8 naýryz – Halyqaralyq áıelder kúnine oraı kópshilikke áleýmettik taqyryptarǵa arnalǵan sýretterimen tanylǵan belgili sýretshi, eldegi ótkir problemalarǵa beı-jaı qaraı almaıtyn belsendi bloger, kásipker Ańsaǵan Mustafamen Sputnik Qazaqstan suhbattasypty.
– Sizdi, eń áýeli, 8 naýryz – Halyqaralyq áıelder merekesimen quttyqtaımyn. Otbasyńyzǵa baqyt, baq-bereke tileımin. Jalpy siz bul kúndi qalaı atap ótesiz?
– Balalarym kúni buryn salǵan sýretterin, ermeksazdan jasaǵan oıynshyqtaryn syılap, quttyqtaıdy. Biraq, shyny kerek, bul kúndi óz basym meıram dep asyǵa kútpeımin. Maǵan budan góri Naýryz meıramy qymbat.
– Nege? Jyldyń bir kúninde áıel, ana retinde jubaıyńyz ben balalaryńyzǵa erkelep, demalý degen joq pa?
– Ondaı joq (kúldi). Bala kezden bastap sanada qalǵan qarsylyq sıaqty, 8 naýryz bizdiń emes, shet eldiń meıramy, bizge qatysy joq sıaqty kórinedi. Sondyqtan bolar, bul merekege asa kóńil bólmeppin. Biraq ózgelerdiń toılaýyna qarsy emespin, tek ózime báribir. Anamdy, apalarymdy, sińlilerimdi quttyqtaımyn. Kórisip jatsaq, syılyq ta jasaımyn.
– Sýretterińizde áleýmettik taqyryptardy jıi qozǵaısyz. Sizdiń oıyńyzsha, Qazaqstanda ótkir problemalardyń kóbeıip ketýine ne sebep?
– Negizi, balalarǵa qorlyq kórsetý, áıeldi uryp-soǵý, qyz alyp qashý sekildi problemalar baıaǵydan bar.Tek buryn áleýmettik jeli, ınternet degen bolǵan joq. Qazir kóshede bala tabylsa, ony bireý ınternetke salady, sóıtip ol lezde bárine tarap, úlken shý bolady. Sondyqtan sońǵy kezde "jastar buzylyp ketti, problema shash-etekten" degen áńgimeni jıi estısiń. Al shyndyǵynda, onyń bári burynnan bar dúnıe. 1991 jyly anam otbasylarǵa, qyz-kelinshekterge arnalǵan "Aq bosaǵa" gazetin jaryqqa shyǵardy. Ol jyldary men nebári on bir jasta edim. Sol kezden bastap joǵaryda aıtyp ótken problemalardyń barlyǵy gazet betinde jazyldy. Ol zamanda psıhologtar bolǵan joq, qyz-kelinshekter gazette oqyǵandaryna Qudaıdaı senetin. Al qazir gazet-jýrnal, saıt degender qaptap ketti. Onyń ústine tek jýrnalıser ǵana emes, paıda, aqsha úshin ashyp jatqandar kóp. Máselen, jýrnalıserde "jýrnalısik etıka" degen bolady, onyń bárin oqý ornynda oqytady olarǵa. Al óz paıdasy úshin ashatyndar ne bolsa sony jazyp, sensasıa qýyp, laık jınaý úshin ǵana jumys isteıdi. Aqparattyń qunyn túsirip jiberdi dep oılaımyn. Aıtaıyn degenim, bul máselelerdiń bári baıaǵydan bar. Gazet redaksıasyna bir qolyna paketin ustap, ekinshi qolyna balasyn jetektep jap-jas kelinshekter jylap keletin. Bireýin atasy urǵan, endi birin enesi úıden qýyp shyqqan. Basqa barar jeri, basar taýy qalmaǵan qyzdar. Úıime qaıtyp oralsam, áke-shesheden, kórshi-qolańnan uıat deıdi. Osy bir ótirik uıat maǵan unamaıdy. Balaǵa ata-anasynan jaqyn adam joq bul dúnıede.
