1736 jyly kishi júz hany Ábilhaıyr ulysynda bolǵan aǵylshyn sýretshisi Djon Kestl: «Munda júrgenime sandaǵan aıdyń júzi boldy. Qyrǵyzdardyń( qazaqtardyń) túr-tulǵasy men densaýlyǵy óte kúshti. Buǵan qosa aıtarym osy saparymda bulardyń arasynan birde-bir múgedek pen aýrý adamdardy ushyrata almadym. Munyń basty sebebi qyrǵyzdardyń (qazaqtardyń) jylqymen etene baılanysynda jatqan sekildi», - deıdi.
Sonda Hrýshevtiń qazaqtyń ker dalasyn jańǵyrta kisinep, teńizdeı tolqyǵan kóp jylqysyn pyshaqqa jyǵýynyń máni jaıdan - jaı bolmaǵany ǵoı.
Sóz túıini sol aǵylshyn azamatyn tań qaldyryp otyrǵan burnaǵy qazaqtyń búgingi urpaǵynyń densaýlyǵy qandaı?
Belgili gınekolog Saltanat Baıqoshqarova hanym qazaq azamattarynyń belsizdigi kúnnen-kúnge artyp bara jatqandyǵyn aıtsa, áskerı komısarıat (voenkomat) otan qorǵaýǵa jaramdy jigitterimizdiń edáýir sıregendigin alǵa tartady. Kádimgideı oılanatyn jaǵdaı. Múmkin sebeptiń jaýabyn «AÝRÝ ASTAN» degen babalar ósıetiniń ishinen izdegenimiz durys shyǵar. Áıteýir sebep kóp te, jaýap joq. Biz oqyrman qaýymǵa osy suraqtar tóńireginde az da bolsa maǵlumat alsyn degen maqsatpen, reseılik qandasymyz Tóken Ómiruzaq balasynyń ǵylymı maqalasyn arnaıy usynyp otyrmyz.
Qurmetpen Yqylas Ojaıuly
Reseı kedeni federaldyq qaýipsizdik qyzmetiniń qupıa baıandamasyna silteme jasaı otyryp, reseılikterden gendik analız jasaýǵa arnalyp alynǵan bıologıalyq materıaldardy shekaradan shetke ótkizbedi. Batys pen Reseı arasynda dımplomatıalyq deńgeıde janjal týǵyzǵan bul jaǵdaı genetıkadan maǵlumaty bar adamdarǵa kóp nárseni ańǵartqan edi.
Óıtkeni, Batys tarapynan jaý nemese qarsylas dep tanylǵan qandaı bir halyqtar men ulttardyń ókilderin ǵana tańdap óltirip joıýǵa qabiletti jańa bıologıalyq qarýdy sol batystyń arnaıy qyzmetteri ǵalymdarǵa jasatyp shyǵartýy búgingi tańda ábden yqtımal bolyp otyr. Tipti jasatyp jatýy da múmkin.
Osyndaı eki oıly jaǵdaıda «bıologıalyq qarý», «gendik qarý» degen sóztirkesteri árkimderge ártúrli assosıasıa týǵyzady. Mysaly, mıkrobıologtar «gendik qarý» dep qaterli mıkroorganızmderdi ınjınırıńleý ádisterin aıtsa, áskerıler gendik qarýdy jappaı joıǵysh bakterıologıalyq qarý dep túsinedi. Al Reseı eliniń qaýipsizdigin qyzǵysh qustaı qoryǵan federaldyq qaýipsizdik qyzmeti úshin «shahıt belbeýi» men reseılikterdiń bıomaterıaldary salynǵan probırkanyń (shyny tútik qutynyń) qaı-qaısysy da bir-birinen aıyrmashylyǵy joq qaýipti qarý bolyp tabylady. Osylaısha Reseı Federasıasynyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý qyzmeti gendik deńgeıde áreket ete bastaýy - adamzat balasyn qasireti ıadrolyq qarýdan da kem emes taǵy bir úreıli synaq kútip tur degen sóz.
Sondyqtan da, qaı eldiń azamattary bolmasyn bıologıalyq qarýdyń jańa gendik (genetıkalyq) túriniń ne ekenin bile júrgenderi jón sıaqty.
Tarıhı sheginis
Bıologıalyq qarýdyń alǵashqy úlgileri qaı kezde kimmen jasalyna bastaǵanyn tap basyp eshkim aıta almaıdy. Desede, bıoqarýdyń erte zamanda qoldanys tapqandyǵy týraly málimetterdi ortaǵasyrlyq qoljazbalardan kezdestirýge bolady. Bıologıalyq qarýdy alǵash bolyp qoldanǵandardyń biri Altyn Orda hany Toqtamys delinedi.
