy. Sol kezde jańadan ashylǵan opozısıalyq basylymǵa jýrnalıs kerek degendi estip, Aqbaıan, Kámshat degen eki qurbymmen birge jumysqa bir kúnde turyp ketkenbiz. Biraq opozısıalyq ustanym túgili, opozısıanyń ne ekenin sol gazetke kelgende ǵana áýpirimdep túsine bastadyq. Taqyryptarymyzdy usynǵanda-aq kimniń qaı bólimde jumys isteıtini belgili bolyp qaldy. Birden áleýmettik bólimge materıaldar ázirledim. Qyzmetten ketkenshe solaı boldy. Jalpy túsinbegen, túsine almaǵan taqyryptardan aýlaq júremin. Sondyqtan dál sol sátte kózqarasymnyń izine ilesip, opozısıada júrdim dep aıta almaımyn. Biraq kúni keshe ýnıversıtet bitirip kelgen stýdent úshin «Qazaqstan» saıası aptalyǵy úlken mektep bola aldy. Eshkimge jaltaqtamaı jazýdy, oıymdy kólgirsimeı ashyq aıtýdy sol jerden úırendim.

– Opozısıalyq gazette jumys isteý qazirgi jumysyńyzǵa qaraǵanda qıyn boldy ma?

– Ol kezdiń qıyndyǵy – gazetimiz kez kelgen ýaqytta jabylyp qalýy múmkin ekenin biletinbiz. Turaqtylyq joǵyn bilsek te, jumysymyzdy jaqsy kórip, istedik. Bir gazetti 4-5 jýrnalıs qana shyǵardyq. Biraq qulash-qulash materıal jazýdan, derek jınaýdan sharshamaıtynbyz. Opozısıalyq basylymda jumys isteý degen bılikke túbegeıli qarsy shyǵýdy bildirmeıdi. Ol ustanymdy sol kezdegi jas jýrnalıserge redaksıa basshylyǵy da tyqpalamaıtyn. Qazir qandaı áleýmettik, qoǵamdyq mańyzdaǵy taqyryptardy kótersem, ol kezde de dál sondaı taqyryptardyń mańaıynda jazyp júrdim. Áli esimde, eger basqa qalalarǵa issaparǵa shyqsaq, artymyzdan ańdýshylar kóp bolatyn. Kimniń ańdyp júretinin biletinbiz, tipti, ańdymaı qalsa, kózimizben izdeıtin de kúnder bolǵan. Keıde redaktorlar dúńgirshektegi  gazetterdiń jappaı satylyp ketkenin aıtatyn. Biraq sol gazetterdiń oqyrmanǵa jetýine nege kedergi keltirip jatqanyna da asa alańdaı bermeıtinbiz. Óıtkeni materıal jazyp, aqparat jınaıtyn óz jumysymyz da jetip artylatyn. Qazir de saıasatpen dos bola qoıǵam joq. Biraq saıasatqa qatysy joq materıaldy jınaý barysynda óz basymyzdy qaýip-qaterge tigetin kezder kezdesedi. Sondyqtan ár jumystyń óz qıyndyǵy, óz qyzyǵy bar.

–  «Shymshyq soısa da, qasapshy soısyn» deıdi ǵoı. Akter, ánshilerdiń telejúrgizýshi, al jýrnalıserdiń ártis bolǵanyna qalaı qaraısyz?

– Ózińiz aıtyp turǵandaı, árkimniń óz jumysyn istegeni jaqsy, árıne. Biraq deńgeıimizge reıtıń tórelik jasaıtyndyqtan, telearnalar da naryq talabynan attap kete almaıdy. Kórgisi kelgendi kórsetip, estigisi kelgendi estirtip áýremiz. «Ánshi, bıshi bitkenniń qansha kúıeýden shyǵyp, qalaı taıaq jegenin nege kórsete beresińder», – dep qoıyp, sol jańalyqty ózderi úzdige kútetinder álgi reıtıńti ózderi túzip jatpasyna kim kepil?! Onyń ústine, qazir kóp baǵdarlama aýtsorsıngterdiń qolynda. Ol kompanıalardyń basy-qasynda qazaqsha jazbaq túgili, oılaı almaıtyn da adamdar júr. Olar mentalıtetti eskermesten, sheteldiń reıtıń beretin kez kelgen baǵdarlamasyn sol kúıinde kóshirip ákele qoıady. Kórermenin kóbeıte almasa, tanymal bir ánshini, ártisti júrgizýshilikke qoıa salady. Ol keıde qulaǵyna sybyrlap aıtqan sózdi de kórermenge jetkize almaıdy. Biraq oǵan mán berip jatqan eshkim joq. Kúlip otyra berse de, kórermeni kóp. Óıtkeni «kórmeımiz, qurt kózin», – deıtinderdiń ózi álgi baǵdarlamanyń baǵasyn arttyryp otyr.  Sondyqtan eki aýyz sózdiń basyn qosa almasa da, beti jyltyraǵandardyń dáýreni júrgen edi. Sońǵy kezderi saýatty kórermenniń de talaby eskerilip, efırge myqty jýrnalıser oralyp jatyr.

