Qazaqstan Jazýshylarynyń Quryltaıy qarsańynda
Qýanyshymda shek joq! Búgingi qazaq ádebıetiniń, ásirese, poezıanyń jaı-japsary, pikirtalastar, kózqarastar ártúrliligi, naqty ádebı synnyń joqtyǵy, «Alash», Memlekettik syılyq degenderdiń keıde barmaq basty, kóz qystylyqpen beriletini sıaqty kókeıkesti máselelerdiń jalǵyz ádebı gazetimiz «Qazaq ádebıetinde» de kóterilmek túgil syńar aýyz sóz aıtylmaǵanyna 23 jyldyń júzi bolyp edi. Adamnyń da, qoǵamnyń da aǵzasyn bildirmeı jep bitiretin osynaý keselderge qarsy oı-pikirlerdi ashyp aıtýǵa jol ashyp bergen, qazaq baspasóziniń búginde kindikten qalǵan jalǵyzyndaı «Jas Alashyma» jerdegi emes, kóktegi Qudaıdyń nury jaýsyn! Quryltaı aldyndaǵy bul synı pikirtalasqa Amanhan Álimniń Nesipbek Aıtulynyń «Rýhanı jańǵyrý» báıgesin alǵan «poema» dep atalǵan shyǵarmasyna syny jáne oǵan N. Aıtulynyń qarsy maqalasy kópten qalyptasqan únsizdik atty ustanymǵa qozǵaý salǵandaı boldy. A. Álimniń bar jazyǵy onyń eshqandaı da poemaǵa úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtynyn, avtor poema degenniń ne ekeninen habarsyzdaý ekenin aıtqany edi. Bul shynynda da poemadan aýyly alysta jatqan, Elbasyn oryndy-orynsyz maqtaýǵa kóbirek kóńil bólgen, bastan-aıaq uranshyl pafostan turatyn, bir-birine logıkalyq baılanysy joq joldardyń jıyntyǵy sıaqty degen pikirdi biz de aıttyq. Átteń, ózine aıtylǵan synǵa qalaı jaýap bergenine qarap-aq adamnyń oı-órisi, paryq-parasaty, kórgendiligi, bilim deńgeıi qandaı dárejede ekeni taıǵa tańba basqandaı kórinedi de turady eken. Avtor óziniń shyǵarmasy Amanhan aıtqandaı óte qaradúrsin, qarabaıyr emes shynaıy kórkem shyǵarma bolsa, onysyna bultartpas dálelder keltirip, baısaldy, saýatty (eger ondaıy bar bolsa) jaýap bergeni jón edi. Biraq 23 jyl boıy ádebıettegi ótkir synnyń ornyna «únsizdik», ıaǵnı «tynyshtyq saqtaý» qaǵıdasyn qarý etip ustap kelgen Jazýshylar Odaǵyna ózgeris ákeletin Quryltaı kúni kep qalsa da Amanhandar aıtatyn azdy-kópti syn-pikirge áli de jol ashyla qoımaǵanyn Nesipbek myrzanyń dereý Amanhannyń óleńderin tutqynǵa túsken jemqordyń aqshasyn sanaǵan qarjy polısıasyndaı jiliktep, borshalaǵanynan anyq kórdik. Árıne, ádebı pikirtalas kezinde ádep saqtalýy kerek ekeni aıan. Amal ne, Nesipbektiń sol maqalasy ádebı pikirtalas degennen góri ashý-yza, keýdeni kernegen kek deýge kelińkireıtin dúnıe bolyp shyqty. Ol tipti, A.Álimge jyly lebiz bildirgenderdi «klasıkter» dep keketýge deıin bardy.
