Hákim Ibrahım (Abaı) Qunanbaıulynyń qarasózderi Múrseıit Bikeulynyń 1905, 1907, 1910 jylǵy qoljazbalary arqyly búginge jetkeni belgili. Biraq bizge belgisiz sebepterge baılanysty Abaıdyń Sankt-Peterbýrgten 1909 jyly shyqqan eń alǵashqy jınaǵyna ol qarasózderi kirmeı qalǵan...
Al endi «Abaıdyń sol qarasózderi baspa betinde eń alǵash qashan jáne qaıda jarıa boldy?» degen suraqqa keletin bolsaq – «1916 jyly Orynborda («Dın ýá maǵıshat» baspahanasynda) Samat Ábishuly Nurjanov bastyrǵan «Abaı termesinde» aqynnyń tuńǵysh ret 1-qarasózi men jeti óleńi basyldy» (1). Ol 1-qarasóz – Abaıdyń «Bul jasqa kelgenshe jaqsy ótkizdik pe, jaman ótkizdik pe, áıteýir, birtalaı ómirimizdi ótkizdik» dep bastalatyn ǵaqylıasy. Sonymen Abaıdyń qara sózi eń alǵash ret osydan bir ǵasyr buryn jaryq kórgen demekpiz. Iaǵnı, Abaı qarasózderin kitap betinde jarıalaý isi – 1916 jyldan bastaý alady. Aqyn S.Ábishuly qurastyrǵan kitapqa Abaıdyń bir ǵana qarasózi kirse de, munyń ózi ol kezde zor jańalyq bolatyn. Osydan keıin baryp aqynnyń barlyq qarasózderin taýyp jınap shyǵarý máselesi qolǵa alyndy. Ásirese, bul iske Muhtar Áýezovtiń barynsha kiriskeni belgili. Sondyqtan «Bul basylymǵa da M.Áýezov nazar aýdaryp, abaıtanýdan oqyǵan leksıalarynda sóz etip otyrǵan» (2). M.Áýezov «Múrseıit qoljazbasynda bar shyǵarmalardan jınaqqa enbeı qalǵan 17 óleń (626 jol óleń), bir aýdarma poema («Vadım»), 45 qarasóz, 1 tarıhı shyǵarma bar ekenin anyqtaıdy. Bular Múrseıit qoljazbalarynda burynnan bar, biraq alǵashqy jınaqqa enbeı qalǵan aqyn shyǵarmalarynyń bir salasy ǵana. Al qoljazba kóshirmelerge túspegen, eger M.Áýezovteı asa sergek zertteýshisi bolmasa, múlde umytylýǵa aınalyp, óship ketýge bet alǵan ekinshi bir salasy barlyǵyn ol der kezinde sezindi» (3). 1924 jyly 19-qazanda Muhtar Áýezov Orys Geogorafıalyq Qoǵamynyń Semeı bólimshesiniń tolyq músheligine ótken kúni-aq Abaıdyń 20 jyldyǵyn atap ótý jaıly usynysyn ótkizedi. Osydan bastap Áýezovtiń basshylyǵymen aqynnyń tolyq shyǵarmalar jınaǵyn daıarlaý isi qolǵa alynady. Óıtkeni buǵan deıin Abaı jınaqtary Peterbýrg (1909), Orynbor (1916), Qazan (1922), Tashkent (1923) qalalarynda jaryq kórgenimen, Abaı óleńderi men qarasózderi tolyq qamtylmaǵan kúıde edi. Sebebi «Abaı shyǵarmalarynyń deni jarıalanǵanymen, kóptegen óleńderi men poemalary, ásirese, qazaq ádebıeti tarıhynda qaıtalanbas ereksheligi bar qara sózderi qoljazba kúıinde jekelegen kisiler qolynda saqtalatyn» (4). 1933 jylǵy tolyq jınaq – sonaý 1924 jyldan bastaý alatyn uzaq izdenisti eńbektiń naqty nátıjesi edi. Áýezovtiń sol kezden bastap bas-kóz bolýymen Abaıdyń barlyq qara sózderi eń alǵash 1933 jyly «Qazaqstan» baspasynan 6 myń danamen jaryq kórgen «Tolyq jınaqta» jarıalandy. Osy sebepti «Abaıdyń «Qarasózderi» aqynnyń jınaǵyna 1933 jyldan bastap qana kirip júr» (5) degen pikir de osydan keıin qalyptasyp qalǵan edi. Jalpy qazaq jurty 1909 jyly Sankt-Peterbýrgtegi İlıas Boraganskııdiń baspahanasynan Abaıdyń óleńderin kitap qylyp shyǵarǵan Álıhan, Kákitaı men Turaǵuldarǵa qalaı alǵys aıtqan bolsa, sol sekildi Abaıdyń buryn-sońdy esh jerde jarıalanbaǵan bir qarasózi («Sóz basy» retinde berilgen) men jeti óleńin («Jazdygúni qyltıǵan bir jaýqazyn», «Ata-anaǵa kóz qýanysh», «Qur aıǵaı baqyrǵan», Belgili sóz óldi-óldi», «Kúshik asyrap ıt ettim», «Taıǵa mindik») eń alǵash «Abaı termesi» arqyly búkil qazaqqa tanytqan ózi de aqyn Samat Ábishulynyń da esimin solaısha ardaqtaýy qajet! Abaıtanýshy M.Myrzahmetovtiń: «Jınaqty qurastyrýshy «Abaı termesinde» aqyn qalamynan týǵan qara sózderiniń ishinen «Birinshi» sózdi arnaıy túrde «Sóz basy» degen aıdarmen betashar sóz retinde usynylyp otyrǵan «Abaı termesindegi» aıta qalarlyqtaı sonylyqtardyń birine sanalmaq. Óıtkeni Abaı qarasózderiniń tuńǵysh úlgi-ónegesi, tól-nusqasy baspasóz arqyly búkil qazaqqa osy ekinshi jınaq arqyly tanylǵany shyndyq qoı» (6), - degen sóziniń jany bar. Átteń, 1995 jyly Abaı Qunanbaıulynyń 150 jyldyǵyna oraı shyǵarylǵan «Abaı» ensıklopedıasynda Samat ómirdereginiń jeke-dara sıpatta berilmeýi ókinishti-aq. Abaı qarasóziniń eń alǵashqy shyǵarýshysy – Samat Ábishulynyń esimi ondaı bıik qurmetke ábden laıyqty edi.
Avtor: Baýyrjan Berikuly
Derekkóz: http://adebiportal.kz/kz
PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER TİZİMİ
- M.Myrzahmetov «Muhtar jáne abaıtaný problemalary» (Qazaq SSR «Ǵylym» baspasy, Almaty, 1982, 78-bet). 2. «Abaı» ensıklopedıasy (Almaty, «Atamura», 1995, 55-bet). 3. M.Myrzahmetov «Muhtar jáne abaıtaný problemalary» (Qazaq SSR «Ǵylym» baspasy, Almaty, 1982, 78-bet). 4. Sonda, 94-bet. 5. Q.Muhamedhanov «Abaı shyǵarmalarynyń tekstologıasy jaıynda» (Almaty, «Qaıym Muhamedhanov atyndaǵy bilim jáne mádenıet ortalyǵy» qoǵamdyq qory, 2010, 118-bet). 6. M.Myrzahmetov «Abaı júrgen izbenen» (Almaty, «Qazaqstan», 1985, 63-64-better).
