Bala kezimizde bir qyljaqbas qurdasymyz bireýdiń oǵash isin baıqasa bitti, kúlkige qarq bop, shala búlinedi de qalatyn. Ábden ishek-silesi qatyp, eki búktetilmeı toqtamaıtyn. «Aı, myna baıǵus endi óledi-aý!» dep turǵanymyzda, kúlkisin kilt tyıyp: «Kúlmegenge bersin!» dep arsyz kúlkisiniń bar kúnásin kúlmegenderge aýdara salatyn.
Bul qylyǵy kúlkige zaýqy soqpaı turǵandardy da «kúná, arqalamaıyn!» degizip, eriksiz yrjıtatyn.
Qurdasymyzǵa mundaı ádettiń qaıdan juqqanyn keıinnen bildik. Sóıtsek, álgi «kúlmegenge bersin» - ájesiniń mańyna jınalyp ap, kún uzaq ósek soǵyp, kim kóringenge kúletin qatyn-qalashtardyń kúnádan qutqarar «ataly» sózderi eken.
Osy bir qatyndardyń «ataly» sózi syqyldy rýhanıat keselderine kezinde eshkim de mán bere qoıǵan joq-ty. «Mundaılar «usaq-túıek» dep eseptelindi. Alaıda, «sannyń sapaǵa aýysý» teorıasy óz degenin istemeı qoımady. Keńestik tárbıeniń osal tusyna myqtap uıalaǵan mundaı «usaq-túıekter» kezinde otarsyzdaný úrdisi tıanaqty júrgizilmegen Táýelsiz elimizdiń rýhanıatyna da vırýs retinde enip ketip, búginde úlken sıpatqa ıe bola bastady. Sondaı sıpattardyń biri – kúlegeshtik dert!
Nátıjesinde, qaǵynan jerip, búırekten sıraq shyǵaryp, sheteldik dástúrsymaqtarmen maldanyp, ulttyq dástúrlerden, tipti adamı qundylyqtardyń qarapaıym qaǵıdalarynan da bas tarta bastaǵan búgingi qazaq qoǵamy kúlegeshtikten álemdik «dodada» oza shaýyp, ázirge eshkimge des berer emes!
Qazir qazaqqa bireý «táıt!» dese de – kúlki! Ar ólshemi – qyzdarymyzdyń qylyǵy tym ersi bolsa da – kúlki! Jetkinshekterimiz zorlyq-zombylyqqa ushyrap jatsa da – kúlki! Ózine-ózi qol jumsaýdan aldyńǵy qatarǵa shyqsa da – kúlki! Sybaılas jemqorlyqpen ustalyp, sot aldynda jaýap berip tursa da – kúlki! Kúlki!.. Kúlki!.. Áıteýir, bitpeıtin kúlkisi bar, armansyz el sekildimiz!
Búginde shyn kúlkiden qadir de, qasıet te qalmady. Shynaıy kúlki – qaısysy, ótirigi – qaısysy, ne nársege kúlý kerek, ne nársege kúlmeý kerek, aıyrýdan qaldyq!
Osyndaı suryqsyz kúnderdiń birinde, dálirek aıtqanda, bıylǵy jyldyń sáýir aıynyń orta tusynda maǵan oblystyq sottan tildeı hattyń kelmesi bar ma?!
Onda turǵan ne bar?! Hat keldi. Men aldym. Osy da kúlki me?!.. Biraq men tanıtyn kópshilik ony olaı qabyldaı almady. Hattyń mazmuny eshkimdi de qyzyqtyrmady. Bastysy – hattyń, anaý-mynaý emes, sottan kelýi.
Qaltyraı-dirildeı hatty asha bastadym.
«Taǵy ne búldirdim?! Bılikke qaı maqalam jaqpaı qaldy eken?!».
San-saqqa júgirgen oıly kúıim, aıaq asty kúreńitken túrim - árıne, jurt úshin taptyrmas kúlki kózi ekeni aıtpasa da túsinikti. «Kúlme dosqa, keler basqa» degen támsil eshkimniń de oıyna kirip shyǵar emes!
