Evrazıa kınofestıvali aıasynda eki kún kórsetilgen Almas Almatov aǵamyzdyń attas áńgimesi jelisinde túsirilgen "Asyl arna" telekanalynyń tól týyndysy – "Shabdaly" fılminen alǵan áserimmen bólissem dep edim. Eki kún de anshlagpen ótti. Zalda bos oryn bolmady. Túregep turyp tamashalaǵandar da birshama boldy. Ulttyq týyndylardyń bulaı anshlagpen ótýi sońǵy kezde sırek qubylysqa aınalyp ketkeni qashan.. Bul degen kópshiliktiń shynaıy ómirdi utymdy kórsete alatyn, umytylyp bara jatqan ulttyq qundylyqtardy, qazaqy bolmysymyzdy, tutastyǵymyzdy nasıxattaıtyn jaqsy dúnıege sýsaǵanynyń kórinisi dep túsindim. Rýxanı jutańdyq basym, aıtar oıy joq, bereri shamaly tól ónimderimizdiń sońǵy jyldary kóbeıip ketkeni jasyryn emes. Al rejıser Jandos Qusaıynov bastaǵan shyǵarmashylyq top osy olqylyqtardyń ornyn toltyryp, mańdaı ter, taza eńbekpen kúneltip otyrǵan qarapaıym aýyl adamdarynyń is-áreketi arqyly qazaqtyń danalyq qasıetterin, qazaqqa ǵana tán ańǵaldyq pen júrek tazalyǵyn, amanatqa adaldyqty, ımandylyqty óz dárejesinde kórsete aldy. Bir qaraǵanda qarapaıym epızod, biraq keıipkerlerdiń ár sóziniń astarynda úlken taǵlym, fılosofıalyq oı jatyr. Zaldaǵy kórermen sondaı tustarda rıza bolyp, qol shapalaqtap otyrdy. Bir sózben aıtqanda, kórermen qaýym rýxanı sýsyndap qaıtty. Fılm aıaqtalǵan soń qaıtpaı turyp alǵandary da, jyly lebizderin aıtyp, alǵan áserlerimen bóliskisi kelgenderi de atalmysh týyndynyń kóptiń kóńilinen shyqqandyǵynyń, shyǵarmashylyq toptyń dittegen maqsattaryna jetkendikteriniń belgisi dep uqtym. Syr eliniń qasıetterin boıyna jıǵan jyraý aǵamyzdyń taǵlymdy qazynasyn elge ulyqtap kórsete bilgen, jetkize bilgen jigitterge rızashylyqtan basqa aıtarymyz joq! «»
Fılm keıipkerlerinde jasandylyq joq. Árqaısysynan óziń kúnde aralasyp júrgen tanysyńdy, tipti týysyńdy tanısyń. Aktrısa Sholpan Elgezekova kúıeýleri úlken qyzmette istegen, sonyń arqasynda tarshylyq kórmeı, ózinen tómendi kózge ilmeı, shalqaqtap ketken, rýxanı degradasıaǵa ushyraǵan, bárin tek qyzmet pen baılyqpen ólsheıtin tákappar áıel bolmysyn dál ashyp, keıipkerin jan-jaqty kórsete aldy. Ókinishke qaraı, ondaı túsiniktegi áıelder qoǵamda kóp. Tipti týysymyz, jaqynymyz, kórshimiz, qurbymyz bolýy da múmkin. «Meniń kúıeýim prokýror bolǵan!»-dep aınalasyna doq kórsete sóıleýiniń ózi, «sen papań sıaqty prokýror bolasyń» dep jalǵyz qyzynyń qulaǵyna quıa berýinen marqum kúıeýiniń kózi tirisinde shalqyp súrgen dáýrenindegi «obrazdan» shyǵa almaı, qyzynyń teńin taýyp, jar súıip, ana retinde baqytty bolýyn emes, bar armany sot ne prokýror bolyp, qyzmet tizginin ustaý ekenin kórsetedi. Tanys beıne ǵoı, ıá? Men ózim kóp tanysymdy osy obrazdan jazbaı tanydym. «Ia s ıýjanamı ne obshaıýs, onı