Álde 23 jyldan beri poezıaǵa qatysty bir ótkir pikirtalas kórmeı shólirkeý me, álde ózim de Nesipbek Aıtulynyń «klassıgi» bolǵym keldi me qaıdam, «Jas Alashqa», «Aqyndyq – eń aldymen ar tazalyǵy» degen maqala jazdym. Biraq sonyń ishinde Amanhan Álimge jaqtasyp, ony qorǵashtap aıtqan bir aýyz sóz bolǵan joq. –Jaqsy óleń, ortasha óleń, nashar óleń bolady. Kemshiliksiz dúnıe joq, ekiniń biri uly aqyn, kemeńger aqyn dep júrgenderdiń ózinde shıkilik keńirdekten keledi dedim. Maqala negizinen búgingi jazýshylar Odaǵynyń jaı-kúıi, poezıanyń jeke basqa tabynýshylyq poezıasyna, bılik basyndaǵy bıshikeshterden bastap, qaltaly baıshykeshterge arnalǵan jaǵympazdyq, kúnkóris poezıasyna aınalyp bara jatqany, keıbir ádebı syılyqtardyń poezıa salasynda barmaq basty, kóz qystylyqpen beriletini týraly boldy. Utyry kelgende aıta keteıik, sol maqalada osy kúni kózi tiri bir azamattyń sol Memsyılyq laýreaty ataný úshin 5-6 ret túsip, aqyrynda rakpen aýyramyn, dárigerler 5-6 aı ómiriń qaldy dep otyr, raktan óldim ne, asylyp óldim ne osy joly laýreat bolmasam asylyp ólem dep jurttyń záresin alǵanyn, sol kisi aramyzda áli júrgeni, endi biri Elbasymyzǵa qart partızan jazýshyny salyp laýreattyq alǵany da aıtyldy. Sonyń ishinde Memlekettik syılyqty Nesipbek Aıtulynyń qaıta-qaıta túsip, jylarman bolyp maqala jazyp júrip alǵanyna sál keńirek toqtaldym. Ol áleýmettik jelilerde jarıalandy. Sonaý soǵys jyldary «Prınımaıý ogon ne sebá» degen sóz tirkesi qalyp-tasqan eken. Adam aıar qylyǵym joq, sóıtip, men de Nesipbek Aıtulynyń qardaı boraǵan oǵynyń tasqynyn Amanhannan ózime qaraı burdym da aldym. Iá, kim-kimniń de paryq-parasatynyń deńgeıin onyń «lám-mıminen»-aq kóresiń. Nesipbek myrza da meni ózimniń óleńderimmen-aq soıyp salmaq bolyp otyryp óziniń oı-órisi, bilim-biligi qandaı deńgeıde ekenin bul joly taǵy bir baıqatyp qoıdy. Óz basym osynyń aldynda onyń Memsyılyq laýreaty degen ataqqa qanshalyqty laıyq ekenine kúmán keltirgenim máseleniń berjaǵy eken. Ol ózi ádebı syn aıtpaq bolǵan adamyn «ýyzynda jarymaǵan» degen sıaqty bıologıalyq, «kótek arbaly» degen sıaqty jol-kólik ýaqıǵalarynyń termınderimen sybap salatynyn kórgenmin. Endi ózimdi «dıýana» degenine renjimek túgil biraz selkildep kúlip alǵanyma Allah kýá! Onyń «Jas Alashta» jarıalaǵan «Óziń dıýanasyń, kimge pir bolasyń» degen maqalasyn oqyp endi myna Nesipbek QazMÝ-dyń jýrnalısıka fakúltetin bitirgen be shynymen, mynaý ne degen ádebı saýatsyzdyq dep taǵy qaıran qaldym.
Qaıran qalǵan sebebim, Nesipbek qaı aqynnyń da shynshyldyǵy, ar-namys aldyndaǵy tazalyǵy eń áýeli óziniń boıyndaǵy búkil mini men kemshiligin óleńi arqyly ózi aıtyp otyratynynan kórinetinin bilmeıdi eken.
Iá, meniń óleńderimde myna jalǵan dúnıeniń qý tirliginen góri muń, ótken kúnderdi ańsaý, «bıik qyp arman bergen kúıikti erge» dep qol jetpeske qol sozý jıi kezdesedi, ásirese, ózimniń ómir súrýge qabiletsizdigim, joq jerden ózime jaý taýyp alatyn shataqtyǵym, aqylsyzdyǵym týraly da kóp aıtqanym ras,. Bul bir mende emes, ózge de aqyndar arasynda kóp ushyrasatyn jaǵdaı. Aıtuly sonyń ishinde meniń búginde «mısyz degen ataǵym bar» degen sózimdi kórgende kókten izdegeni jerden tabylǵandaı qýanyp, sen shynynda da mısyzsyń, men baıaǵydan beri sony bilmeı kelippin, sen aıtysýǵa turmaıtyn adamsyń degenge sheıin barady. Mine, Nekeńniń álem ádebıetiniń poezıasy túgil úıdiń irgesindegi orys ádebıetinen saýaty óte tómen adam ekeni osy sózinen taǵy men mundalap shyǵa keledi. Ózin-ózi sheneý, mineý, ózine-ózi kúıiný olar túgil kúni keshegi Jumeken, Muqaǵalı, Keńshilikterde de jetkilikti. Tórt jaǵy túgel tórt qubyladaı derlik graf, aty álemge áıgili L.Tolstoı bir sózinde men haıýandarsha ómir súrip jatyrmyn dese, bas aqyn Abaıyńnyń ózi «At kótermes minim bar», endi birde «Júregime qarasam, ınedeıin taza joq» deıdi. Sergeı Esenınniń «Na koı chert mne, chto ıa poet, ı bez mená v dostatke dránı» degen óleńin kezinde ózim qazaqshaǵa aýdarǵanmyn. «Drán» degen orysta túkke turǵysyz, silimtik degendi bildiredi. Bulaısha ózin-ózi óltire synap-mineý, ózin kem sanaý A. Blokta da jeterlik. Olar ózderin solaı dep otyrǵanda meniń ózimdi «mısyz»deýimniń ózi Nesipbektiń laýreattyǵymen bar-bar shyǵar.(Ázil ǵoı»). Sol ataqty adamdardyń ózderin ózderi solaı minegeninen habary bar saýatty adam bolsa ol osylaı betaldy sóılemes edi. Demek, ol ádebıetten onsha jan sýsynyn qandyrmaǵan adam bolǵany. Onyń jýrfakty qalaı bitirgenine tańdanýyma da sol sebep boldy.