Bir qýanyshtysy, hattaǵy: «oblystyq sotqa alqa bıler músheligine úmitker retinde shaqyrylasyz» delingen sóılem joldaryn kózim shalyp úlgirgenim mundaı jaqsy bolar ma? Júregim ornyna tústi. Esesine, manadan beri bet-aýzymdy muqıat zerttep, ańdyp turǵan kópshilik júzimdegi qubylysty kórip, kúlki «sýnamıin» burq etkizdi. Asqan uıymshyldyqpen, aýyzbirlikpen bir mezette aspanǵa tik kóterilgen kúlki shoǵyry ózin joǵary notada birer sát ustap turdy da, kenetten jan-jaqqa shashyraı jónelgen merekelik otshashý sekildi áser qaldyra, qulaqty qaq jarardaı ekpinmen qarqylǵa basty. Mundaı joıqyn kúlkini elimizdegi barlyq kúlki teatrlary jınalyp ap, qansha jerden jan ekpin kúshense de jasaı almas!
«Ýa, bul ne qylǵan kúlki! Esi bar adam osyǵan da esi aýǵansha kúler me?!»
Ókinishke oraı, bul meniń ishki dúnıemniń, ózim ǵana estı alatyn daýys edi. Óıtkeni, jurttyń basqa daýysty estıtindeı shamasy joq bolatyn!
- Oıpyrmaı, sot shaqyratyndaı taǵy ne búldirip ediń?! Ha-ha-ha!..
- Óziń de qarap júrmeıtindeı boldyń-aý! Hı-hı-hı!..
- «Halyq úshin» dep maqala jazyp pa eń?! Ho-ho-ho!..
Jýyq arada tolastaıtyn kúlki kórinbeıdi. Kúsheıgen ústine kúsheıe tústi. Bir qyzyǵy, jurt endi bir sát ne úshin kúlip jatqandaryn da umytqan syńaıly. Ony bir-birine suq saýsaqtaryn shoshaıta shalqasynan túsip, sereıip jatqandarynan-aq ańǵarýǵa bolady. Jáne bir ǵajaby, qandaı kúıge túskenderine qaramastan, «kúná qaıtarǵysh» «kúlmegenge bersinderinen» áste bir jańylmaıtynyna eriksiz tańdaı qaǵasyz!
Mundaı namysqa tıer kóriniske júıkeńiz qansha jerden temirden jaralsa da, shydaı almas! Meniń de júıkem syr berdi. Sanamda bir pás oıdyń ushqyny da lap etti.
«Meniki osy qaı patrıottyq! Odan da «Jalǵyz júrip jol tapqansha, kóppen birge adasyp», esi ketken kópke qosylyp, arsyz kúlkiniń aǵynymen yqsam ba eken?!».
Alaıda, oıymdy sabaqtap úlgire almadym. Kenetten ashyna aqyrǵan ishki dúnıemdegi óktem daýys sanamdy silkip ótti.
«Myna rýhsyz qoǵamdy rýhanı qalypqa keltirý úshin, sen ot bop janbasań, ol ot bop janbasa, kim ot bop janady?!... Aǵynǵa qarsy tiri balyq bop sen júzbeseń, ol júzbese, kim júzedi?!... «Qaraǵaıǵa qarsy bitken butaq» sen bola almasań, ol bola almasa, kim bola alady?!...».
Mundaı rýhqa toly jigerli daýystan selt etip oıanyp ketkendeı boldym. Kenetten qanattanyp, patrıottyq sezimge bólengenim sonsha – dereý myna topalań kúlkige tosqaýyl qoıǵym kep ketti. Jalma-jan:
- Ýa, halaıyq! «Uıqy – arsyz, kúlki – arsyz!» degen...
Ókinishke oraı, aınaladaǵy kúlkiniń qýattylyǵy sol – jurt túgili, óz daýysymdy ózim estı almaı qor boldym. Kúlki quıyny qulaqty qaq jarardaı!
- O-o, ha-ha-ha!.. Hı-hı-hı!..
«Sen ot bop janbasań, kim ot bop janady?!» demekshi, eldi mán-maǵynasyz, maqsatsyz kúlkiden azat eteıin degen oımen, qaıtpas qaısarlyqqa, patrıotızmge, namysqa toly kezekti jalyndy sózimdi bastap kep jiberdim.
