"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine

Túsine jıi enetin boldy. Jeti jasar bala osy bir beıtanys ólkeden bezip ketkisi keledi. Aldy artyna qaramaı. Kindik qany tamǵan týǵan jerge jalań aıaǵymen basý arman boldy. Tıtteı jas júregi muń men sherge toldy. Ata-babasy qasyq qany qalǵansha qorǵap ótken, at tuıaǵynyń dúbiri estiletin týǵan jerin saǵyndy. Aýasy - kerimsal, jýsany – jupar, tútini býdaqtaǵan aýylyn ańsady. Kúni keshe ǵana kús-kús bop ketken tabanynyń terisin bir shoq tiken tesken, shildeniń shilińgir aptaby kúıdirgen kúnderdi umyta almady. Qutjolmen jarysyp, aýyldyń shańyn kókke ushyrǵany, kórshiniń qyzy Ádemimen taý gúlin tergeni kóńilinde saırap-aq tur. - Ketpeshi, - dep qıylǵan súıkimdi qyz. - Ketkim kelmeıdi, - degen Ádiljan jabyrqaý kóńili kúpti bolyp. - Atań men ájeńniń janynda qalsańshy. - Qalǵym keledi. Biraq... apam... - Úshbıiktiń basyna baqyt gúlin egemiz dep edik qoı. Ýáde bergensiń, bilesiń be? - Iá, ony umytqan joqpyn. Sen qoryqpa, men qaıtyp kelemin. Sosyn ekeýimiz birge baqyt gúlin egemiz. - O-oı, sen qashan kelesiń? Múldem kelmeıtin shyǵarsyń. Meni umytyp ketesiń ǵoı. - Seni eshqashan umytpaımyn. Sen meniń dosymsyń ǵoı. Mynaý menen estelik bolsyn, - dep Ádiljan shalbarynyń qaltasyna qolyn salyp, qorǵasyn quıylǵan qyzyl saqasyn usyndy. Qyz asyqty shyr aınaldyrdy da, kózderi kúlimdep, qýlana jymıdy. - Oı, mynany qarashy, qandaı ádemi gúlder! Qyz jerge otyra ketip, jaıqala ósken tabıǵat erkesin tere bastady. - Saǵan qyzǵaldaqty ıiskep turǵan jarasady eken. Kelshi, shashyna taǵyp bereıin! - Shirkin, sen qaıtyp kelgende osynda qaıta kelsek qoı. - Kelemiz. Kók shalǵynǵa aýnaımyz áli. Baqyt talyn egip, shyr aınalamyz. Ekeýi qol ustasyp, taýdan tómen qaraı túsip, aýylǵa qaraı bet aldy. Úıge jetkende bala men qyz bir-birine uzaq qarap, kúlimsirep turdy. - Men seni kútem, tezirek kelshi! – dedi Ádemi jymıyp. - Jaraıdy, - dep Ádiljan qyzdy saǵynǵan adamyndaı qapsyra qushaqtady da, betinen shóp etkizdi. Qyzdyń beti dý etti. Dereý teris burylyp, uıalyp úıine kirip ketti. Bala sońynan uzaq qarap qalǵan. Ádemi sodan beri kóp kún kútti. Sheshesi Maıradan «Ádiljan qashan keledi?» dep jıi suraı beretin. Osy qylyǵy úshin anasy muny jekip tastaıtyn. Tipti surap qoımaǵan soń talaı taıaq ta jedi. - Kelmeıdi ol, kútpe! – dep anasy betin qaıtaryp tastaıtyn. - Ádiljan kelem degen. Maǵan ýáde bergen. Keledi, kóresińder áli, - deıtin qyz senimmen. Sheshesi oqtaýdy qolyna ala bergende bul dalaǵa zyp beretin. Pák júzin muń shalǵan Ádemi dosyn surap shal men kempirge keletin. - Ata, Ádiljan qashan keledi? - dep suraıdy. Kúzdiń qara sýyǵyna búrisip, sákide otyrǵan qarıa júzin tómen salyp, tereń kúrsingen kúıi oıǵa shomatyn. - E-e, shyraǵym, nemeremniń mańdaıynan bir ıiskesem armanym bolmas edi, - deıtin qarıa qos qolymen jalǵyz baldaǵyna súıenip. - Áje, sizge qashan keletinin aıtqan joq pa? – deıtin qyz kishkentaı kózderi aq jaýlyǵy jelbiregen keıýanaǵa úmittene qarap. - Keledi aınalaıyn, az qaldy. Qulynymdy ózim de saǵyndym, - deıtin kempir kımesheginiń etegimen jasaýraǵan janaryn súrtip. Ádemi qýanyp qalatyn. Sol kúni aýyldy basyna kótere ándetip, qýanyshy aqshamda qoı-eshki jamyrap, tátti uıqyǵa ketkenshe seıilmeıtin. Arada bir apta ótkende shal men kempirge qaıta aınalyp kelip, bir jylatyp alatyn. Kúzdiń tunjyraǵan qara sýyǵynan pesh túbinde jylynǵan shal men kempir nemeresin oılap, kúrsinisin jıiletken. Shal ádetinshe nemeresi úıge júgirip kirerdeı aıaǵyn apyl-tapyl basqan balanyń boıyndaı terezeden syrtqa kóz tastap qoıady. Kempir basyna jeńil kóliktiń kishkene dóńgelek temiri bekitilgen aǵash urshyǵymen jir ıirip, shyr kóbelek aınaldyrsa da, ýaqyt toqtap qalǵandaı bolǵan. Shaldyń keshke deıingi ermegi - azyn-aýlaq maldyń qamy. Kesh batqanda shamnyń jaryǵymen kitap-jýrnal oqyp, sholaq ǵumyrynyń sońyn kútýde. Bes ýaqyt namazyn qaza qylmaıdy. Jalǵyz balasyn jer qoınyny bergen soń ekeýi bir ýys bop ketken. Qaladan kelgen jelókpe Roza kelin kúıeýiniń qyrqysy ótisimen bireýdi tapqanyna nalyǵan. Bul kezde Ádiljan ata-ájesimen birge kókesiniń aq kebinge oralyp, jer qushaǵyna bergen shýaqty júzin umyta almaı júrgen. Aınala túgel aı belgisi jarqyrap, adamnyń janyn dirdek qaqtyrar qorqynyshty beıitke jıi keletin. Atasy kúbir-kúbir etip quran oqyp, betin sıpaǵanda ájesi ekeýi qosylatyn. Kókesin jerlegende alaqanyndaǵy jyp-jyly topyraqty jerde jatqan kúrekke salyp, eńirep jylaǵany esinde. Týǵan jerdiń topyraǵy munsha qasiretti bolaryn sezbep edi. Úlken aǵalar kezekpen kúrekti qolǵa alyp, shuńqyrǵa qara topyraqty tógip, jerge tastaı salǵanyn kórdi. Bala da sóıtti. Kóńil