«Rýh BG» baspasy jazýshy Beıbit Qoıshybaevtyń qazaq azattyq qozǵalysynyń týýy, damý barysy jáne qol jetkizgen nátıjesi týraly derekti, kórkem, tarıhı-tanymdy týyndysy – úsh tomdyq «Alashıa» rısálásin  jaryqqa shyǵardy. Qazaq eliniń Reseı ımperıasy otary ahýalyndaǵy jaı-kúıi, halyqty jer-sýdan, ulttyq rýhanı sanadan aıyrý saıasaty dáýirlegen kezeńdegi saıası-áleýmettik tynys-tirshiligi, jalpyrevolúsıalyq qozǵalys tolqynynda ózge ulttarmen qatar oıanýy, ımperıa bodandyǵynda ómir súrip jatqan túrki-musylman halyqtarynyń qozǵalysymen bite qaınasqan Alash qozǵalysy týraly, sondaı-aq ulttyq qozǵalys tutanǵan bette monarhıalyq elde jańa órkenıetke saı demokratıalyq ózgerister jasaý úshin júrgizilgen kúres jáne onyń bastapqy nátıjeleri men jeńisti shyńy jaıyndaǵy áńgimeler on dápterge túzilgen. Osy on dápter ımperıada oryn alǵan revolúsıalyq, ult-azattyq qozǵalystyń, sonyń ishinde qazaq qozǵalysynyń ózindik dáýirnamasy ispetti. Oqyrman nazaryna sol dáýirdi sýretteıtin, aýqymy keń, mazmuny aıryqsha  kórkem-tanymdy tarıhı shyǵarma usynylyp otyr. 

Bizdiń alǵa qaryshtap basqan jańa zamanymyzda kólemdi týyndylardyń kúni ótken dep qaraıtyn kózqaras bary jáne ony kópshiliktiń durys kóretini de belgili. Osyndaı ahýalda shyǵyp otyrǵan kólemi 85 baspa tabaq atalmysh tarıhı rısálá  jahandanýdyń jańa standartyna jappaı beıimdelý rýhynda alǵa tartylǵan ýaqyt talabyna, qazirgi oqyrmannyń úlken kitap oqýǵa zaýqy joqtyǵyna qarsylyq bildirýdi, zamana týǵyzǵan jańa ádetpen kelispeýdi, ony teristeýdi mindetine alǵan  tárizdenedi. Bul úshtomdyq osy mindet údesinen kóriner,  oıly oqyrman kóńilinen shyǵar degen senim bar. Sebebi onda patshalyq tusyndaǵy ult-azattyq qozǵalys kezeńderin sıpattaıtyn ǵylymı derekter tarıhı tulǵalardyń jandy áreketterimen astastyrylǵan kórkemdik quraldar men tásilder arqyly  tanytqyshtyǵy eresen áserli kórinisterge aınalǵan. Orys-qazaq qatynastarynyń kúrdeli kezeńderi, qorǵansyz aýyldarǵa jasalǵan áskerı joryqtar qurbandarynyń taǵdyry, jer-sýy tarylyp jatqan qazaqtardyń otarlaýshylar ashqan ónerkásip oryndarynda arzan jumys kúshine aınalýy, qyrdyń saýda kapıtalymen shyrmalýy, solarmen birge jasalyp jatqan túrli rýhanı qyspaqtar saldarynan jańa turpatty qarsylyq, azattyq ańsaǵan qozǵalys dúnıege keldi. Sodan Reseıdegi úsh revolúsıa rýhymen shyńdalǵan qazaq qozǵalysy aqyry jeńisti shyńyna shyqty: ulttyq avtonomıa quryp, Alashtyń Ordasyn – úkimetin saılap aldy. Rısálá betterinen osylar jaıyndaǵy shyndyqty oqýǵa bolady.