1346 jyly altynordashylar Qyrymdaǵy genýezdikterdiń Kaffa qamalyn shabýldap qorshaǵan kezde, Toqtamystyń ámirimen bekinistiń ishine býbon obasynan opat bolǵan adamdardyń ólikteri men janýarlardyń jemtikteri laqtyrylyp tastalǵan. Nátıjesinde Kaffa qamalynyń turǵyndary ǵana qyrylyp qoımaı, oba indeti búkil Eýropaǵa jaıyla tarap, 25 mıllıon adam qurbandyqqa shalynyp óldi. Toqtamys hannyń ózi de Kaffa qamalynyń shabýylyna qatystyrǵan sarbazdarynyń bárinen túgeldeı aıryldy. Óıtkeni qaterli bakterıalarǵa kimdi óltirse de bári bir edi.
20-ǵasyrdyń basynda qoıandarǵa taýyqtyń tyrysqaq dertiniń (holeranyń) basılasyn juqtyrǵan Pasterdiń alǵashqy tájirıbelerinen keıin bıologıalyq qarýdyń bakterıologıalyq túrin jasap damytý jumysy ǵylymı jolǵa qoıyldy. Sarapshylardyń esebi boıynsha 1-dúnıejúzilik soǵystan bakterıologıalyq qarýdy jasaýǵa jáne qoldanýǵa tıym salǵan 1972 jylǵy halyqaralyq Kelisimshartqa deıingi aralyqta qaterli mıkroorganızmderdi áskerı maqsattarda paıdalanýdyń 250-deı jaǵdaıy bolypty. Osy jóninde tómende birneshe mysaldar keltire keteıik.
Ótken ǵasyrdyń 70-80 jyldary burynǵy sosıalızm lageri elderiniń kópshiligin taraqandar men qandalalar jaılaǵan jaǵdaı boldy. Nasekomdar, ásirese burynǵy Keńester Odaǵy jurtshylyǵynyń otbasy turmysynyń bereketin tym ketirgen bolatyn. Taraqandar azyq-túlikti lastasa, qandalalar tún balasynda uıyqtatpaı kóbimizdiń qanymyzdy sorýshy edi. Osy sansyz da sanasyz nasekomdar turǵyn úıler men memlekettik, óndiristik ǵımarattardy ǵana emes, jolaýshylar poezdaryn da jaýlap, sol kezde adamdardyń kóbine gıgıenalyq jáne moraldyq dıskomfort jasaıtyn. Bul jaǵdaı, shyndyǵynda, burynǵy sosıalısik qoǵamnyń qurylysyn ishinen iritý úshin batystyń qýatty kapıtalısik memleketteri tarapynan júrgizilgen san alýan dıversıalardyń biri – bıodıversıa edi.
20-ǵasyrdaǵy bıologıalyq qarýdyń bakterıologıalyq túrindegi qoldanysynyń eń belgilisi de, úlkeni de - AQSH-tyń 1980-jyly Kýba eline júrgizilgen bıoshabýly. Sol kezde Kýba eksportynyń negizgi ónimi shoshqa eti men qant quraǵy (trostnık) boldy. Sondyqtanda Bostandyq aralynyń ekonomıkasyn qıratý maqsatymen AQSH Kýbaǵa qarsy bıoqarý retinde shoshqaǵa tán gemorrogıalyq konúnktıvıt derti men qant quraǵy aýrýlarynyń birin qoldandy. Nátıjesinde Kýbada búkil shoshqa ıistiler túgelimen qyrylyp, otyrǵyzylǵan qant quraǵynyń 80-deı paıyzy qaza boldy. Amerıkandyqtar Kýba ekonomıkasyna qarsy bıoqarýdy qoldanǵanda osy eki aýrýdyń qozdyrǵyshtarymen zalaldanǵan masalardy paıdalandy degen sybys bar.
Bıoqarýdyń bakterıologıalyq túrindegi qysqasha ótken tarıhy osyndaı.
Al, bıoqarýdyń búgingi jáne bolashaq tarıhy onyń jańa paıda bolǵan genetıkalyq túrimen jazylatyn bolǵandyqtan sózimizdi odan ári órbitýdi jón kórdik.