aıtýǵa kelgen jurt aıaǵy saıabyrsyǵan soń qońyrqaı tirlik keship jatqan qara shańyraqtyń shyrqy buzyldy. Úıden bereke ketti. Kelin ata-enesine qatty daýys kóterip sóıleıtindi shyǵardy. Shal men kempir muny «Baıqus kúıeýinen aırylǵan soń júıkesi syr bergen shyǵar, ýaqyt óte kele jónge keler» desti. Bir kúni eki úlken sómkege kıim-keshekterin jıǵan kelin úıden birjola ketetin boldy. Aýlaǵa aýyr júk kóligi kilt toqtap, kabınadan sekirip túsken sary orysty kórshi-qolań alǵashynda jaldamaly jumysshy eken dep qalǵan. Uzyn boıly, dýdar shashty Sergeı kópshilikke «Zdrastte» dep, áı-sháıǵa qaramaı, júkterdi kólikke tıeı bastaǵan. - Kelinjan, qansha aıtqanmen Beken ekeýin talaı jyl bir shańyraq astynda turdyńdar. El-jurt ne deıdi? Jylyn ótkizgenshe janymyzda bolmadyń ba? – dedi shal ájim túsken júzine ajar berip turǵan oıly janarymen úmitte qarap. - Erte me kesh pe, báribir ketem! Meni úgittep áýre bolmaı-aq qoıyńdar! Segiz jyl boıy senderden toıyp bittim. Endi óz erkimmen ómir súrgim keledi, - dedi júzi kókaıyl tartqan kelin kúsheıip. - E-e, onyń jón ǵoı. Qazaq tappaı qalǵandaı myna kápirdiń eteginen ustap bara jatqanyńa tań qalamyn. Jóni túzý jigit tabylmady ma? Mynaýyń meniń Bekenimnen sadaǵa ketsin! Pshtý! Suńqarymnyń ornyn qarǵa basady deseńshi! – dep, jaqtyrmaı betin tyrjıtyp, ernin sylp etkizgen kempir jatyp kep kúıindi. Bulqan-talqan bolǵan kelin balanyń qolynan tas qyp ustap, súıreı jóneldi. - Áı, kelin, óziń ketseń de, nemeremdi tastap ket! Nábásibirge baram deısiń, qalyń orystyń arasynda tilinen aırylyp qalar. - Onda sharýalaryńyz bolmasyn! Meniń balam. Ózim bilem, - degen kelin shatynap. - Táıt ári! Segiz jyl boıy nemeremdi ózim baýyryma salyp ósirdim. Beken ekeýiń qalaǵa jumys izdep ketkende óz balamdaı baqtym. Óziń ketseń de tastap ket balamdy! – dedi kempir shyr-pyr bolyp. - Apa, men barmaımyn, - dedi Ádiljan jylamsyrap. - Barasyń, barmaı qaıda barasyń?! - Atam men ájemniń qasynda qalam! - Bolmaıdy. - Orystar dońyz etin jeıdi. Atam shoshqanyń eti aram degen. Men barmaımyn. - Júr, tez! Aıaǵyńdy bas, janyn barynda! Reseıge baramyz, myna Sergeı aǵań saǵan kóke bolady. - Meniń kókem qaıtys bolǵan. Maǵan basqa kókeniń keregi joq! - Áı, kelin, nemeremdi qınamaı bizge qaldyryp ket. Erteń ana baıyńnan bala tabasyń. Sóıt, aqylǵa kel, shyraǵym! – dedi shal. Qol-aıaǵy qaltyraǵanyn ańǵartqandaı baldaq selkildep turdy. - Men eshteńe bilmeımin. Bala menimen barady. - Apa, óziń bara ber! Men atam men ájemniń janynda qalam, - dep qasarysty bala. - Qaraı gór myna satqaqty! Káni, tús aldyma! Erteń shal men kempir ólgen soń seni kim asyraıdy? Qos qarıa jaǵasyn ustady. Osy sátte ashýly bala sheshesiniń qolynan zyp berip qasha jóneldi. Biraq Sergeı aǵasy jyldam eken, lezde shap berip ustap alyp, kabınaǵa bir-aq tyqty. Ádiljan abajadaı «Kamazdyń» terezesinen basyn shyǵaryp, «Ata, áje, men áli qaıtyp kelemin. Meni kóp oılaı bermeńder! Men senderdi saǵynam!» dedi jylamsyrap. Botadaı bozdap, eki kózi qyzaryp shyǵa keldi. Balany buǵaýlaǵan aıdahardaı alyp kólik artyna aýyldyń shańyn qaldyryp, gúr etip júrip ketti. Beli shoıylǵan atasy qos alaqany qysqan jalǵyz baldaqqa mańdaıyn tıgizip, tereń kúrsindi. Ájesiniń júzin kımesheginiń etegi jaýyp ketipti. Sálden soń qol bulǵaǵan qos sulba kórinip, artynsha izim-ǵaıym joǵaldy.

İİ Ádiljan tórtinshi qabattan tóńirekke kóz tastady. Beıtanys qalanyń birtúrli tasbaýyr, kóriksiz sur úılerin jatyrqady. Taǵdyr taýqymetimen týǵan jerinen jyraqtaǵan ózin osynaý álemniń túkpirine túskendeı jatsyndy. Bala ábden toryqty. İshteı tynyp, kishkentaı júregin astan-kesteń qylǵan saǵynyshy men ókpesin kimge aıtaryn bilmedi. Tórt qabyrǵaǵa telmirip, tyq-tyq etken saǵatqa qarap, ár mınýt, ár sekýntty sanady. Sanasa, tup-týra bir aı, on jeti kún bolypty. Budan ári shydaı alar emes. Qashan kórseń qabaǵyn túıip júretin Sergeı aǵasy muny orys mektebine aparyp tastaıdy da, sabaq aıaqtalǵan soń úıine ákep, bir-aq qamaıdy. Bala júregi ózin Sergeı aǵasynyń jaqtyrmaıtynyn ishteı sezetin. Orys mektebine top ete túsken bala ózge tildi úırene almaı, ábden qınaldy. Aýylda birinshi synypty úzdik aıaqtaǵan Ádiljan bóten ortada ózin óte jaısyz sezindi. Kúni boıy ermek qylatyny, jalǵyz syrlasy – kitap. Kitaptan ózge dosy joq. Teledıdardan azannan keshke deıin Reseı jańalyqtaryn kórsetedi. Qazaqstan jaıly bir habar bolsa, qulaǵyn túrip, uıyp tyńdaıdy. Sergeı aǵasy men sheshesiniń kúni boıy jumystan qoly bosamaıdy. Aýylǵa habarlasaıyn dep edi, telefonnyń joq ekeni esine túsip, muńaıdy. Ádiljan aýylda qalyp qoıǵan Ádemini saǵyndy. Áli esinde, bul qosh aıtysyp bara jatqanda qolyna aq