vse xıtrye, nıkogda ne vyıdý zamýj za shymkentskogo, daje eslı ostanýs staroı devoı» deıdi qazaqsha sóıleýge namystanatyn prokýrordyń jalǵyz qyzy. Anadaı jan-dúnıesi jutań áıeldiń tárbıelegen qyzynyń aýzynan basqa qandaı sóz shyqsyn degen oı keledi. Sóıtken qyzy Shymkenttiń ózi turmaq, onyń ar jaǵy Jetisaıdyń esekten basqa kólik bara almaıtyn shalǵaı aýylyna qarapaıym sharýa balasynyń eteginen ustap ketedi. Oıyńyzǵa ne keldi? Keıde astam sóıleıtinimiz ras qoı, solaı ma? Bárimiz pendemiz. Artyq sóıleımiz, astamshylyq ta jasap jatamyz. Allaǵa jaqpaıtyn is-áreket jasaımyz. Osy sátte Allanyń sheberligine taǵy bir kóz jetkizesiń. «Jalǵyz qalsam da ıýjandarǵa jolamaımyn, ákem sıaqty prokýror bolamyn» degen soltústiktiń sholjań qyzy ońtústik aýylda saltty ustap, uzyn kóılek kıip, basyna oramal taǵyp, baqytty júzben jarynyń qolyna sý quıyp tur. Kádimgi qarapaıym aýyl tirshiliginiń kórinisi. Alla júrekke shyn maxabat berse, qyzmetiń de, dúnıeń de osy bir shynaıy baqyttyń qasynda túkke turmaıtyn nárse ekenin sezinesiń. «Qyz muraty –ketý» degen, qudaǵı» deıdi qyzynyń atasy. Shaıpaý áıeldiń nebir namysqa tıer sózderine lám demeı, basyn ıip, sabyrly qalpynan taımaǵanyn kórip, qarapaıym dıxannyń sonshalyqty danalyǵyna súısinesiń. «Batańyzdy berińizshi, qateligimizdi keshirińiz, sizdiń aq batańyzsyz biz kógermeımiz»degen kúıeý balasy Eltaıdyń sózderinen ata-ananyń razylyǵyn alý ómirdegi eń basty nárse ekenin uǵasyń. Keıipkerdiń osy sózi arqyly kópshilikke ımandylyq pen adamı qasıetterdi nasıxattap jatyr. Jaıshylyqta mán bere bermeıtin, bir qaraǵanda qarapaıym qaǵıdalardy keıipkerlerdiń aýzynan estigende eriksiz oıǵa shomasyń. «Aǵam alty jyldan beri jalǵyz, jeńgemiz kenje ulyn bosanyp jatyp qaıtys boldy, artynda bes ul qaldy, Eltaıymyz tuńǵyshy, sodan beri bul úıde qýanysh joq. Úıdiń berekesi tek áıelmen kiredi ǵoı, Áseljan kelgeli aǵamnyń shańyraǵyna nur kirgendeı boldy, sol jaryǵymyzdy sóndire kórmeńiz, qudaǵı» dep jalyna sóılegen qudanyń qaryndasymen bolǵan aradaǵy dıalogtan-aq kelgen jeriniń jaı-kúıine qanyq bolasyń. Artyq áńgime joq. Kúńirenip kúızelý, jylap-syqtaý joq. Biraq, osy bir aýyz sózdiń ózi-aq, jan-dúnıeńdi tóńkerip ketkendeı bolady. Qyz degen qashan da tileýles qoı, turmys-jaıy bólek bolsa da, týǵan baýyrynyń jaı-kúıin, balalaryn oılap, jany kúızelgen áıelmen qosa, qarapaıym otbasynyń tileýin tilep, ishteı egilip otyrǵanyńdy sezbeısiń. «Mynaý sizge, jeńeshemdi áketpeńizshi» dep qolyndaǵy bar «baılyǵyn» bergen alty jasar búldirshinniń tap-taza sábı kóńili shaıpaý áıeldiń de júregin jibitkendeı bolady. Baqshada bir-birine sý shashyp oınap, baqyttan júzderi bal-bul janǵan eki jastyń jarasymdylyǵyn kórip, qyzdyń baǵy qyzmetine