– Siz munyń bárin óz kózińizben kórip óstińiz ǵoı sonda…
– Iá, bárin kórip óstim. Birde redaksıada jalǵyz qalǵan kezimde bir qyz qońyraý shaldy. Ol kezde jasym on tórt-on beste. Tutqany kótermeıin desem, eshkim joq. Amalsyzdan telefondy aldym, ar jaǵynan jylap turǵan qyzdyń daýsy estildi. Súıiktisi úılenemin dep aldap, júkti bolyp qalǵan kezde tastap ketken. "Endi ne isteımin men?" dep qaıǵyryp, jylap jatyr. Anamnan, sol jerdegi apaılardan estigenimdi aıtyp, jubatqandaı boldym. Qatty uıalamyn oǵan, biraq sol kezde oǵan "men bala edim" desem, ol odan ári túńilip keter edi. Ókinishke qaraı, ol jalǵyz emes, opyq jep jylap júrgen talaı qyz bar. Qyzdar ańqaý, sengish, bul jaǵynan bir-birine óte qatty uqsaıdy. Qazaqtyń qyzdary romantık bolyp keledi dep oılaımyn. Ózderi aldanǵysy kelip turady. Máselen, ózge ulttar qyzdaryn "jalmaýyz" etip tárbıeleıdi, qaqshańdap turady, al bizdikiler maıysyp, aıtqanyna kónip, aldanyp qalyp jatady.
– Bala kezden redaksıa qabyrǵasynda óstim dep jatyrsyz. Ata-anańyz da, jubaıyńyz da jýrnalıs. Jýrnalısıka salasyna bet burý oıyńyzda bolǵan joq pa?
– Qyzyq bolǵanda, jaqyndarymnyń bári jýrnalıs bolyp shyqty. Ákem jýrnalıs, jazýshy, birneshe kitaby basylyp shyqqan. Qazir Qazaqstan jazýshylar odaǵynda aýdarma bóliminiń dırektory. Anam "Aq bosaǵa" gazetin shyǵaryp júr. Joldasym da jýrnalıs. Almatyda troleıbýspen QazUÝ-diń janynan ótip bara jatyp, "osy jerde oqysam ǵoı, shirkin" dep armandaıtyn edim. Biraq dál oqýǵa túserde oıymnan aınyp qaldym, sýretshilik jaǵy tartyp ketti.
Keıbir saıttardan habarlasyp, "kolonka" júrgizip turýǵa usynys tastaǵan. Biraq oǵan bir júıelilik, jaýapkershilik kerek qoı. Erteń ony ashyp alyp, eshteńe jazbasam, taǵy uıat.
– Sizdiń "Aýrý" dep atalatyn bir sýretińizde telefonǵa táýeldilik óte jaqsy sıpattalǵan. Bir otbasynyń músheleri qoldaryndaǵy telefonǵa shuqshıyp, kóz almaıdy. Osy sýrettiń sizdiń otbasyńyzǵa qanshalyqty qatysy bar?
– Týra osylaı, júz paıyz bizdiń úı. Árkim telefonyna jabysyp jatady. Onyń jasyratyn dánemesi joq, áleýmettik jeliler bárimizdi bastan-aıaq jaýlap aldy.
– Áleýmettik jeliniń paıdasyn kóp kórip júrsiz be, álde zıanyn ba?
– Zıany joq, óte jaqsy paıdalanyp júrmin (kúldi). Instagramda eki paraqsham bar, ýaqytymnyń birazy soǵan ketip qalady. Sol jerden tapsyrys alamyn, qabyldaımyn, adamdardyń suraqtaryna jaýap beremin.
– Al balalaryńyzǵa áleýmettik jelide otyrýǵa ruqsat etesiz be?
– Olardyń áleýmettik jelisi – Youtube. Vıdeo túsiredi de jarıalaıdy, sol jerge pikir qaldyrady. Vıdeoblogerlerdiń vıdeosyn qaraıdy. Ózderiniń kanaldary bar, kishkentaı bolǵan soń, jazylýshylary az. On tórt jastaǵy qyzym 30-40 shaqty vıdeo túsirip tastady. Ulym neshe túrli eksperıment jasap, vıdeoǵa túsirip, ıýtýbqa júkteıdi.
– Bir suqbatyńyzda turmysqa shyqqan qyzdarǵa "bala týǵan kezde jaqsylap oılanyp, eseppen týý kerek, ózderińe ǵana senińder. Áıtpese eki-úsh balany dúnıege ákelgennen keıin, kúıeýińiz tastap ketýi múmkin. Asyraı alatyndaryńa kózderiń jetkende ǵana josparlańdar" dep keńes beripsiz. Biraq turmysqa shyqqannan keıin "jubaıym tastap ketpes pe eken" degen qorqynyshpen ár balany josparlap, eseppen ómirge ákelý qanshalyqty durys? Demografıaǵa keri áseri tımeı me?