qaǵazǵa búktelgen tórtburysh zatty ustata salǵan. -Qazir ashpa, keıin Novosibirge barǵanda kóresiń, - degen qyz qımastyqpen qarap. Mine, sol zat - Ádeminiń sýreti eken. Ózi ádemi-aq. Súıkimdi. Súısinip qaraı bergisi keldi. Saǵynǵany sondaı, atasy men ájesine, sosyn súıkimdi qyzǵa hat jazǵan. «Amandyq hat! Ata! Áje! Men sizderdi qatty saǵyndym. Sender de meni saǵynǵan shyǵarsyzdar. Meni oılap, kóp ýaıymdamańdar! Men ósken soń elge qaıtamyn. Aıtpaqshy, meniń kók taıym qalaı? Qazir ol aýyldyń shańyn shyǵaryp shapqylap, oınaq salyp júrgen shyǵar, á? Birdeńege urynyp qalmasyn dep Qutjolǵa tapsyryp ketkem. Meniń qalym jaqsy. Sabaqty beske oqımyn. Biraq orys tilinen qınalyp júrmin. Úıde Sergeı ákem men apam oryssha sóıleıdi. Men apama qazaqsha sóılesem, Sergeı aǵa jaqtyrmaıdy. Men de úıde, mektepte oryssha sóıleıtin boldym. Munda qazaqsha sóıleıtin bir qazaq joq. İshim pysyp, ábden jalyǵyp kettim. Shirkin, sol kezde aýyldyń kók maısa shóbine jata qalyp, aýzyma qıaq shóp tistep, kók aspanǵa qarap jatqym keledi. Aýylda qoı baǵyp, asyq atyp, aıran iship júrgen kúnderge eshteńe jetpeıdi eken. Týǵan jerdiń qadirin alysta júrgende biledi ekensiń. Aıtpaqshy, «Máskeýge qydyryp baram» dep júrgen Tileýbekke aýyldan eshqaıda ketpesin dep aıtyńdar. Myna orystyń qalasynan qashyp ketkim keledi. Biraq apamdy jalǵyz tastap ketkim kelmeıdi. Aýyldaǵy balalar, ásirese Ádemi men qashan keledi dep surap júrgen shyǵar. Olarǵa «Ádiljan jaqynda keledi» dep aıtyńdar. Jaraıdy, sender meni ýaıymdaı bermeńdar! Ata, áje! Kóriskenshe! Saý bolyńdar! Sálemmen, Ádiljan! 17 qazan, 2009 jyl. Saǵat túngi 11. 27.». Bala kirpigine jas turyp qalǵanan baıqady. Týǵan jer men ózine ystyq adamdardy saǵynǵanda jigitter de jylaıdy eken ǵoı dep oılady. Aq paraqqa tyrs-tyrs etip tamyp ketken saǵynysh jasyn jeńiniń ushymen súrtip tastap, Ádemige hat jazýǵa kiristi. «Sálem hat! Ádemi, qalyń qalaı? Saǵan osy hatty poshtashy Sapar aǵa ákep bergende qýanǵan shyǵarsyń. Men aýyldy qatty saǵyndym. Kúnde ekeýimiz ózenniń jaǵasyna baryp syrlasýshy edik qoı. Esińde me? Sonda ekeýimiz bir-birimizden kóz jazbaı, birge júrsek dep armandaıtynbyz. Shirkin, sol ózenniń jaǵasynda, qaraǵashtyń túbindegi arqannan jasalǵan átkenshekte terbetilip, án salyp turǵan júzińdi kórgim keledi. Biz sondaı baqytty edik qoı. Bilesiń be, men seni kúnde kórgim kelip, atammen birge óriske qoradan qoı aıdap shyǵatynmyn. Sen apańmen birge tańerteń sıyr saýatyn edińder ǵoı. Sosyn ekeýimizdiń jubymyz jazylmaıtyn. Aıtpaqshy, sen men bergen qyzyl saqany kúnde názik qoldaryńmen ustap, qarap júrgen shyǵarsyń. Men de seniń ádemi sýretińe qarap, qyzyqtap otyram. Bizdiń Semeı jaqtyń taýy da, topyraǵy da baýyrmal keledi ǵoı. Birdeńe aıtaıyn ba, biraq sen kúlme! Jaraı ma? Bylaı ǵoı, men aýyldyń jel soqsa kózge, murynǵa kirip ketetin shańyn saǵyndym. Sen meni bergen ýádesin umytyp ketti dep oılaǵan shyǵarsyń. Umytqam joq, men aýylǵa kelgende mindetti túrde baqyt gúlin egemiz. Sen ózi baqyt gúliniń qandaı bolatynyn bilesiń be? Bilmeseń, ony qalaı egý kerek ekenin kitaptan oqyp al. Meniń qalym onsha emes, seni saǵynyp kettim. Ekeýimiz birge oınaǵan kúnderdi saǵyndym. Saý bol, Ádemi! Mine, kúnde seniń ádemi sýretine qarap, uıyqtaımyn. Sálemmen, dosyń Ádiljan. 17 qazan 2009 jyl. Saǵat 11.49».

İİİ Kún jeksenbi bolatyn. Úıge Sergeı aǵasymen ilesip, bes-alty jas shamasyndaǵy bir sary qyz kirdi. Ádiljan altyn shashty, támpish muryn, kók kózdi qyzdan kózin almady. - Papa, bul kim? – dedi sary qyz taqyldap, - sen aıtqan bala osy ma? - Iá, bul seniń aǵań bolady. - Meniń aǵam? Maǵan qap-qara aǵanyń keregi joq. Ádiljan sary qyzdyń ózin onsha unatpaı qalǵanyn sezip, óz bólmesine enip ketti. Keshke anasy jumystan kelip, asqa shaqyrǵansha bólmeden shyqqan joq. Aldyna qoıylǵan asqa tábeti tartpaı, qyzylsha qosylǵan kójeden eki-úsh qasyq ishti de, betin sıpap, ornynan turyp ketti. Aýyldaǵy ájesiniń dámdilep daıyndaıtyn asylǵan etin ańsady. - Ádiljan, tamaǵyńdy ishpediń be? Qarnyń ashady ǵoı balam! - Boldym, - dedi bala asyǵys oryndyqtan turyp. Sergeı men Marına úndemedi. Anasy bul uıqyǵa keterde janyna kelip, mańdaıynan óbip, sıpaǵanda ǵana tilge keldi. - Apa, meniń aýylǵa qaıtqym keledi. Atam men ájemdi saǵyndym. - Jazda barasyń. Sheshesi kishkentaı balaǵa ótirik aıtty. Ádiljan buǵan qýanyp qaldy. Sonda da ata-ájesin kórgisi kep: - Birinshi toqsannan keıin kanıkýl bolady ǵoı. Sonda baryp keleıikshi. - Jaraıdy. Anasy balasyna ekinshi ret ótirik aıtqanyna qymsynǵan joq. - Apa, men aýyldaǵy ata-ájeme, Ádemige hat jazdym. Sen poshtaǵa salyp jibershi, -dep bala tartpadan alǵan, syrty aq paraqpen