Bul qyrsyqqa ne daýa?! Qapelimde aýzyma jóndi sóz túspeı:
- Ýa, halaıyq! Atam qazaq: «Kóp kúlgen – kóttiń sory» degen! – deı bergem...
O, Qudaıa toba! Manadan beri basqa sózdi estimeı turǵan jurttyń naq osy sózge kelgende, estı qalǵandaryn qarashy!
Estigende, jańaǵy kúlki- kúlki me?! Jurt jappaı jyndanyp ketkendeı boldy. Muny kórgen men: «Patrıotqa da jan kerek!»- dep, álgi jerden tezirek tabanymdy jaltyrattym.
Záremniń ushqany sonsha – zymyrap kele jatyp: «Usaq-túıekke osynsha kúletindeı bul qazaqqa ne bolǵan?!. Álde kúlegeshtik dertke myqtap shaldyqtyq pa?!» dep oılaýǵa ǵana shamam ázer jetti.
Aıaq-qolym jerge tımeı «ushyp» kele jatyp, tym taıaý jerden taǵy bir ersi kúlkini estip qaldym.
- Ha-ha-ha! Qyryqtan asyp, kempir bolǵanda, ekiqabat bolyp!... Kúlmegenge bersin!
Kúlki ıesin jazbaı tanydym. Aýyldyń ataqty aryzqoıy!.. Kimdi keleke qyp kele jatqanyn da shamaladym.
«Iá, qyryqtan asyp, bala kóterse, ne qylady eken?! Baıy qasynda!... Sol da kúlki bolyp pa?!».
Biraq janyna bara almadym. Qazir zaman bir túrli ǵoı! Osyndaılardyń nany júrip-aq tur! Taǵy bir bálege ushyrap ketermin! «Báleden mashaıyq qashypty» degen! Jyldamdyǵyma «reaktıvti qozǵaǵyshymdy» qosyp, bul aradan kózdi ashyp jumǵansha joq boldym.
«Sol ketkennen, mol ketti» demekshi, sodan qaıtyp eshkimniń kúlki «qaqpanyna» túspeı, aman-esen mejeli kúni oblys ortalyǵyna da jettim-aý, áıteýir!
Oblys ortalyǵyndaǵy sot ǵımaraty ornalasqan ortalyq alańda turmyn. Ýaqyt áli erte eken. Toǵyz bolmapty. Mekemeler jabyq. Oryndyqqa otyrdym. Oılanyp ketippin. Keshe teledıdardan kórgenim esime tústi.
Bir kúlki teatry jurtty kúldiremin dep ózi kúlkige ushyrap jatty. Bárinen qıyny – kúlkisi kep ezýin kerip otyrǵan kórermenderdi kúldire almaý eken! Topyrlaǵan ártister sahnada ári-beri shapqylap kórip edi, bolmady. Birsypyrasy «sońǵy múmkindik» degendeı, táýekelge bel býyp, ersi áreketke baryp kúshenip edi, qyrysyqqanda onysynan da túk shyqpaı, mazaq boldy. «Endi ne isteý kerek?!» degendeı, jandary murnynyń ushyna kelgende, qudaı ońdap, ortaǵa erekshe kıingen bir jigit aǵasy shyǵa keldi. Ony kórip, jurtty kúldire almaı qor bolǵan ártister ólgen ákesi tirilip kelgendeı qýanyp, birinen soń biri jańaǵy baıǵustyń dambalyn sheship kep jiberedi! Mine, qyzyq! Sheshilgen dambaldyń ishinen jurtqa málim «qural» shyǵa kelmeı, ornyna basqa bir dambal shyǵa keledi. Beıne roma kelinshekteriniń kóılekteri syqyldy! Buǵan ań-tań qalǵan jurt- qyran-topan!