Jalpy, osy azamattyń syn maqalasynyń qaısysyn alsańyz da alyp otyrǵan obektisin taldaý, talqylaý, salıhaly pikir aıtýdan góri onyń avtoryn ýyzynda jarymaǵan», «kúl tasyǵan Amanhan», meni «Dıýanasyń kimge pir bolasyń» dep, aýyl-úıdiń arasyndaǵy urys-keriske ábden mashyqtanǵan áıeldershe kemsitý, aıqaı-shý urysý basym bolyp keledi. Al ánebir kezde Qul Kerim Elemes degen aqynnyń óleńderin synap otyryp, ony «kók shapandy, kótek arbaly Kerim Elemes» dep ataýy onyń synshyldyǵynyń eń «shyrqaý shegi» boldy. Reti kelgende renishimizdi aıta keteıik, onyń osyndaı bylapyt sózderiniń «murtyn buzbaı» bergen «Jas Alash» meniń «Aqyndyq eń aldymen ar tazalyǵy» degen maqalamnyń álgindeı ashshylaý tustaryn qysqartyp berdi. Nesipbek meniń aqyndyq eń aldymen ar tazalyǵy degenime taza adamdar úndemeıdi degen sıaqty kisi kúlerlik «tujyrym» aıtady. Osynyń ózinen-aq onyń álem aqyndarynyń qaı-qaısysy da ar-namys tazalyǵyn duǵadaı qaıtalaýmen ótkeninen, beıhabar ekeni taǵy da kórinis beredi. Ras, ar-namys tazalyǵy haqynda úndemeıtinder bar. «Urynyń arty qýys», ártúrli ataq-dańqty, syı-sıapatty, laýreattyqty neshe túrli qýlyq-sumdyqpen alǵandar ar tazalyǵy týraly úndemeıdi. Óıtkeni, óziniń arty ashylyp qalady. Apyr-aı, bul ózi basqany aıtpaǵanda ǵulama shaıyr Ábýbákir Kerderiniń «Aırylsań ómir boıy jıǵanyńnan, eı, pende, aıyrylmashy ımanyńnan degenin, al orys poezıasynyń eń aıtýly tulǵalarynyń ózi «Dýsha poeta doljna byt chıstoı», «Dýsha moıa, býd bezvıına kak angel» deýmen ótkenin de bilmeıdi eken ǵoı deısiń taǵy da.
Iá, kezinde Esenınge, Blokqa, Muqaǵalıǵa, Tólegenge, Maratqa (Otaralıev) eliktep, bizdiń qatarlardyń ishpegeni kem de kem shyǵar. QazMÝdyń alǵashqy kýrsynda oqyp júrip «Maskúnem stýdenttiń monology» degen ázil óleń jazǵam. Ol
Qudaıym, bizdi erkek qyp jaratqanda,
depti ǵoı: «Al ómirden qarap qalma!»