jelimdelgen hattardy anasynyń qolyna ustatty. - Jaraıdy, balam! Sen ýaıymdamaı uıyqta, - dedi Roza bólmeden shyǵyp bara jatyp. Bala tátti qıalmen uıqy qushaǵyna enip bara jatty. Mine, endi bir aptadan soń kanıkýlǵa shyǵady. Sonda atasy men ájesine baryp, maýqyn basatyn bolady. «Atam qazir ne istep júr eken? Kók qasqa sıyrdy tańerteń óriske aıdasań, jańa týǵan buzaýynyń janynan shyqpaı, aınalsoqtap júr me eken? Aýylda bolsam ǵoı shirkin, atama kómekteser edim. Ájemniń ıne sabaqtaýǵa kózi jetpeı, qınalyp júr-aý! Men bolsam, kip-kishkentaı jipti tıtteı ıneniń kózinen ótkizip berer edim. Apam jibergen hatty alyp, atam men ájem meniń demalysta keletinimdi bilse, qalaı qýanyp qalar edi». Tańerteń jumysqa ketip bara jatqanda «Apa, atam men ájeme habarlasyp, meniń keletinimdi aıtasyń ǵoı» dedi. Sheshesi sál oılanyp, «Bosqa áýre qylyp qaıtemiz, barǵan kezde tosyn syı jasaımyz» dedi. Ádiljan keliskendeı qýana basyn shulǵydy. Sergeı aǵasy ertip ákelgen Marına esimdi qyz bulardyń januıasynda burynnan turady eken. Tek Sergeı aǵasy burynǵy áıelimen aırylysqanda Marına apasymen qosa ketipti. Ádiljan qyzǵa kóp sóılemeıtin. Marına bolsa suraqty jaýdyryp, bárin suraı beredi. Orys mektebinde eki aıdaı oqyǵan bala birshama sózdi jattap alǵan bolatyn. - Seniń ákeń qaıda? – dep surady birde Marına. - Ol... Ol.. qaıtys bolǵan. Ádiljan sál muńaıyp qaldy. - Óldi me? – dep tańyrqady Marına. – Meniń papam meni eshqashan tastamaıdy. - Mamań qaıda? - Ol bizdi tastap ketken. Ózine basqa kúıeý tapty. - M-m... - Sen ne, jýynbaısyń ba? Ústi-basyń qap-qara ǵoı. - Meniń terimniń ózi osyndaı. - Sen týra negr sıaqtysyń. - Men negr emespin, qazaqpyn! - Onda nege Reseıge keldińder? - Meniń kelgim kelgen joq. Apam ertip keldi. Men óskende Qazaqstanǵa qaıtyp ketem. Marına úndemeı qaldy. - Sen bilesiń be, seniń mamań bizge bópe syılaımyn dedi. Seniń baýyryń bolady, - dedi Marına qýlana jymıyp. - Iá, saǵan! Ol meniń baýyrym emes, seniń baýyryń! Ádiljannyń daýysy qattyraq shyǵyp ketti. - Saǵan ne boldy, aýyryp tursyń ba? - dep tańyrqady qyz. - Jaı. Eshteńe. Aýyldaǵy ata-ájemdi saǵyndym. Sen she? Sen saǵyndyń ba? - Biz ata-ájemizben aralaspaımyz. Óıtkeni olar ákemdi erjetken soń úıden qýyp jibergen. - Qyzyq eken. Olar qartaıdy ǵoı, kim qaraıdy? - Bilmeımin. Sen nege Sergeı ákemdi aǵa deısiń? - Meniń kókem qaıtys bolǵan dedim emes pe? - Eger saǵan ákem de, baýyr da keregi joq bolsa, atań men ájeńe barmaısyń ba? - Apam jibermeıdi. Marına taǵy únsiz qaldy. İV Ádiljan terezeden tómen qarady. Jan-jaǵyn qorshaǵan tas úılerden basqa eshteńe kórinbedi. Osynaý tas úıler muny kún ótken saıyn tasbaýyr qylyp tárbıelep jatqandaı. Aýyldaǵy alysqa kóz júgirtseń mereıińdi ósirer, basyn bult shalǵan taýlar sekildi emes. Armany da alasaryp bara jatqandaı. Áni, tómende, aýladaǵy temir átkenshekte balalar terbetilip oınap júr. Bala solarǵa qarap qyzyqty. Kúzdiń qara sýyǵynda búrsektegen balalar oıyn qyzyǵyna toımaı, alysyp júr. Boıyn kóńilsizdik basyp, kúnniń betin tumshalaǵan sur bulttaı túnerip otyrdy. Kenet qarama-qarsy bes qabatty úıdiń buryshynda quıǵyta soqqan yzǵarly, sýyq jelden yq izdegen ıtti kózi shaldy. Tazyǵa uqsaıdy. Joǵarydan tómenge kóz salǵan bala ıttiń tuqymyn shatastyryp alǵan shyǵarmyn degen oımen úńile qarady. Sol. Dál ózi. Qazaqtyń jeti qazynasy - qumaı tazy. Ádiljan Novosibirden tazy kóremin dep oılamapty. Ákesi Bekenniń atqa minip, myltyǵyn asynyp, artyna Aqqulaq esimdi tazy ıtin ertip, ańǵa shyǵatyny esine tústi. Sol tazy ákesi o dúnıelik bolǵan soń joǵalyp ketti. Esti ıt ıesinen aırylǵan túni uzaq ulyp edi. Ádiljan da aýyl balalarymen kóp oınamaı, tomaǵa-tuıyq bolyp júrdi. Ardaqty adamynan aırylǵaly beri ómir men ólim jaıly kóp oılanatyn bolǵan. Erte eseıip qalǵandaı ár sózin oılana, salmaqtaı sóıleıtin bolǵan. Bul dúnıeniń syryn bilmek bolyp talaı kitapty aqtaryp, ómir jaıly az da bolsa ózinshe túsinik qalyptastyrdy. Ómir degen tek qýanyshtan, jaqsylyqtan turmaıtynyn sezindi. «Adamnyń ómiri – ot tutanǵan balaýyz sekildi eken ǵoı» dedi ishteı kúbirlep. Terezege qaıta qarady. Dalada búrisken tazyǵa jany sondaı ashyp ketti. Álgi tazy ákesiniń kózi – Aqqulaq sekildi. - Marına, biz nege dalaǵa shyǵyp oınamaımyz? – dedi Ádiljan tazydan kózin almaı. - Mamań dalada kún sýyq, aýyryp qalasyńdar dep jibermeıdi. Men kúnde oınap júrmin ǵoı. Men seni dalaǵa shyǵyp oınaǵysy kelmeıtin shyǵar dep oılaǵam, - dedi qyz. Ádiljan úndegen joq. Anasy as úıde Sergeı aǵasymen birge sháı iship otyr eken. - Apa, dalaǵa baryp oınaıynshy. Úıde ishim pysty, - dedi bala aqyryn sóılep, anasyna erkeleı almaı. - Bolmaıdy, kún sýyq, - dedi