«Ne degen arzan kúlki! Osy da kúlki bolyp pa?! Eger álgi beısharanyń dambalynyń tasasynan «qyltımasy» shyǵa kelip, uıalaǵannan «qyltımasy» «shaptyrma» qylsa ne bolady?! Árıne, oǵan da kúlemiz! Kúlgende de, raqattanyp turyp kúlemiz! Al balkondy – «qyltıma», fontandy – «shaptyrma» dep qoldanbaqshy bolǵan termınolog ǵalymdarymyzdyń tilimizdiń qýatyn kemitetin qısynsyz aýdarmalaryna esh kúlmeımiz. Bul qalaı?! Olaı bolsa, dambal tóńiregine baılanysty qoldanatyn «qyltıma» men «shaptyrmany» tól sózimizden alyp tastap, ornyna «balkon» men «fontandy» qoldanyp kórsek qaıtedi? Termınologterge salsaq, báribir emes pe? Joq, báribir emes eken! Onda sózimiz bylaı bolyp órbıdi eken. «Eger álgi beısharynyń dambalynyń tasasynan «balkon» shyǵa kelip, uıalǵannan «balkony» «fontan» qylsa ne bolady?» degen dúbára sóılem shyǵa keledi! Al , kúlmeı kór!
«E-e, biz úshin bul da kúlki shyǵar! Biraq tól sózimizdi orynsyz jerge suǵa bersek, kúlki ǵana shyǵarmaımyz, tól sózimizdi de kúlkige ushyratarymyz haq!
Osylaısha oı tuńǵıyǵyna batyp ketippin. Kenet qulaǵymnyń túbinen:
- Á-á, muǵalimsiz be?.. Salamatsyz ba?! – dep sháńk ete qalǵan ashshy daýys «jumsaq jerimdi» eriksiz búlk etkizgende baryp es jıdym. Jalt qarasam, bir kelinshek! «Balyqshy balyqshyny alystan tanıdy» demekshi, ústindegi sánnen qalǵan tap-taza kıimine, turǵan turysyna, sharshańqy júzine qarap áriptesimdi jazbaı tanydym.
- Iá, muǵalimmin. Siz de muǵalim bolarsyz?
Kelinshek kúlimsiredi. Sirá, oıymdy ol da oqyp turǵandaı.
- Iá, men de muǵalimmin. Jalaǵash jaqtan... Siz de sotqa keldińiz be?.. Sot degende, ...ót bar ma?!» degendeı, biz de kelip qaldyq!
Sóziniń sońǵy jaǵyn estigende, boıym azdap muzdaıyn dedi. «Rasynda da, «sot degende, ...ót bar ma?!».
Kelinshekke tańyrqaı qarap, birdeńe suramaqshy bop umtyla bergem. Úlgire almadym. Ústerine jalaǵashtyq muǵalimniń kıimderimen «týys» kıim kıgender, oılasyp qoıǵandaı, áp-sátte oryndyqtyń aınalasyna jınala qaldy. Bári de ózimmen taǵdyrlas, kópti kórgen «muńlyq» muǵalimder eken.
Muǵalimder, onyń ishinde tis qaqqan muǵalimder, jınalǵan jerdegi ahýal belgili ǵoı! Sol baıaǵy mektep problemasy, oqý-tárbıe jumysy áńgime ózegine aınalyp sala berdi. Aıtýlarynsha, búgingi kúnniń keleli máselesi zyǵyrdandaryn ábden qaınatyp bolypty.
- Myna jas muǵalimder meni shoshytady? Qarapaıym ádepti, sálemdesýdi bilmeıdi ǵoı!
- Esesine, aqsha sanaýdan aldaryna jan salmaıdy!
- Jeti septikti bilmeıtin jas muǵalimder de qazaq tili páninen sabaq berip júr-aý!..
Munyń bári burynnan tanys, ábden jaýyr bolǵan problemalar bolǵandyqtan, áńgimeleri meni onsha qyzyqtyrmaı otyr edi. Kenet áńgime arqaýy hımıa pánine aýysqan sátte bireýiniń:
- Sońǵy kezde temirdiń formýlasy – Fe (Ferrum) qalaı oqytylyp júr, bilesińder me?! – degeni.
Bárimiz tańyrqaı, qulaq túre qaldyq.
- Qalaı?!.
- Kádimgideı... Qazaqsha – «ǵe» dep oqytylatyn kórinedi. Men solaı oqytyp júrgen bir jas muǵalimdi kórdim!
Mynany estigende, shalqamnan túse jazdadym. Muǵalim ázildep otyr ma dep, betine úńildim. Joq! Júzinen ázildiń nyshany bilinbeıdi. Kerisinshe, ashynǵandyqtyń, sharasyzdyqtyń taby bar! Kenet bireýiniń:
- Kúlmegenge bersin! – degeni.