– Halqymyzdyń sanyn kóbeıteıik dep otyrǵan úkimet joq bizde. Tórt balaǵa alatyny – on myń teńge, ol aqshaǵa qazirgi zamanda eki qorap pampers alasyń. Sondyqtan adam óziniń kúshine sený kerek. Men ony erikkennen jaza salǵan joqpyn ǵoı. Qıyn jaǵdaıǵa tap bolyp, óz-ózine qol jumsaǵan qyzdar bar. Oqýdy bitirer-bitirmesten alyp qashyp jatady, qyz da sonyń yǵyna kónedi, nege ekenin men túsinbeımin. Odan úsh-tórt bala týady, keıin álgi erkek ár nárseni syltaýratyp, basqa qyzdarǵa kóz salady, soǵan ketip qalady. Sonyń kesirinen ózine qol jumsap, ólip qalyp jatqan qyzdar bar. Al balalar tirideı jetim qaldy. Bul óte aýyr jaǵdaı. Sondyqtan qyzdarǵa kishkene esin jısyn dep aıtqanym edi. Osydan keıin áleýmettik jelide erkekter jabylyp, "nege olaı jazasyń? Femınıssiń, bizdiń áıelderge jaman áser etesiń" dep shýlap jatty. Joq, men qyzdardy óte qatty jaqsy kóremin. Ómir degen zý etip óte shyǵady, sondyqtan shalys qadam baspaı, ózderin kútsin, baqytty bolsyn deımin. Jumys istesin, qansha balany asyraýǵa shamasy jetedi, sonshasyn dúnıege ákelip, kóp aqsha tapsyn.
– "Shyndyqty aıtatynym úshin erkekter meni jek kóredi" degen edińiz. Sizdińshe, XXI ǵasyrdyń naǵyz jigiti qandaı bolýy kerek?
– Qazaqtyń jigiti, eń aldymen, myqty, jan-jaqty bolýy kerek dep oılaımyn. Eldegi oqıǵalarǵa nemquraıly qaramaýy kerek. Bizde qazir tek jigitterde emes, qyzdarda da, jalpy qoǵamda nemquraılylyq bar. Bireý qulap jatsa, attap ótip ketedi, qırap qalsa, tastaı salady, "jóndeıik, birigeıik" degen túsinik joq. Uıymshyldyqtyń joqtyǵynan ba, joq álde jurt óz kúnin ózi kóre almaı júr me, bilmedim endi. "Meniń elim, jerim" degen sezim joq. Bir jaǵynan oılaımyn, ózi balasyn asyraı almaı, páter jaǵalap júrse, qaıdaǵy meniń elim, meniń jerim. Jastarǵa baqytty bolý úshin úı kerek. Elim dep sezinýi úshin úıi, otbasy, bala-shaǵasy bolýy kerek. Mysaly, Astananyń ózinde qansha jas baspanasyz júr. Kredıt alaıyn dese, jumysy joq, jumysqa turaıyn dese, "propıskasy" joq.
– Áleýmettik jelilerde er azamattardyń namysyn qaıraý úshin dóreki sózdermen tıisip jatasyz. Osyndaı jazbalaryńyzǵa jubaıyńyz ne deıdi?
– Qudaıǵa shúkir, áleýmettik jelige kirmeıdi (kúldi). Múlde oqymaıdy, qatysqan baǵdarlamalarymdy da qaramaıdy. Ýaqyty joq, jumysy kóp.
– Ul-qyzdaryńyz sýret sala ma?
– Qyzym kishkentaı kezinde salǵan, odan keıin modeler bolamyn dep neshe túrlini qıystyryp, qurastyryp júrdi. Ýaqyt óte jýrnalısıkaǵa kóńili aýdy, baýyrym "16 qyz" fılmine túsirgennen keıin, ártis bolǵysy keldi. Qazir jasy on tórtte, tańerteńnen kesh batqanǵa deıin senarı jazady, rejıser bolamyn deıdi. Odan keıingi ulym Sultash, on jasta. Qasymda júrgen soń, menimen birge sýret salady. Bes jasar kenje ulym tentek, biraq sýretti jaqsy salady. Qaǵazdan bastaıdy da, úıdiń qabyrǵasymen aıaqtaıdy (kúldi). Sońǵy kezde magnıtık jasap júrmin, úıde plasılın kóbeıip ketti. Sony ermek qylyp, eritip, qabyrǵaǵa jaǵady.
– Balalaryńyzdyń sýretshi bolǵanyn qalar ma edińiz?
– Ózderiniń qalaýy sol bolyp tursa, qoldan kelgen kómegimdi aıanyp qalmaımyn. Biraq kúshtemeımin, qınaǵym kelmeıdi. Ózderi bilsin.