Gen qupıasy
2000-shy jyly, ıaǵnı adam balasy 21-ǵasyrdyń tabyldyryǵyn attar aldynda ǵalymdar adam genomynyń qupıa-syryn ashty. Bul adamazat ómirinde mańyzy úlken tarıhı oqıǵa bolyp, jańa 21 ǵasyrdy genetıka ǵylymynyń dáýrendeý dáýiri bolady dep senimmen aıtýǵa múmkindik berdi.
Genom – hromosomalyq tuqym qýalaý faktorlarynyń jıyntyǵy. Basqasha aıtqanda genom degenimiz adam aǵzasynyń búkil kúrdeli bıologıalyq sýretin salyp beretin 100 myńǵa jýyq genderdiń biregeı rettiligi. Bir qyzyǵy, ártúrli ulttar men halyqtar bir-birinen syrt beınesi, tili, dili boıynsha ǵana aıyrmashylyqta bolmaıdy eken. Negizinen, olardyń basty aıyrmashylyqtary genderinde jatsa kerek. Ártúrli ulttarǵa ártúrli gender kombınasıalary sáıkes keledi deıdi ǵalymdar. Qazirgi kezde ártúrli etnostar ókilderiniń gendik deńgeıdegi aıyrmashylyǵy ǵylymmen resmı túrde bekitilgen.
Kez-kelgen etnostyń qandaı bir hımıalyq preparatqa bildiretin reaksıasyn osy etnostyń ózine ǵana tán genderiniń jıyntyǵy anyqtaıtyndyǵy ǵylymǵa belgili boldy. Ǵalymdardy qyzyqtyrǵany da, tańdandyrǵany da osy biregeı erekshelik edi. Mysaly, laboratorıalyq zertteý barysynda mongoloıdtardyń kópshiliginde alkogóldy ydyratýshy ferment-alkogoldegıdrogenazdyń bolmaıtyndyǵyna ǵalymdar kóz jetkizdi. Sondyqtan da ishimdikke salynǵan mongoloıdtardyń kóbi osy fermenttiń jetispeýshiliginen bolyp oı-sana jáne moraldyq kúızeliske eýropalyqtarmen salystyrǵanda tez urynatyny belgili boldy.
Ulttar men ulystarda bolatyn osyndaı erekshelikti adam genomy ashylmastan álde-qashan buryn baıqap kóre bilgen batyseýropalyqtar Amerıka qurlyǵyn jaýlap otarlaý barysynda jergilikti úndisterdiń tabıǵı tózimdiligi men táýelsizdikke qumarlyq qabiletin «otty sýdyń» (araqtyń) kúshimen joıa bildi. Óz dáýrinde saltanat qurǵan Keńes úkimeti de buratana ulttar men ulystardy (tipti uly orys ultyn da) máńgúrttendirýde spırttik ishimdikterdi tıimdi paıdalandy.
Mongoloıdtarmen, negroıdtarmen salystyrǵanda aq násildi adamdarda keń taraǵan gendegi CCR5 reseptorynyń búlinýi AITV (VICH) – ınfeksıasynyń klınıkalyq sımptomdarynyń beleń alýyn álde qaıda kesh biltiretindigi dáleldendi. Qytaı eli jurtshylyǵynda jıi kezdese beretin 12SpPHK geniniń mýtasıasy antıbıotıkterdiń keıbir túrlerin qoldanǵan kezde kereńdik týǵyzatyndyǵy anyqtaldy. Al, CYP2C19 geniniń mýtasıasy jaýlaǵan japondyqtarǵa kádimgi qurysqaq dertine qarsy preparattardy qoldaný qaýipti eken. Óıtkeni, bul preparattar olardy somnabýlıkalyq kúıge túsiretin kórinedi (uıqyly kúıinde turyp júrip ketedi). Eýropalyqtarǵa úırenshikti tamıflú preparaty 54 japon adamdarynyń qazasyna sebepker bolyp, kóptegen naýqastarda galúsınasıa men psıhıkalyq problemalar týǵyzypty. Uıyqtar aldynda mefenıtın preparatyn qoldanǵan ondaǵan japondyq jasóspirimder tún ortasynda tósekterinen turyp, uıqyly (sanasyz) kúıde terezelerden sekirip mert boldy dep jazdy kezinde japondyq baspasóz.
Bıoqarýdyń gendik túri nemese etnostyq qarý
Adam genomynyń túri ózgertilgen bakterıalar men vırýstarǵa jáne de ártúrli hımıalyq preparattarǵa qatysty osynshalyqty biregeılik ereksheligin damysty batys elderiniń saıası jáne áskerı bılep-tósteýshileri nazardan tys qaldyra almady.