Muǵalimder dý kúldi. Tek men ǵana sál yrjıǵan bop:
- Dırektor... Dırektor ne deıdi? Munysyn bile me ózi?! – dedim áli de ózim-ózim kele almaı.
- Bilgende qandaı! Óziniń adamy emes pe?! «Úırenip ketedi áli» dedi de qoıdy.
Mássaǵan! Kúlkili qoǵamnyń naǵyz kúlkisi dep osyny aıt! Meniń kúlki dep júrgenderim mynanyń qasynda qolyna sý quıýǵa da jaramas!
Múmkin , temir formýlasyn «Fer-rum» dep sozyp jatqansha , qazaqsha «ǵe» dep qysqasha qaıyryp , «jańalyq» ashyp júrgen muǵalim shyǵar?Tipti bar ǵoı, úsh tildilik oqý júıesine qarsy shyqqan «patrıot» bolar , kim bilipti ?!
Kenet meni bir túrli kúlki qysty. Buryn-sońdy «repertýarymda» bolmaǵan kúlki!
- Ǵe-ǵe-ǵe!..
Endi ózimdi-ózim toqtata alsamshy! Maǵan erip, «kúlmegenge bersinderin» qosyp, bári de kúlkige qarq bola bastady. Baıqaımyn, kóbisiniń ózi kúlgenimen, kózderi kúlmeıtin syńaıly!
Kúlki endi-endi qarqyn ala bergen sátte, bireýdiń alystan aıqaılaǵan daýsy estildi.
- Alqa bıge úmitkerler! İshke kirińizder!
İshke kirdik. Álgi bir sátten keıin meniń jan dúnıemde úlken ózgeris paıda boldy. «Bizdiń qoǵam – naǵyz ájýa , kúlki qoǵamy emes pe?!».
Sot bizge, jınalǵandarǵa, alqa bıler týraly túsindirip jatsa da, ishteı «ǵe-ǵe-ǵeleı» beretin sekildimin. Toqtatý múmkin emes!
Endi bir sátte úlken zalǵa kirdik. Sot prosesi bastalǵaly jatyr eken. Zal qansha jerden úlken bolǵanymen, alqa bıge shaqyrylǵan úmitkerler óte kóp bolyp, áreń syıdy.
Sotta kámeletke tolmaǵan búldirshindi zorlaý faktisi boıynsha is qaralmaqshy eken. Sottalýshy – alpamsadaı, alpysty alqymdap qalǵan bireý! Jábirlenýshi jaqtan qyzdyń anasy (ol da tym jas – jıyrmanyń ol jaq, bul jaǵyndaǵy kelinshek) sóıledi.
Sol sátte júregim atsha týlap, keýdeme syımaı ketti. Denemdi óksik bıledi. Kózime jas tyǵyldy. «Qazaq qoǵamy, shynymen de, azǵany ma?» degen oı sanamdy sarsytyp jiberdi. Kenet kózimde tyǵylyp turǵan jas arnasyn jaryp ketken tasqyn sýdaı parlaı jónelmesi bar ma?!
Taban asty mundaı kúıge túsýim – meni qatty qynjyltyp-aq tastady. Qansha aıtqanmen, erkek emespin be? Erkimnen tys bolǵan myna qubylystan qatty uıalyp, kóz jasymdy qolymmen qalqalap, jan-jaǵyma urlana qaradym. Janymda turǵan Araldan kelgen qaryndasym Janardyń da kóz jasy erik bermeı, arpalysyp jatyr eken.
«Iá, ol qansha degenmen qyz bala ǵoı! Meni aıtsańyzshy! Erkek basymmen!... Er adamdy jylatqan myna qoǵam qaı qoǵam?! Álgi arzan kúlki ıeleri myna kórinisti qalaı qabyldar eken?!».
Kenet boıymdy ashý qysty da, artynsha jan dúnıemdi kekti kúlki bıledi. Kimge kektenip turǵanymdy túsine alar emespin!
Osy sátte sot úmitkerler arasynan alqa bıge laıyqty adamdardy tańdaı bastaǵan-dy.
- Bizge qoly bostaý adam kerek! Óıtkeni, sot prosesi tym uzaqqa sozylyp ketýi de ǵajap emes. Aralaryńyzda úsh jasqa deıingi emizýli balasy bar adamdar bar ma?!