emes, eteginen ustap, taǵdyryn tabystaǵan azamatynyń aqyl-parasatyna baılanysty ekenin túsinip, ana júregi baıyz tapqandaı bolǵanda keıipkermen qosyla qýanasyń. Arasynda qazaqy ázil-qaljyńdar men qyzyqty epızodtarǵa shyn kóńilmen rıasyz kúlip alasyń. Ańǵal da taza aýyldastaryńdy kórgendeı, jasap qalasyń. Ásirese, qyzyn izdep, Astanadan Shymkentke birinshi ret kelgen áıelge «ápshe» dep júgirip kelgen balanyń sózi týǵan jerge degen saǵynyshyńdy oıatady. Ońtústikke ǵana tán dıalekt sózdi fılmniń ón boıynda shymkenttikterdiń aýzynan estısiń, sol sóz arqyly ońtústik xalqynyń kisilikten ada, qarapaıym bolmysyn tanısyń. Taksıst bolsa da, tergeýshi bolsa da resmı tildi qoldanbaıdy, «ápshe» deıdi. Sot májilisine qatysyp otyryp, sýdıaǵa «ápshe» deıtin ańqyldaǵan, aqkóńil jerlesteriń esińe túsip, eriksiz jymıasyń. «Mama, qatty sóılemeńiz, uıat bolady, atam aýyl-aımaqqa syıly adam» deıdi sheshesine keshe ǵana erkelep ósken qyz, qazirgi jas kelin. Jas bolsa da, kelgen jeriniń abyroıyn oılap, bolashaǵyn da, baqytyn da osy elmen birge kóretinin túısinip turǵan aqylynan aınalasyń. «Iýjane», «shymkenttikter» dep tyjyryna qalatyn keıbir qandastarymyzǵa ońtústiktiń jaqsy qasıetterin dáripteıtin, qazaqtyń tutastyǵyn nasıxattaıtyn tustaryn ańǵarasyń. Qudasy qyzdyń qalyń malyna suraǵan qarajattyń joǵyn aıtyp, onyń ornyna óz qolymen ekken shabdaly aǵashyn ataǵanda qudaǵımen qosylatań qalǵanymyzdy jasyra almaımyn. Onymen qosa, kúzde maqtadan ónim alǵanda jastardyń toıyn ótkizemiz degende, bala kezdegi talaı barǵan maqta terim naýqany kóz aldyńa kelip, jetisaılyq jerlesterdiń 99 %-nyń kún kóris kózi-aq maqta ekeni eske oralady. Ony ońtústikte óspegender túsine almaıtyn shyǵar. «Bul daraqtyń ónimin ózińizge jiberip turatyn bolamyn» deıdi qudasy. Danagóı dıxan sózinde turady. Óziniń kózi ketse de, qudaǵıyna qalyń malǵa ataǵan aǵashtyń jemisin artynda qalǵan balalary áke amanatyn buljytpaı oryndap, qaqaǵan qysta Astanaǵa jáshik-jáshigimen jiberip turady. Bastan ótken ómir tarıxyn qurbysyna áńgimelep berip otyrǵan jesir áıel sol shabdalydan jylyna 4-5 mln.paıda tabatynyn, qazirgi kún kóris kóziniń osy saýda ekenin aıtady. Sońynda «Ton ornyna tal bergen qudama raqmet»degen rızashylyǵynda da tereń oı jatyr. Berekeniń bári adal eńbekte ekenine kóz jetkizesiń. Shym-shytyryq qyzyqqa toly, keıde kúldiretin, keıde tereń muńǵa batyratyn fılmdi bir demmen kórip shyqtyq. Bastysy, jalyqtyrmaıdy. Rejıserdiń kásibı sheberligi osymen ólshense kerek. Kórýge, qabyldaýǵa jeńil bolǵanmen, bos qyljaq emes, árbir sózde mán-maǵyna bar. Myń estigennen kózben bir kórgenge ne jetsin! «Shabdaly» fılmi ár qazaqtyń izdep júrip kóretin kınosyna aınalatynyna senimim mol.
Lázzat Ahatova