Rısálániń alǵashqy tomyna engen úsh dápter qazaq dalasynyń jańa saıası kúres jolyna túsýi, jalpy túrki álemimen muńdastyǵyn aıqyndap, kúres joldaryn belgileýi, eldikti jańǵyrtýǵa tyrysqan umtylystarynda bolashaq saıası qurylym nobaılaryn túzýi jaıynan syr shertedi. Kelesi tomdaǵy tórt dápter  halyq ókilderiniń alǵashqy revolúsıa dúmpýimen ashylǵan ımperıadaǵy zań shyǵarýshy mekemege kózqarasy, artqan úmiti,  qazaq muńynyń Birinshi Memlekettik dýma minberinen kóterilýi, ult úshin ózekti máselelerdiń Ekinshi Dýmada qaralýy, aqyrynda, Úshinshi Dýmada qazaq qaıratkerleri júrgizgen parlamenttik kúrestiń toqyraýy týraly áńgimeleıdi. Qozǵalystyń qorytyndy kezeńi ispetti sońǵy tomdaǵy úsh dápterge el múddesin kózdegen zıalylardyń on altynshy jyl kóterilisine baılanysty ımperıanyń bıik oryndaryndaǵy, Tórtinshi Dýmadaǵy kúresteri, patshanyń taqtan túsýine baılanysty ashylǵan jańa saıası múmkindikterdi  paıdalaný oraıynda júrgizilgen is-áreketter, jalpyqazaq quryltaılary, kozǵalystyń kvıntessensıasy sekildengen Alash-Ordanyń dúnıege kelýi arqaý bolǵan.

Orys otaryna aınalǵan túrki halyqtarynyń ozyq ókilderi orys múddesine adal qyzmet ete júrip, qanalǵan jurtynyń muń-muqtajyn tereń sezindi, tıisinshe, ulttyq qozǵalystyń órkenıetke saı órbýine  eleýli qosty. Solardyń qatarynda ımperıanyń orys emes halyqtaryn basqarý isine, Memdýmaǵa otar halyqtardan ókilder saılaýdyń zańnamada qarastyrylýyna qatysy bolǵan general Ǵubaıdolla Shyńǵysqan, til, dil, din jáne iste birlik bolýyn kózdeıtin aǵartý baǵytynda óte eleýli jumystar atqarǵan Ysmaıyl Gasprınskıı bar. Rısálá solar men olardyń serikteri jáne revolúsıashyl orys, túrk (qyrymly, tatar, bashqurt, ázirbaıjan, ózbek, qazaq), basqa da musylman qaıratkerleri júrgizgen ister jaıynda tanymdy oı qozǵaıdy. Alash qozǵalysynyń ár kezeńinde el ishindegi túrli tıptik beınelermen birge áreket etetin tarıhı tulǵalar qatarynan oqyrman Álıhan Bókeıhanov, Baqytjan Qarataev, Seráli Lapın, Jaqyp Aqbaev, Ismaıl Gasprınskıı, Álımardan Topchıbashev, Ábdiráshıt Ibragımov, Shahmardan Qosshyǵulov, Ǵubaıdolla Jáńgirhanuly, Sálimgereı Jantórın, Qutluqaı Tevkelev, Shahaıdar Syrtlanov, Tımofeı Sedelnıkov, Ahmet Birimjanov, Ilás Boraganskıı, Rashıd Ibragımov, Mustafa Shoqaev,  Jahansha Dosmuhamedov, Ǵaıaz Isqakov, Zákı Valıdov, Ahmed Salıkov, sondaı-aq Reseı ımperıasynyń İİ Nıkolaı, Petr Stolypın, Mıhaıl Rodzánko, Aleksandr Kerenskıı sekildi memleket jáne qoǵam qaıratkerlerin kóredi. Rısáláǵa solar jáne san túrli saıası partıalardyń qaıratkerleri, ózge de tarıhı adamdar qatysqan oqıǵalar arqaý bolǵan.

Rısálániń jekelegen dápterleriniń bastapqy nusqalary men úzindileri ár kezde qaǵaz jáne elektrondy BAQ betterinde, ártúrli kitaptarda jarıalanǵan.  Tolyq nusqasy tuńǵysh ret baspa betin kórip otyrǵan bul rısálá-epopeıa qazaqtyń ulttyq memlekettiligin joǵaltyp, otarlyq qamytpen ımperıa qurylymyna kirgizilgen shaǵynan otarlaýshylar ozbyrlyǵyna kórsetken qarsylyǵy, eldigin, azattyǵyn kókseý barysynda óristetken Alash qozǵalysy tarıhymen áýestenetin kópshilikke, jastarǵa arnalǵan. «Alashıa» úshtomdyǵyn satyp alýǵa yqylas bildiretin azamattar (8 727) 374 8342, 8 701 746 3301 telefondaryna habarlasa alady.

Baljan HABDINA

10 tamyz 2008 j.