Muny estigende, aldymda otyrǵan tapaltaqtaý jaýyryndy jas jigit «qutyrǵannan – qutylǵan» degendeı, ornynan atyp turdy. Daýysynda azdap qobaljý taby bar.
- Me... meniń úsh jasqa deıingi emizýli balam bar!..
Sot jas jigitke tańyrqaı qarady.
- Siz erkek emessiz be?!
Biz jigittiń jaǵdaıyn túsinip-aq turmyz. Bárimizdiń de oıymyz – adam taǵdyryn sheshetin qasireti mol bul jerden tezirek tabanymyzdy jaltyratý. Biraq «kúlki – arsyz» degen, nege ekeni belgisiz, sottyń sózin estigende, álgi arsyz kúlki -«ǵe-ǵe-ǵe!» aýzymnan eriksiz shyǵyp ketti. Taǵy da qarap turmaı, «kúlmegenge bersini» izinshe sýmań etip «qosyla shapty»! Osy bir aıaq asty keleńsizdikke kýá bop tursa da, aınalamdaǵylar sottan seskendi me, ezýleri sál kerilgenmen, dybystary shyqpady.
Abyroı bolǵanda, kúlkini de, sózdi de sot estimedi. Estise de, estimegen syńaı bildirdi-aý! Qansha degenmen, talaıdy kórip, ysylǵan jan ǵoı!
Sot álgi tapalaq jas jigitke qaıyra suraq qoıdy.
- Kim bolyp isteısiz?
- Muǵalim...
Sot tańyrqaýyn údete tústi.
- Aý, muǵalimder men dárigerler syndy kúndelikti jumystan qoly bosaı almaıtyn maman ıelerin shaqyrmaýdy qatań tapsyrǵan joq pa ek?!
Zaldaǵylar qozǵalaqtap ketti. Sot zaldaǵylarǵa:
- Qane, aralaryńyzda taǵy da muǵalimder bar ma? Bar bolsa, oryndaryńyzdar turyńyzdar!... – dedi.
Biren-sarany bolmasa, zaldaǵylardyń deni oryndarynan turdy. Muny kórgende, sot basyn bir shaıqady. Bárin qaıtarsa, zaldyń bosap qalatyndaı túri bar. Biraq, erejeniń aty – ereje! Dereý muǵalimder zaldan bosatyldy. İlbip ketip bara jatqan muǵalimderdiń júzderinde: «Sotqa da muǵalimderdi qýady, otqa da muǵalimderdi qýady, boqqa da muǵalimderdi qýady!» degen renishtiń turǵany anyq seziledi.
Muǵalimderdiń túńilgen túrlerine kózimniń túskeni sol – atańa nálet arsyz kúlkiniń taǵy qysqany.
- Ǵe-ǵe-ǵe!..
Bireý qarap turmaı «Kúlmegenge bersin!» dep jiberip edi, bári eriksiz yrjıdy. Biraq únderi shyqpady. Ádep saqtady.
Bizder, muǵalimder, bir-birimizben qandaı jaǵdaıda bolmasyn, áli talaı kezdesetinimizge bek senimdi edik. Sondyqtan da, qoshtasarda:
- Amandyqta kezdeseıik! – dep bir-birimizge tilek tilep, jón-jónimizge tarastyq.
Jurtty qaıdam, men sodan beri myna «ǵe-ǵe-ǵe» degen arsyz kúlkiden aryla almaı-aq qoıdym. Osy bir keleke kúlki kimge baǵyttalǵan? Qoǵamǵa ma, álde jeke adamdarǵa ma? Túsinsem, buıyrmasyn!
Osyndaı suraqtar mazamdy ábden ketirgen soń, bireýlerdiń aqylymen «Baqsy-balgerlerge kórinsem be?» dep kele jatqam. Kenet aldymnan saqal-murty ósken, túri qazaqqa kele qoımaıtyn, qolynda temir shoqpary bar bir shal shyǵa keldi de, bir jas qyzdy tyrqyratyp qýa jóneldi. Aıqaıy jer jarady.