Sergeı jaqtyrmaı. Ol áıeliniń qulaǵyna sybyrlaı: - Aýyldan ketkende kólikke áreń minip edi, qashyp ketip, úlken qalada adasyp ketse qaıtesiń? - Balany onsyz da eki aı qamap ustadyq qoı. Úıde otyryp zerigip ketken shyǵar, - dedi anasy. Ádiljanǵa kúlimsirip: - Bara ǵoı balam. Marına ekeýiń jyly kıinip, oınap kelińder, - dedi. Sergeı aǵasy buǵan uzaq tesile qarasa da, úndemedi. Ádiljan men Marına syrtqa shyqty. Kún bulyńǵyr. Aýa-raıy adamnyń eńsesin basyp tursa da, bala taza aýaǵa serýendeýge shyqqanyna qýandy. Jan-jaǵyn qaýmalaǵan orys balalarymen til tabysyp keter edi, oınaýǵa zaýqy soqpady. Aýyldyń balalaryndaı emes, birtúrli jat. Bala bul ýaqytta atasymen ormannan kepken otyn terip, qystyń qamyna kirisetin. Úlken qalada bosqa júrip zerikti. Mine, endi jan-jaǵyn qaýmalaǵan tas úılerdiń ortasynda, kópshiliktiń arasynda japadan-jalǵyz qalǵandaı. Qalanyń tútin sasyǵan aýasyna aspanyn tunjyraǵan sur bulty qosylyp, eńsesin túsirip jibergen. Kenet esine tazy ıt túsip, kórshi bes qabatty úıdiń aýlasyna qaraı júrdi. Marına bul kezde orys qyzdarymen temir átkenshek teýip júrgen. Tazy ózine taıap qalǵan adamǵa jalt qarady. Baıǵus ıttiń janary móltildep, jasaýrap jylap tur eken. Kádimgi adam jasynan bir aýsańshy. Sharasyna syımaı syrtqa tógilgen móldir-monshaqtaryn kórsetkisi kelmegendeı teris qarady. Podezge kire beris esiktiń artyndaǵy kúl-qoqys tógetin jerde basyn keýdesine tyǵyp, dirildep jatty. - Aqqulaq, ká-ká! – dep aýyldaǵy joǵalyp ketken marqum ákesiniń tazysynyń atymen atady bala. Ittiń qarsy aldynda júzi meıirimdi, qolynda ıisi jaǵymdy aq dóńgelek ustaǵan bala turdy. Bul ájesiniń qaltasyna salyp bergen qurty edi. Bala qalaǵa kelgende ájesiniń ala dorbaǵa túıinshektep oraǵan jıyrma shaqty qurtyn kúnde soryp jeıtin. Keıin qurt azaıyp qalǵanda bireýin kishkene soryp, eki-úsh kúnge jetkizetin. Atasy aýyldaǵy sháı ishetin lapastyń tóbesindegi shıge molynan qurt jaıyp qoıǵanda asa súısinip jemeıtin. Bala elden uzaǵanda árbir zat kózge ystyq kórinetinin bilip, qolda bardy qadirleýdi túsindi. Ádiljan ózine telmire qarap turǵan tazyǵa bir qurtyn tutastaı bere saldy. It ózegin jalǵaıtyn nápaqa tapqanyna qýanǵandaı qurtty ortan belinen bir tistep, byrt etkizdi. Kútirlete shaınap, tanys dámge tamsanǵandaı tilin jalap, taǵy berer me eken degendeı balaǵa qarap qoıdy. Bala eki qolynyń alaqanyn kórsetti. It muny túsingendeı asfáltke túsken qurttyń appaq túıirshikterin tamsana jalap aldy. Sosyn ózin tamaqtandyrǵan balaǵa quıryǵyn bulǵańdatyp, erkeleı bastady. - Aqqulaq, sen de meniń ájemniń qurtyn saǵyndyń ba? Sen munda qaıdan keldiń?! – dedi bala ıttiń basynan sıpap. Aqyldy tazynyń janary áli jasaýrap, jıegi dymqyl tartqan. Bala tań qaldy. Tazy jylap tur eken! Ol aýladaǵy orys balalarynan bul kimniń ıti ekenin surastyra bastady. - A-a, ana tazy ma? Ony Kırıll degen ańshy kúshik kezinde Qazaqstannan ákelipti. Itti jyly úıde ustady. It ósken soń ań aýlaýǵa ormanǵa alyp shyqpaı ma, sóıtse tazy bul jaqtyń aıazyna shydamapty. Sóıtip, aramtamaq ıtti úıden qýyp jiberipti, - dedi Volodá. - Qańǵybas ıt qoı, - dedi Sasha. Bala oıǵa batty. Ózin beıne bir osy qańǵybas ıt sekildi sezinip ketti. Nege ekeni belgisiz, tazyǵa qatty jany ashyp ketti. Músirkedi. Tazynyn basynan sıpap: - Sen bizdiń aýylda bolsań ǵoı, ańǵa shyǵar ediń. Qarnyń da toq bolady. Menimen birge barasyń ba? – dep, tizerleı otyryp, ıtti qushaqtady. It janarynan móldir tamshy sorǵalap, domalap ketti. Bala birde ájesiniń qurty bitken soń as úıde júrgen anasynan nan suraǵan. - Qarnyń toıǵan joq pa? Qazir ǵana tamaq iship shyqtyń ǵoı, - dedi sheshesi qabaq shytyp. - Marına ekeýimiz dalaǵa barǵanda qarnymyz ashqanda jeımiz, - dedi bala burtıyp. - Járáıdi, má, mynalardy al! – dep anasy shkaf sóresinen eki-úsh prándik berdi. Muny baıqap qalǵan Sergeı qabaǵyn shytty. Balanyń kire beris bólmede kıinip jatqanyn baıqamaı: - Seniń balań – qomaǵaı. Aýylda ábden jaman úıretkensiń ǵoı, - dedi Sergeı jaqtyrmaı. - Meniń bala baǵýǵa jumystan qolym tımedi. Aýyldaǵy ata-ájesine aparyp tastaǵanbyz. Shal-kempir erkeletip ósirgen ǵoı. - E-e, shal-kempirdiń balasy de. - Iá. - Aýylǵa qaldyryp ketpediń be? Mine, bizdiń úıge kishkentaı sábı kele jatyr. Úı tarlyq etedi degendeı. Marına da ósip qaldy. - Shal-kempirge qalaı qaldyram. Erteń olar ólgende kim qaraıdy? - Aýylda jaqyn aǵaıyn-týys bar emes pe, solar baýyryna salyp asyrap alar. - Bolmaıdy. - Onda balalar úıine ótkizeıik. Ózi de bizdiń úıdi jatyrqap júr ǵoı. Ózi sıaqty balalarmen emin-erkin oınap, myqty azamat bolyp ósedi. Ómir kóredi. Ysylady. - Sen ne dep tursyń?! Saǵan kúıeýge tıerde bul máseleniń