– Bala tárbıesinde eń aldymen ne nársege kóńil bólesiz? Ýaqyt tapshy zamanda óskeleń urpaqty qalaı tárbıelegen jón?
– Sózińmen emes, isińmen úlgi bolý kerek shyǵar. Ózim araq iship alyp, temeki tartsam, qyzyma munyń zıany týraly áńgime aıtyp tursam, ol meni tyńdaı ma? Sondyqtan úıdegi balalarǵa tek adal eńbegińmen, jaqsy isińmen úlgi kórsetip, tárbıe berý kerek.
– Kóshede temeki tartyp turǵan boıjetkendi nemese basqa da ersi áreket jasap turǵan adamdy kórseńiz, qasyna baryp aıtasyz ba?
– Qoqys konteınerleriniń qasynda shylym shegip turatyn qyzdarǵa aıtamyn. Sosyn birazdan keıin qartaıǵannyń belgisi shyǵar dep oılaımyn. Uıaty barlar, burylyp ketip qalady. Al keıbireýleri "sharýań bolmasyn, ary júr" dep ózińe zekiredi. Bir qyzyq boldy, bizdiń úıdiń qasynda úlken saýda orny bar. Sol jerde bosanýǵa aıy-kúni jetip qalǵan júkti áıel bar. Únemi temeki tartyp turady. Birde ulym sol áıeldi nusqap "anashym, qarashy" dedi. Úıge kelgen soń, temeki tartyp turǵan shoshqanyń sýretin salyp, dalaǵa qarata terezege jabystyryp qoıdym. Bul sýret áleýmettik jelilerde keń tarap ketti.
– Sýretińizdiń paıdasy boldy ma?
– Ol jaǵyn bilmeımin. Máselen, 2012 jyly "mamam meni óltiretin shyǵar" degen sýret shyqty. Sodan keıin eki anadan hat aldym. "Biz osy sýretti kórgennen keıin jaman oıdan aınyp, ómirge sábı ákeldik" dep jazypty. Analardyń biri "siz onyń kindik sheshesisiz" dep balanyń sýretterin jiberdi. Qýanǵannan jylap jiberdim. Osyndaı adamdy tolǵandyratyn sátter bolady.
– Ózińizdi batylmyn dep sanaısyz ba?
– Joq, batyl emespin, kerisinshe qorqaqpyn. Jańaǵy aıtqanymnyń bári tek qorqaqtyqtan dep oılaımyn. Ózge elder bizdiń aqparat keńistigimizdi jaýlap almasyn, elimiz tynysh bolsyn, ózge jurttan kem bolyp qalmaıyq, jerimiz satylyp ketpesin degen syqyldy oılar qorqynyshtan týyp jatqan oılar.
– Áleýmettik jelidegi jazbalaryńyzdan qyzdardy alyp qashýǵa múlde qarsy ekenińizdi ańǵardym. Sizdiń oıyńyzsha, osylaı turmys qurǵan qyzdardyń bári baqytsyz ba?
– Iá, baqytsyz. Óıtkeni ol qyzdyń óz armany, alǵa qoıǵan maqsaty boldy. Al qaıdaǵy bireý kelip, syrttaı unatyp, tanyspastan, tanymastan alyp qashyp ketti. Qyzdyń odan keıingi ómiri zorlyq-zombylyqpen ótedi. Óıtkeni muny jasaıtyn erkekter oqyǵan-toqyǵan, aqyldy qyzdy emes, ańqaý, aıtqanymen júretin, ne istese de kónetin, esh qýlyq-sumdyǵy joq qyzdardy alyp qashady. Al baıǵus qyzdyń ne bilimi, ne jigitke toıtarys beretin kúshi joq. Aqyldy, tárbıeli jigit kelisimmen, súıgen qyzyna úılenedi. Al adamdy urlaý – bul qylmys. Aqtóbede bir jigit qyz alyp qashamyn dep túrmege qamaldy ǵoı. Sony estigende óz basym qatty qýandym. Bári kórsin, bilsin, basqalary mundaı qylmysqa barmasyn dep áleýmettik jelilerde bólistim. Sondyqtan alyp qashý dástúr emes, qylmys. Buǵan qoǵam bolyp qarsy turý kerek. Ár qyzdyń óz arman-maqsaty, bolashaǵy bar. Ár qyz súıgenimen qosylyp, baqytty bolýǵa laıyqty.
– Qalaı oılaısyz, áıel baqyty nede?