- Áı, jas muǵalim! Myna temirdiń formýlasyn durys aıtpasań, osymen uryp óltiremin! Óıtkeni, myna topastyǵyńmen eldiń erteńi- talaı jas býynnyń jan dúnıesin buzasyń! Sondyqtan, aldyn ala ózińdi qurban etkenim durys bolar!
Aldyna túsip bezip bara jatqan anaý muǵalim, qansha degenmen, jas qoı! Shalǵa jetkizer emes. Ashýly shaldyń aıqaıy da onsha áser etpese kerek. Esh saspastan jaýap qatyp barady.
- Temirdiń formýlasy – «ǵe-ǵe-ǵe!» deıdi. Onysy - álgi shaldy mazaq qyp kúlgendeı!
Myna kóriniske máz bolǵanym sonsha - álgi muǵalimge qosylyp, men de toqtalmastan «ǵe-ǵe-ǵeleı» jóneldim. Meniń kúlkimdi estigen álgi shal, kenet muǵalimdi tastaı sala, izime túspesi bar ma?!
- Áı, naısap, ol – «ǵe-ǵe-ǵe» emes! Ferrum!
Qany basyna shapqan shal jaqyndap-aq qalǵan eken! Men qoryqqanymnan: «Kúlmegenge bersin!» dep «kıeli sózimdi» aıtyp qap edim. Mine, ǵajap! Álgi ashýly shal sol mezette-aq kózden ǵaıyp boldy. Muǵalim de izim-qaıym joq!
Myna kórinis meni odan ári tańdandyryp, jyndandyra jazdady. Al, kep kúleıin!
- Ǵe-ǵe-ǵe!... Ǵe-ǵe-ǵe!...
Qansha kúlgenim esimde joq. Áıteýir, ishegim túıilip, shoshyp oıansam, túsim eken. Jalma-jan Qudaıǵa táý ettim. «Táýbe! Táýbe!... Jaratqan ıem, táýbe! Tús bolǵanyńa shúkir! Áıtpese, álgi shal jazym qylary sózsiz edi!..»
Basym aýyryp qalypty. Máńgirip biraz turdym. Álgi shaldy bir jerden kórgen sıaqtymyn. Biraq, qaı jerden?.. Esime túser emes!..
Kenet esime sap ete qaldy. «Aıtpaqshy... Iá, sol!»... Hımıa kitabynan kórgen ekenmin-aý! Aty-jóni – Dmıtrıı Ivanovıch Mendeleev. Orystyń ataqty hımıgi. Jaratylystyń negizgi zańdarynyń biri – perıodtyq zańnyń avtory.
O, toba! Ol meniń mıymnyń ishinde neǵyp júr eken?!... «E-e, endi bári túsinikti. El erteńi, bolashaǵymyz – jas órenderdi teris oqytyp júrgen topas muǵalimderge arýaǵy rıza bolmaı tur-aý!
Túsime engeni – «myna keleńsizdikke nemquraıly qaraǵansha, nege kúrespeısiń?» dep turǵany shyǵar?!
Men qaıteıin. Qolymnan keler esh shara joq. «Myń qosshydan – bir basshy» degen... Sózim júretin basshy emespin. Qarapaıym ǵana muǵalimmin. Bizdeılerdiń qolynan tek ashyna kúlý ǵana keledi. Jurt ne dese de, kúlemiz! Al, kúleıik!...
-Aıtpaqshy, bıyl mektep bitirýshiler esse jazýdan emtıhan tapsyrypty. Esseni «As-sa!» dep júrgen muǵalimderdi kórgende, til men ádebıet salasynyń ǵalymdar qandaı kúıde boldy eken?!
- Ǵe-ǵe-ǵe!... Kúlmegenge bersin!...
- Testtiń qorytyndysy boıynsha bıyl «medalıser» dalada qalyp, «medalıs emester» grantqa ilikti deı me?
- Ǵe-ǵe-ǵe!... Kúlmegenge bersin!...
- Bıylǵy oqý jylynda bizdi (halyqty) qandaı tosyn syı kútip tur eken?! Oqý mınıstriniń reformasy aýyrlap, «ressory» ketti deı me?
- Ǵe-ǵe-ǵe!... Kúlmegenge bersin!...
N.JÚSİP,
№21 orta mekteptiń muǵalimi,
Aral aýdany