basyn ashyp alǵan joqpyz ba? Men tiri turǵanda balam eshqaıda ketpeıdi. Úlkenderdiń áńgimesin qulaǵy shalyp qalǵan bala úndemeı, qabaǵyn túıip, dalaǵa shyǵyp ketti. Ádetinshe muńyn shaǵý úshin tazy dosyna keldi. Itke tamaq berip, basynan sıpady. - Aqqulaq, ekeýimiz de eshkimge kerek emespiz. Men apamdy qımaımyn, al seniń eshkimiń joq. Munda neǵyp júrsiń? Elge qaıtpaısyń ba? It muńdy janarymen balaǵa qarap «Qalaısha, sen barsyń ǵoı» degendeı munyń betinen bir jalap aldy. Ádiljan sabaǵyn jaqsy oqydy. Biraq kózinde bir muń bar ekenniń baıqaǵan Anna Ivanovna ustazy muny alǵashynda jańa ortaǵa úırenise almaı júrgen shyǵar dep oılaǵan. Alaıda balanyń janaryndaǵy qońyr muń bir sátke de seıilmeı, tipti sabaq ústinde oı qushaǵyna oralatyn. Balaǵa Novosibirdiń úlken mektebinen aýyldyń eski, shaǵyn mektebi ystyq kórinetin. Birde teledıdardan Qazaqstan jaıly habar berilip jatyr edi. Bala qulaǵy eleń ete qaldy. Muny baıqap qalǵan Sergeı qyzy Marınaǵa qarap: - Qasqyrdy qansha asyrasań da, ormanǵa qarap ulıdy, - dedi. Bul kezde Ádiljannyń anasy jumystan kelmegen bolatyn. Apasy balabaqshada tárbıeshi bolyp isteıtin. Ol barlyq ata-analar balalaryn alyp ketpeıinshe kútip qalatyn. Úıge kesh oralady. Búgin de keshikti. Ábden zerigip ketken Ádiljan: - Aǵa, dalaǵa baryp oınap keleıinshi, - dedi. Bul kezde tús aýǵan shaq edi. - Bar, bara ber, - dedi nemketti Sergeı aǵasy. Ádiljan jyly qıinip, as úıge kirdi de, beti gazetpen jabylǵan kishkene tárelkeden eki tilim nan alyp, qaltasyna súńgitti. Muny syrtynan baqylap turǵan Marına baıqap qaldy. Ádiljan syrtqa shyǵyp ketken soń Marına ákesine qarap: - Papa, ol taǵy nan alyp ketti. Daladaǵy qańǵybas ıtke beredi, - dedi balanyń qylmysyn ashyp qoıǵandaı. - Ne? Nege baıaǵyda aıtpadyń? Ol kúshiktiń qazir sazaıyn berem, - dep ashýǵa erik bergen Sergeı balanyń sońynan ilese shyqty. Bul kezde Ádiljan tazyǵa nan berip, basynan sıpap tur edi. Kenet ógeı áke alańsyz turǵan kishkentaı uldyń tý syrtynan kelip, jelkesinen qatty nuqyp qaldy. Mundaı soqqyny kútpegen bala jerge qulaı ketti. Ábıir bolǵanda qos alaqanyn qoıyp úlgerdi. Áıtpese, kúzgi jaýyn kishigirim kólshikke aınaldyrǵan balshyqqa etpetinen qulap keter me edi. Sergeı aǵasy muny jelkesinen kóterip, bar kúshimen silkilep, zirkildeı bastady. - Úıden nandy nege urlaısyń? - Urlaǵam joq. Itke bereıin dep alyp shyqqam. - Bul seniń ıtiń be? - Joq. - Endeshe qańǵybas qaıdaǵy bir ıtke nege tamaq tasısyń? Kórdiń be, ústi-basy kir-qojalaq, múmkin aýrý ıt shyǵar. Sen bizge aýrý juqtyraıyn dediń be? - Bul tazy ǵoı. Qasıetti ıt. Qazaqtyń tazysy. - Ne deısiń kúshik? - Aǵa! - Ádiljan daýystap aıǵaılap jiberdi. – Aǵa, moınym aýyryp ketti. Sergeı balanyń basynan kúrekteı qolymen tartyp jiberdi. Balanyń kózinen ot jarq etti. Basy eseńgirep barady. Ómirinde mundaı soqqy alyp kórmepti. Tipti, aýylda attan qulaǵanda da munsha aýyrǵan emes. Shirkin, kókesi tiri bolǵanda mundaı qorlyq kórmes edi. Ógeı ákeniń shapalaǵy taǵy sart etti. Ádiljan bar daýysymen baqyryp, jylap jiberdi. Kenet nan jep, beıqam turǵan ıt beıtanys adamǵa tap-tap berip, atyla berdi. Ekpinmen kelgen ıt azý tisterimen Sergeıdiń aıaǵynan kirsh etkizip biraq tistedi. Endi Sergeıdiń kózinen ot jarq etti. Aıaǵynan qan saýlady. Ol balany ıterip jiberip, ózi aqsańdaı qasha jóneldi. - Ońbaǵan ıt! Qutyrǵan qazaqtyń tazysy! Kórsetemin men saǵan! – degen Sergeı artyna burylyp, jylap turǵan balaǵa túıilgen jýan judyryǵyn silkilep: - Al sen kúshikti me? Qańǵytyp jiberem. Ekeýińdi de ońdyrmaımyn! Bul sumdyq kórinisti eriksiz tamashalap turǵan kórshi-qolań, ári-beri sabylǵan jurt abdyrdy. - Sergeıge ne bolǵan? Tapa-tap túste jas balany urǵany nesi? - Ógeı balasy ǵoı. Óz balasy bolsa sonsha ura ma? - Balaǵa obal boldy. - Sergeıge saýap boldy, - dep biri keıip, biri aıaýshylyq bildirgen jurt talaı ýaqytqa deıin omartadaǵy aralardaı gýlesti. Bul kezde Ádiljan tazyny sońyna ertip, ádiletsizdikke shydaı almaı ashshy aıǵaımen shyńǵyrǵan poıyz jaqqa qaraı bet alǵan edi. V Olar temirjol vokzalyna kelgende kún uıasyna batyp bara jatyr edi. Bala kúzdiń sýyq yzǵarynan vokzal ishine kirip jylynyp almaqshy bolǵan edi, tazymen birge kirýge bolmaıtynyn túsindi. Ádiljan «Men ishke enip ketsem, tazy joǵalyp keter, kókemniń Aqqulaǵynan aıyrylyp qalarmyn» dep qoryqty. Ekeýi temirjol vokzaly aldyndaǵy sákige jaıǵasty. Ádiljannyń qarny ashty. It balaǵa úmitten góri kúdigi basym, aıanyshty janarymen qaraı beredi. - Aqqulaq, sen meni osynda tos! Men qazir poıyz Qazaqstanǵa qashan júretinin bilip keleıin. Ketip qalma. Jaraı ma? It túsindim degendeı kózderin ashyp-jumyp, bir ornynda qazdıyp otyra