– Onyń úıi, jeri, memleketi. Keıbir názik jandar turmys qurǵannan keıin, týǵan áke-sheshesin umytyp ketip jatady. Bul durys emes. Shyqqan jerińdi esh ýaqytta esten shyǵarmaý kerek. Sosyn, qyzdarǵa aıtarym, tekterińdi aýystyrmańdar. Qyzdar, ákelerińdi satpańdar. Senderdiń ákeleriń – bul álemdegi eń jaqsy adam.
– Endi ónerińiz jaıly áńgime qozǵasaq. Áleýmettik taqyryptaǵy sýretterińizdi graffıtı stılinde salý oıyńyzda bar ma?
– Almatyda bir jigit meniń ruqsatymmen QazUÝ-diń syrtyna ádemi etip salyp qoıǵan edi. "Mamam, meni óltiretin shyǵar" degen sýretti. Qatty qýanǵanym bar edi sol kezde. Keıin oǵan basqa da oqý oryndaryna salýdy usyndym. Biraq onyń reti kelmeı, sol kúıi aıaqsyz qalyp qoıdy. Qazir endi qyzyǵy basylyp qaldy.
– 8 naýryz merekesine arnaıy daıyndaǵan syılaryńyz bar ma? Názik jandardy nemen qýantasyzdar?
– Merekege dep qazaqtyń sáýkele kıgen sulý qyzyn fýtbolkaǵa salyp berýdi surap jatyr. Tapsyrys alyp jatyrmyz. Qazir djıns pıdjaktarǵa sýret salýdy bastadyq.
– Ulttyq naqyshtaǵy taýar shyǵarý bastamańyz ózin-ózi aqtap otyr ma?
– Iá, fýtbolkalar baıaǵyda-aq aqtady. Tabys kózine aınalyp kele jatyr. Byltyr jazda isimiz ońǵa basyp, máz bolyp júrgende "poddelka" shyǵyp ketti. Meniń bir qateligim – alpystan astam dúkenmen seriktes boldyq. Olar dúkenniń aýmaǵyna, turǵan jerine qaraı 30-40, keıde 50 fýtbolkaǵa tapsyrys beredi. Men ár óńirde ulttyq naqyshtaǵy dúnıelerdi satatyn oryn bolsa, jaqsy ǵoı dep oılaǵanmyn. Biraq tizimin áleýmettik jelige shyǵarǵanym qate bolǵan. "Poddelka" jasaıtyndar tizimdegi saýda oryndaryna habarlasyp shyǵyp, dál bizdiki sıaqty fýtbolkalardy eki ese arzan baǵaǵa usynǵan. Sanyna da shekteý joq, eki aptada bes myń danasyn daıyndap jiberemiz dep ýáde etken.
– Áńgime barysynda magnıtık jasap jatyrmyn dedińiz. Bul oı qaıdan keldi, satylymǵa qashan shyǵady?
– Negizi magnıtık jasaý oıymda bolmaǵan. Bir kúni fýtbolkaǵa arnap qyz ben jigittiń sýretin saldym da, ádemi kórinsin dep plasılınnen jasaı bastadym. Birinshi gýashpen sýretin salyp aldym. Ózime qatty unady. Keıin fýtbolkanyń jańa túri dep áleýmettik jelige jarıaladym. Jurt sýrettiń astyna "keremet dúnıe, sheteldikterge syılaıtyn magnıtık pe" dep jaza bastady. Bul oı osylaı týǵan edi. Dúkenderdi aralasam, ózbekterdiń keramıkadan jasaǵan magnıtıkteri tolyp tur. Biraq sýretinde sháı iship otyrǵan ózbek shaldar men kempirler. Sheteldikterge báribir ǵoı, qazaq, ózbek bir olarǵa. Qazir magnıtıktiń myń danasy daıyn, biraq satylymǵa shyǵarýǵa tartynshaqtap júrmin.
– 8 naýryz merekesine oraı barsha názik janǵa aıtaryńyz…
– Endi jasy ózimnen úlkenderge eshteńe aıta almaımyn. Jas qyzdardy jaqsy kóremin, baqytty bolǵandaryn qalaımyn. Kóbirek oqyp-izdensin degim keledi. Kez kelgen istiń sheberi bolýǵa umtylyńdar. Táýekelge baryp úırenińder. Qazaq qyzynyń qolynan bári de keledi, eshkimnen kem emes. Biraq keıbir jerde uıańdyq kedergi keltiredi olarǵa. Sondyqtan prezıdent áıel adam bolsa, qarsy emespin negizi (kúldi).
– Ýaqytyńyzdy bólip, suqbat bergenińizge raqmet! İsińiz alǵa bassyn!
Pikir qaldyrý