– Jumys barysynda neshe túrli taǵdyrdy, neshe túrli qaıǵyly oqıǵany kóresiz. Sonyń bárine janyńyz ashı ma, álde etińiz úırenip ketti me?

– Kózim úırengen shyǵar. Biraq etim úırengen joq. Úırenbegeni durys. Pafos sekildi shyǵatyn bolar, biraq shynymen janym ashıdy. Kameranyń ber jaǵynda turyp, talaı jylaǵan kezderim boldy. Tipti, sońǵy kezderi júrekke tym jaqyn qabyldamaý keregin sezinip júrmin. Biraq onyń bir ǵana joly bar – ondaı mazmundaǵy taqyryptarǵa jolamaý!

– Jýrnalısiń basty mindeti álsizderge járdemdesý me, álde aqparat taratý ma? Osy ekeýiniń arajigin ajyratyp berseńiz.

– Eger tikeleı bizdiń mindetimizge kelsek, jýrnalısiń negizgi mindetiniń biri – aqparat taratý. Ol mindeti, tipti, zańmen bekitilgen. Bizdiń quqymyz ben mindetimizdi aıqyndap bergen BAQ týraly zańda álsizderge járdemdesý degen zań talaby joq. Sondyqtan sizdiń neni meńzep turǵanyńyzdy túsinip otyrmyn. Men qaıyrymdylyqqa muqtaj jandar týraly da jıi sújetter jasaımyn. Qoǵamda kómekke muqtaj jan bolsa, ony buqaraǵa aıtý aqparat quraldarynyń bir mindeti dep bilemin. Al ádildikti quzyrly organdardan tappaǵandar tilshilerdi jaǵalaıdy. Ondaı jaǵdaıda sol keıipkerińniń taǵdyryna qatysty túrli aqparatty jınap, zertteýge, zerdeleýge tyrysasyń. Biraq álsizge járdemdesip jatyrmyn dep emes, kúrmeýi qıyn bir máseleniń aq-qarasyn anyqtaýǵa talpynamyz. Eger bul da jýrnalısiń bir mindeti dep sanalsa, bul mindetti qabyldaýǵa ázirmin.

– Qazirgi sheneýnikterden kimge kóńilińiz tolmaıdy? Al kimdi halyqtyń janashyry dep ataı alasyz?

– Men joǵary laýazymdy tulǵalardyń tikeleı jeke basyna qatysty jýrnalısik zertteý jasaǵan emespin. Eger ol shendiniń qyzmetine baılanysty qandaı da bir máselelerdi aıtý qajet bolyp jatsa, ózin emes, jumysyna zertteý júrgizýim múmkin. Sondyqtan naqty bir sheneýnikke kóńilim tolmaıdy dep aıta almaımyn. Aıtýǵa haqym da joq shyǵar. Al jumysyna kelsek, máselen ótken aptada ǵana SHQO-daǵy Sholpan aýylyna baryp kelgende elimizdiń Qazaqstannyń bas sanıtar dárigeri Jandarbek Bekshın myrzanyń jumysyna qatysty pikirimdi efırden aıtqanmyn. Qaıtalaýdyń qajeti joq shyǵar.

– Josparyńyz qandaı? 10 jyldan keıin sizdi qandaı qyzmetten kórýimiz múmkin?

– Josparym óte kóp. Júzege asyrmaǵan josparlarymdy aldyn ala bóliskendi jón kórmeıtinderdiń qatarynanmyn. Al on jyldan soń jasym qyryq jetige keledi eken. Alla buıyrtsa, ol kezde balalarym eseıip, nemereli bolatyn shyǵarmyn. Alla soǵan jetkizsin! Qyzmet, mansap degen – qoldyń kiri. Shynymdy aıtaıynshy, qyzmetten góri, sol on jyldyń ishinde kóp balaly ana atanyp úlgergim keledi. Ázil emes.

– Áńgimeńizge raqmet!

Suhbattasqan: Ásel Bolatqyzy