Adamzattyń soryna oraı tarıhta alǵash ret qaıtalanbas etnostyq qarý jasaý múmkindigi týdy. Iadrolyq qarý sekildi kimdi bolsa sony jappaı joıatyn essiz emes, tek agresorlardyń ózderi jek kóretin etnostardyń ókilderin ǵana tańdap óltiretin «aqyldy qarýdy» ejelden armandap kelgen batystyń keıbir bıleýshileri men áskerıleri genomnyń etnostyq biregeıligin nysana ete otyryp, gendik qarý-jaraqty ǵalymdarǵa jasatý jumystaryn jasyryn túrde júrgize bastady. Árıne, ǵylymnyń eń jańa salalary - bıotehnologıa men nanotehnologıany meńgergen ǵalymdar úshin ár túrli bakterıalar men vırýstardy modıfıkasıalaýdan, nemese etnostyń genderin talqandaıtyn hımıalyq preparattardy jasaýdan ońaı eshteńe joq bolyp barady. Bar-joǵy, patogendik (aýrý týyndatýshy) agent «qajetti gendi» isten shyǵara bilse bolǵany. Mundaı jaǵdaıda jeńis qashanda agresorlar jaǵynda bolady.
2001 jyly amerıkandyq áskerı medısına ınstıtýtynyń jumyssyz qalǵan qyzmetkerleri birneshe gazet redaksıalary men telearnalarǵa sibir jarasynyń qozdyrýshy vırýstary salynǵan konvertterdi poshtamen jóneltedi. AQSH-qa jasalǵan bul bıologıalyq shabýl qurbandyqqa shalynǵandardyń sanymen emes, eń áýeli búkil amerıkandyq nasıanyń záre-qutyn ushyrýymen talqandaǵysh sıpatqa ıe boldy. Tylsym qarýdyń amerıkandyqtardy úreılendirgeni sonsha, 2004 jyly AQSH-ta 5,6 mlrd. dollarǵa baǵalanǵan «Bıoqalqan» atty 10 jyldyq baǵdarlamany iske asyrý týraly zań qabyldandy. Artynan ile-shala Ortalyq Barlaý Basqarmasy gendik ınjenerıa ádisteriniń kómegimen bıologıalyq qarýdyń jańa gendik túrin jasap shyǵarý múmkindigi týraly aqparat taratyp, álemdik qaýymdastyqty eskertip alańdatty.
Endi biz, tek slaván tekti ne parsy tekti adamdardy ǵana, nemese boıy alasa adamdardy ǵana, nemese arabtardy ǵana, nemese latın-amerıkandyqtardy ǵana tańdap taýyp óltiretin bombany kóz aldymyzǵa elestetip kórelikshi. Osy biregeı bomba qandaı bir eldi mekenge tastaldy dep oılaıyq. Ondaı jaǵdaıda mundaı qarý óziniń profıline sáıkes kelgen etnostyń ókilderin ǵana túgendep óltiredi de, sáıkes kelmegenderdiń bárin zardapsyz tiri qaldyrady. Mine, áleýetti agresorlar úshin gendik qarýdyń «qudirettiligi» men tıimdiligi osynda jatyr. Bakterıologıalyq qarý ózgelerdi ǵana emes, agresorlardyń ózderin de óltirýge qabiletti bolsa, gendik qarý ózgelerdi óltiredi de agresorlardyń ózderin «aıap» tiri qaldyrady. Sonysymen de gendik qarý qundy.
Gendik qarýdy qoldanǵanda bombany paıdalaný mindetti emes. Genetıkalyq soǵys bilinbeı dybyssyz bastalady deıdi ǵalymdar. Ánsheıinde qandaı bir patogendik agent qarsylas eldin aýmaǵyna jasyryn túrde jetkizilýi kerek. Mysaly, ishine genetıkaly modıfıkasıalanǵan bakterıalar eńgizilgen kókónister men jemister arqyly jetkizýge bolady. Kókónisti nemese jemisti jegen adamdardyń aǵzalaryna engen patogen DNK-nyń qurylymyna kirigip, ómirge qajetti amınqyshqyldardyń óndirilýin bógeıdi. Basqasha aıtqanda gendik qarý adamdar organızmderiniń ózin-ózi joıý mehanızimin gendik deńgeıde iske qosady. Sondyqtan da gendik qarýdyń ózi adamdardy óltire bastaǵannan keıin ǵana belgi beredi. Biraq genetıkalyq soǵys bastalǵan jaǵdaıda ony toqtatyp bolmaıdy. Múmkin bul soǵys bizdiń osy kúrdeli dáýirimizde bastalyp ta ketken bolar. Qandaı bir elderde qurbandyqqa shalynyp jatqan jazyqsyz jandar da bar shyǵar. Ony kim bilsin?