ketti. - Mine, aqyldy ıt! Men qazir tez kelemin. Vokzal ishine kirgen balanyń bet-júzin jylý sharpydy. Orys kempiri satyp turǵan bálish murnyn qytyqtap, silekeıin shubyrtty. Qaltasynda kók tıyn joq. Bala kóp kidirmeı poıyzdardyń júrý kestesine qarady. Kózimen Novosibir-Almaty poıyzyn izdedi. Óıtkeni ata-ájesi turatyn aýyl temirjoldyń boıynda bolatyn. Atasy ekeýi qoı baǵyp júrgende qaı poıyz, qaı ýaqytta ótetinin jaqsy biletin. Marqum kókesi de temirjolshy edi. Bala kóp bógelmeı, artqa qaıtty. Tazy otyrǵan ornynan qozǵalmapty. Ádiljan tazynyń basynan sıpap: - Átteń, eger jalǵyz bolsam ǵoı, jolaýshylar vagonyna kirip, úshinshi qabatqa jatyp, aýylǵa jetip alar edim. Biraq seni tastaı almaımyn. Sen qazaqtyń tazysysyń ǵoı. Kókemniń kózisiń! Sen basqa elde bosqa qańǵyp júrgenshe, menimen birge elge qaıt. Barasyń ba, menimen? It maqul degendeı betinen jalap aldy. Bala tazymen birge teplovoz júrgizýshisine jolyqty. Amandasty. - Aǵa, siz Qazaqstanǵa barasyz ba? - Iá. - Aǵa, bizdi Qazaqstanǵa alyp ketińizshi! – dedi jalynyp. - Onda kim bar? – dedi mashınst tańyrqaı. - Atam men ájem bar. Elim bar. - Elim bar deısiń be? Qaraı gór ózin kip-kishkentaı bolyp. Joq, seni de, ıtińdi de alyp kete almaımyn. Odan da úıińe bar. - Aǵa, alyp ketińizshi. Ótinem. Aýylǵa jetken soń atam jol aqysyn tóleıdi. - Aqyldysyn qaraı gór. Áke-shesheń qaıda? - Kókem qaıtys bolǵan. Sheshem basqa aǵaǵa kúıeýge tıdi. Meniń munda turǵym kelmeıdi. Alyp ketińizshi, aǵaı! - A-a, qashqynmyn de. Seni alyp ketsem, basyma bále tilep alarmyn. Qazir polısıa shaqyrmaı turǵanda taıyp tur bul jerden! Bala basyn tómen salbyratty. Aqqulaq dosynyń muńaıǵan júzin kórip, kóńilin kótergisi kelgendeı quıryǵyn bulǵańdatty. - Aǵa, aıtyńyzshy, ana júk poıyzy Qazaqstanǵa bara ma? - Iá. Sen jyldam úıińe qaıt. Kún batyp barady. Bul kezde kúzdiń qara sýyǵynan tońǵan kún jyly uıasyna enip bara jatyr edi. Ádiljan uzyn bórene aǵash tıelgen kóp vagondardy boılaı júrdi. Sosyn ózi kesege uqsas, eki jaǵy qýys, bıdaı salynatyn vagondy kórip qýanyp ketti. Bul kezde muny elge alyp ketkisi kelmegen jolaýshylar kóligi kilt qozǵalyp, baıaý yrǵaqpen júrip ketti. Bala júk poıyzynyń temir shaǵyn basqyshyna aıaǵyn iliktirdi. Aýylda júrgende talaı talǵa shyqqany bar. Vagonǵa miný esh qıyndyq týdyrmady. - Aqqulaq, kel, qarǵy! Elge qaıtamyz, - dep bala qýana eki qolyn sozdy. Muny túsingen ıt eki qarǵyp, janyna jetip keldi. Arada sút pisirim ýaqyt ótkende qos dos otyrǵan júk kóligi ornynan baıaý qozǵalyp, qazaq jerine bet aldy. Ádiljan buǵan sheksiz qýandy. Tipti, kishkentaı júregi lúpil qaqty. Bala ıtke qarap bir jymıyp qoıdy. Poıyz baıaý qozǵala berdi. Qazaqstanǵa bet alǵan aýyr júk vagondary ornynan dúńq etip qozǵalǵanda balanyń qýanyshynda shek bolmady. Saýsaqtaı som temirden qos qolymen myqtap ustap, tize búkti. Tazy kishkentaı ıesine jaýtań-jaýtań qarap, baýyryna tyǵyla tústi. Dál qazir kókesi munyń úlken erlik jasaǵanyn kórse ǵoı, qandaı qýanar edi. Sózsiz maqtaý aıtyp, qushaǵyna qysar edi. Bul kezde altyn tabaq batysqa kúpm etip, batyp ketti. Tek kúnniń qyp-qyzyl kirpikteri aınalaǵa shýaq shashyp turdy. Sálden soń poıyz júrisi údeı túsip, dúrs-dúrs etip, qum ústindegi oqjylandaı zymyraı jóneldi. Qarańǵylyq ornady. Novosibirdiń shyǵa beris razezderiniń boıynda qyzyldy-jasyldy shamdar jarqyraıdy. Poıyz júrisi bir qalypqa túsken soń bala bir qolymen temir tutqadan myqtap ustap, ekinshi qolymen ıtti qapsyra qushaqtady. Kóp uzamaı qarańǵylyqty seıiltip, jarqyrap aı kórindi. Bala qatty qýandy. Óıtkeni ol qarańǵylyqtan qatty qorqatyn. Birte-birte qulaǵy poıyzdyń tarsylyna da úırenip ketti. Uıqysy keldi. Qarny da shuryldap, mazasyn ala berdi. Qaltasyna qolyn salyp edi, iliner eshteńe tappady. Eki tilim nandy baǵana ıtke bergeni esine tústi. Balany aıaǵandaı ıttiń muńly janary jáýdirep turdy. - Aqqulaq, seniń de qarnyń ashty ma? Eshteńe etpeıdi. Shyda! Aýylǵa barǵan soń ájemniń aırany men baýyrsaǵyna toıamyz. O, sen meniń ájemniń qyzyl baýyrsaǵyn jep kórseń ǵoı, dámi til úıiredi. Shirkin, qazir ekeýimiz qyp-qyzyl baýyrsaqtyń bir-bireýin aýyzǵa salyp jep alsaq qoı. Qalanyń nany qaıbir qunarly deısiń,- dep silekeıi shubyrǵan bala ıtin jubatyp qoıdy. Arada bir saǵattaı ýaqyt ótti. Kúzdiń qara sýyǵynan balanyń aıaq-qoldary qaltyrap, tońa bastady. Eki tizesi tyzyldap shydatpaı barady. Baǵana úıden keterin bilgende astyna tóser kópshik ala shyǵar edi ǵoı. Tamaqty da umytpas edi. Shirkin, ájesiniń túrli-tústi, jyp-jyly, oıý-órnekti kópshikterin aıtsańshy. Qazir bireýin astyna jaıa salyp otyrar ma edi. Balanyń oıynan baǵanaǵy sumdyq oqıǵa ketpeı, tomsaryp otyrdy. Kóz