Jýaıyq qaıǵy-muńdy keýdedegi,
Eı, dosym kóńil ashar sharap bar ma?,-dep bastalyp, onyń tipti, leksıa, zachet, emtıhan degenderdi kóp ýaıymdatpaıtyn «keremet qasıetterin» aıtyp kelip:
Bul ómir-ómir emes avtobaza
İshkishter – eń myqtysy «Kraz», «Mazy»
Qıraımyz bir kúni áli tasqa soǵyp,
Osylaı júremiz de biraz ǵana,-degen ázilmen aıaqtalatyn. Ol keıin búkil ýnıversıtetke taralyp ketipti. Ótken jastyq shaqtan estelik bolsyn dep kitabyma kirgizsem, Nesipbek dos meniń aqyndyǵymdy synaý úshin júzdegen óleńniń ishinen sony qalaı taýyp alǵan deseńizshi!? Aý, sonaý Omar Háıamnan beri qaraıǵylardyń ishinde óleńine araq-sharapty, káıipke túsken masań kúıdi jyrlamaǵan shaıyr bar ma!? Arýaqtary keshirsin, taǵy da Muqaǵalı, Tólegen, Marattar eske túsedi. Eń bir mádenıettileý sanalatyn A. Bloktyń «Ty pravo, pánoe chýdovıshe,
Ia znaıý, ıstına v vıne,
Ý pánogo poeta slezy,
Ý pánoı prostıtýtkı smeh degen joldarynan Nesipbektiń habary bar ma joq pa, onda sharýam joq. Meni aldaǵy Quryltaıymyzdyń qarsańynda ádebıettiń beıkúná arýdaı eń bir pákızat janry poezıamyz týraly onyń ádil baǵasyn eshqandaı «Alash» syılyǵy da, árkim ártúrli aıla-tásilmen alatyn Memlekettik syılyq ta bere almaıtyny, qysqasy aqyndyq eshqandaı syılyqpen ólshenbeıtini týraly maqala jazýyma Aıtulynyń aqyn A.Álimdi synaǵan maqalasy túrtki bolǵanyna áli de qýanamyn. Óıtkeni, baspasóz betinde shırek ǵasyrdaı ýaqyttan beri naqty syn maqala kórmeı shólirkegenep qalǵanymyzdy jasyrýdyń qajeti joq. Bir ǵana «átteń-aıy» sol N. Aıtuly ózine baǵyshtap aıtylǵan syndy kótere almaýyna ádebı óresiniń deńgeıi sebep bolǵanyn kórsetip aldy. Taǵy bir átteń-aıy sol –meniń Nesipbek dos synaǵan óleńderim týraly sóz qadirin biletin aqyndar men talaı-talaı oqyrman baspasóz betinde shyn tebirenisterin bildirgen edi. Ras, mende keıbireýlershe elimiz táýelsizdik alǵaly qazaq jumaqtaǵydaı qarhállázı ómir súrýde, myńdaǵan jyldar kórmegen jaqsylyqty endi kórdik nemese Astanam, bas qalam, jas qalam dep, Nesipbekshilep bir óleńniń ana jerine de, myna jerine Elbasymyzdy engizip esim kete jyrlaǵan bir óleń jazyp kórmeppin. Onyń esesine, eldiń, qazaq ultynyń, áleýmettik aýyr jaǵdaıy, ana tilimniń óz Otanyndaǵy aıanyshty hali, jerim men jer baılyǵymnyń retsiz rásýa bolyp jatqany sıaqty ultqa ortaq ýaıymymdy aıtýǵa beıimdeý ekenim de ras. Keıbir uranshyldar Astana qalasynyń týǵan kúnine arnap atoılatyp 300-den astam óleń oqyp jatqanda
Azattyq tańy atqanda
Aldymnan shyǵyp kil eges,
Alaqan jaıyp aspanǵa
Biz kútken baqyt bul emes, - dep bastalatyn óleńim jarıalanyp, qalyń oqyrman rızashylyǵyn bildirip jatqanda bul Myrzan-Qaıǵy ǵoı dep mazaqtaǵandar da boldy.
Bolmaıtynyn bilseń de jaza jeńil,
Aıtqyzbasty aıtqyzar nala kóńil.
Biz qımaıtyn eshnárseń qalmady ǵoı
Keleńsizder kemsitken mazaq ómir, - dedik te qoıdyq. Álde Gelvesııden, álde Jan Bodrıardan «bir memlekettiń basshysyn maqtap-maqtap memleketimen qosyp qurtyp jiberýge bolady» degendi oqyǵanym bar.
Sóz sońynda aldaǵy Quryltaıymyzdyń qarsańynda osy maqalany jazýyma sebepker bolǵan Nesipbekke qatty rıza bola otyryp, oǵan da, basqa da aqyn dostaryma aıtarym aqyly bar adam synnan emes bas salyp birin-biri maqtaýdan qorqýy kerek. Syndy unatpaıtyn adam eshqandaı shyndyqty da unatpaıdy.
Myrzan KENJEBAI, aqyn