Gendik qarýdyń basqa qarýlardan taǵy bir aıyrmasy – ol adamnyń túısik organdarymen sezilmeıdi: kózge kórinbeıdi; qolǵa ustalmaıdy; qulaqqa estilmeıdi; onda ıis te, óń de, pishin de, salmaq ta joq. Eń bastysy - ol ómirden basqa eshnárseni búldirmeıdi. Sondyqtan da gendik qarýdy jasyryn jaǵdaıda jasaý da, saqtaý da, qoldaný da ońaıǵa túsedi.
Bıoterrorızm múmkin be?
Qazirgi gendik ınjenerıanyń qarqyndy damysy men gendik terapıanyń tańqalarlyq jetistikteri álemdik aqparat quraldaryn beı-jaı qaldyrmaı otyr. Sońǵy jyldary bıologıalyq terorızm týraly sóz aıtyla bastady. Bıoterrorızm - búgin tek ártúrli indet dertterdi órshitetin bakterıalar men vırýstar ǵana emes, ol gendik deńgeıdegi problema.
Qazirgi gendik ınjenerler tiri jasýshalar ishine ózdigimen kire alyp, beloktardyń kúshin bógeýmen osy tiri jasýshalardy jansyzdandyrýǵa qabiletti eki tizbekti RNK-ny zertteý ústinde. Bul zertteýlerdiń nátıjeli bolatynyna eshkim kúmándanbaıdy da. Kúni erteń kózge kórinbes etnostyq qarýdyń jasalýy naqtylyqqa aınalýda.
Sarapshylardyń paıymdaýynsha qandaı bir etnosty jaqyn bolashaqta joıý úshin sol etnostyń kez-kelgen ókiliniń qany, silekeıi, terisi men tininiń bólshekteri sıaqty kez-kelgen bıomaterıaldarynyń qaı-qaısysyn taýyp alyp kerektenýge bolady. Óıtkeni genderdiń tolyq jıyntyǵy, ıaǵnı kez-kelgen adamnyń jaratylystyq erekshelikteri men onyń qandaı aýrýlarǵa beıimdiligi týraly tolyq aqparat sol adam aǵzasynyń kez-kelgen jasýshasynda bolady eken. Áýelide bıomaterıal etnostan oljalanyp alynady. Oljalanǵan bıomaterıal qupıa laboratorıalarda zertteýlerden ótip, sol etnostyń genomy anyqtalady. Osy genom boıynsha qarý jasalady. Sodan soń áleýetti terrorısterdiń kózdegen túpki maqsattary boıynsha joıylýǵa tıisti etnosqa qarsy gendik qarý qoldanylýǵa tıis. Mysaly, jynystyq genderge ǵana áser etý arqyly búkil bútin bir halyqty bolashaqta bedeýlikke uryndyrýǵa bolady eken. Árıne, mundaı bıoterrorızm qandaı bir elde demografıalyq daǵdarys týǵyzý maqsatynda iske asyrylýy múmkin. Jalpy, búginniń ózinde de sý jáne azyq-túlik ónimderi arqyly túri ózgertilgen gender bárimizdiń aǵzamyzǵa tolasyz engizilip jatyr. Biraq genetıkaly modıfıkasıalanǵan ónimderdiń (GMÓ) adam aǵzasyna tıgizer áseri qandaı bolatynyn ázrshe eshkim bile bermeıdi. Qazirgi qoldanystaǵy azyq-túlik GMÓ-deriniń saldary kez-kelgen halyqtyń keleshek urpaqtary úshin jan túrshigerlik qaýipti bolýy múmkin. Jáne de osy zamanǵy gendik terapıa aıasyndaǵy ǵylymı jetistikterdi jasyryn jaǵdaıda birtindep bıoqarýǵa aınaldyryp jatqandar da bar shyǵar. Biz ol jaǵynan da beıhabarmyz. Áıteýir, qaıda barsaq ta aldymyzda «Qorqyttyń kóri» daıyn turǵan sıaqty.
Sondyqtan da, qazirdiń ózinde de biz bıoterrorızmniń jazyqsyz qurbandaryna aınalyp jatqan joqpyz ba dep ózimizden de, ózgeden de suraýǵa qaqylymyz. Biraq ta jaýap bere alatyn adam tabylar ma eken!
Altaı BAIKAL (Tóken Ómiruzaq), Reseı azamaty