aldyna susty kók kózderi shapyrashtanyp, ejireıe qaraǵan Sergeı aǵasy keldi. «Bárine kináli ózim. Apam kináli emes. Eger aýyldan ketpeı, ata-ájemniń qasynda qalǵanda osylaı tońyp otyrmas edim. Apam meni jaqsy kóredi. Al Sergeı aǵany unatpaımyn. Ol meni uryp, soqty. Ony jek kórem» dedi ıtine qarap. Qarasa, tazynyń kózderi janyp tur eken. Biraq qoryqqan joq. - Raqmet saǵan, Aqqulaq! Sen meni qutqaryp qaldyń. Áıtpese Sergeı aǵa meni uryp óltiretin edi, - dedi ıttiń basynan sıpap. Itti qushaqtasa ájepteýir jylynyp qalatyn sıaqty. Poıyz kilt toqtady. «Shekaraǵa kelgen shyǵarmyz» dep oılady bala. Mektepte ár táýelsiz memlekettiń óz shekarasy bolatynyn oqyǵan. Bala aıaǵyn sál jazyp almaq bolyp, vagonan tústi. Aqqulaq sekirdi. Ádiljan poıyz júrip ketpesin degendeı bir qolymen temir tutqany myqtap ustaǵan. Kenet poıyzdyń bas jaǵynan janyna ıt ertken, ústinde áskerı formasy bar bir adam kele jatty. Bala ile-shala vagonnyń ústine minip ketti. «Aqqulaq, ká-ká» dedi sybyrlap. It ornynan tapjylǵan joq. Vagondardy timiskilep kele jatqan nemis ovcharkasy ıttiń ıisin sezip, kilt toqtady. Itti jetektegen formaly adam qolyna rezeńke shoqparyn saılap aldy. Aqqulaq aqyryn ún shyǵardy. Eki vagonnyń ortasynda turǵan ıtti kórgen ovcharka yryldady. Tazy ıt tilimen jalynyshty ún shyǵaryp edi, ovcharka ilgeri júrip ketti. Áskerı adam qýysta jasyrynǵan ıt ekenin kórgende ózin súıretken ovcharkaǵa eriksiz ilese jóneldi. Arada jarty saǵat ótkende poıyz baıaý qozǵala berdi. Vİ Tań bozaryp atty. Alakeýimde poıyz shaǵyn razezge kilt toqtady. Bul kezde qolyna saby uzyn balǵa ustaǵan, ústindegi sary jolaqty kúrteshesi bar, orta jastan asqan Rahymbaı túngi kezekshilikten relsti boılap kele jatty. Kúzdiń betti úsitken yzǵarly jeli uıytqıdy. Stansıadan on-on bes metr uzaǵanda soltústikten soqqan jel azynaı tústi. Temirjolshy júk tıelgen irkes-tirkes qyzǵylt-qońyr vagondardy jaǵalaı júrdi. Kenet ıt úrgendeı boldy. Oń jaǵyna jalt qarady. Kózine oń qolymen bilek temirdi, sol qolymen ıtti qapsyra qushaqtaǵan, talyqsyp jatqan balany kórdi. Temirjolshy óńi álde túsi ekenin aıyra almaǵandaı jan-jaǵyna jaltaqtaı berdi. «Múmkin, túngi kezekshilikte bolyp, uıyqtamaǵan soń kózime eles kóringen shyǵar» dep topshylady. Biraq qulaǵynyń túbinen úrgen ıttiń daýysy keter emes. Raqymbaı júreksinse de, balaǵa jaqyndaı tústi. Itten qaımyqsa da, asa eptilikpen alǵa jyljı tústi. Endi baıqady, balanyń tastaı ustaǵan qoly ıtti buǵaýlap tastapty. - Jaqsy ıt! Sen maǵan tıispe, jaraı ma? Qazir ekeýińdi de bosatamyn, - dedi. It meıirimdi janarymen beıtanys adamǵa qarap, quıryǵyn bulǵańdatty. Raqymbaı balanyń temirden qatty ustap, qarysyp qalǵan qoldaryn aýyrtyp almaıyn degendeı baıaý jazdy. Moıny bosaǵan ıt vagonnan jerge sekirip túsip, tili salaqtap, balaǵa qarady. - Ata, áje, - dedi bala sandyraqtap. Kózin syǵyraıtyp áreń ashty. - Qoryqpa, men seni atań men ájeńe aparamyn, - dedi Rahymbaı. - Ata, áje... Temirjolshy balany kóterip aldy. Aqqulaq sońynan ilesti. Raqymbaı dereý kólik jaldap, balany aýdan ortalyǵyndaǵy aýrýhanaǵa jetkizdi. Aq jeleńdi jandar balaǵa em-dom jasaǵan soń tilge keldi. - Ata, áje... - Balaqaı, seniń atyń kim? - Ádiljan. Men qaıda jatyrmyn? - Aýrýhanadasyń. Sen kishkene aýyryp qaldyń? - Men Qazaqstandamyn ǵoı, ıá? – dep bala jan-jaǵyna qaraǵan. Dárigerler bala eseńgirep, sandyraqtap jatqan shyǵar dep oılaǵan. - Iá, Qazaqstandasyń, endi qaıda bolýshy ediń? Eki búıiri qatty aýyryp tursa da, balanyń júzinen qýanǵany bilinip, zoryǵa jymıdy. - Atam men ájem qaıda? - Olardyń aty-jóni kim? Qaıda turady? Bala ata-ájesiniń atyn, qaı aýylda turatynyn aıtty. Nemeresiniń aýrýhanada jatqanynyn estigen shal-kempirdiń esi shyǵyp, óz qulaqtaryna ózi senbeı, jeńil kólikpen aýrýhanaǵa tartqan. Arada eki saǵat ótkende balanyń janynda eń qymbat eki adamy turdy Qos qarıanyń júzi kúreń tartyp, eki kózderi qyzaryp shyǵa kelgen. - Qulynym, balapanym! Keldiń be? – dep kempir aǵyl-tegil jylap, nemeresiniń mańdaıynan súıdi. - Balam-aý, elińdi, bizdi saǵyndyń ba? Azamat boldy degen osy, ózińdi qatty saǵyndyq qoı, - dedi shal nemeresin qushaqtap, maýqyn basa almaı. - Ata... Bala esinen tandy. Shal-kempir dárigerdi daýystap shaqyrdy. - Bul sizderdiń nemerelerińiz be? - Iá. Bizdiń balamyz, - dedi qos qarıa jarysa. - Másele bylaı, - dedi dáriger qarttardy ońasha dálizge shaqyryp, - Balaǵa qatty sýyq tıgen. Keýdesin úsik shalǵan. Rentgenge túsirdik. Eki ókpesinde qara daq bar. Jaramsyz bolyp qaldy ma dep qorqamyn. Qoldan kelgenniń bárin.... - Shyraǵym-aý, endi birdeńe jasasańshy! – dedi kempir kemseńdep. - Bala uzaq ómir súrmeıdi. Ózderińizge b