"Qamshy" aqparat portaly – erkin oı alańy. Aqtaý qalasynda turatyn Mámbetkárim Qojyrbaıuly esimdi avtorymyzdan "Pýtınge jaýap" atty kólemdi maqala kelip tústi. Kóz aldaryńyzdaǵy maqalanyń qysqartylǵan nusqasy. Al, tolyq maqalany myna jerden oqı alasyzdar.
Sońǵy ǵasyrlarda Allasyn umytyp, Atasynan bezgen keıbir kórshilerimizdiń «bezbúırek» uldary qazaq dalasyna kóz alartýmen keledi.
1961 jyly KPSS Ortalyq Komıtetiniń Bas sekretary N.Hrýshev Qazaqstandy bólshekteý maqsatynda elimizdiń Soltústigindegi bes oblysty Reseıge, Shymkentti Ózbekistanǵa, Mańǵystaýdy Túrkmenistanǵa berý jóninde másele kóterdi. Alaıda, ol sol kezdegi Qaz SSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy Jumabek Tashenovtyń SSRO Konstıtýsıasyn basshylyqqa alyp, Qazaq jeriniń eshkimge berilmeıtinin aıtyp qasqaıyp qarsy turǵan qarsylyǵyna tap boldy. Kektengen Hrýshev eki aıǵa da jetkizbeı J.Tashenovty ornynan alyp Shymkentke oblystyq Atqarý Komıtetiniń orynbasary etip jiberdi. El úshin, jer úshin mansabynan baz keshken J.Tashenovtyń bul erligi el arasynda asa joǵary baǵalanýda, úkimettiń qaýlysynsyz-aq oǵan búkil Qazaq halqy «Halyq batyry» degen ataq berdi. Bir ókinishtisi, Qazaqstan bıliginiń bul ataqty Memlekettik deńgeıde moıyndap, bekitýge shamalary jetpeı keledi.
Hrýshevten keıin bul áńgimeni M.Gorbachev pen A.Soljenısyn byqsytty. A. Soljenısynnyń «Biz Reseıdiń kósegesin qalaı kógertemiz?» degen pýblısısıkalyq tolǵaýynda «Baltyq jaǵalaýyndaǵy úsh, Kavkazdyq úsh, orta azıalyq tórt, eger shynymen Romandarǵa búıregi burylyp tursa, Moldavıany jáne deni qazaqtardan quralatyn ońtústik-batys Qazaqstandy («kóripkel» munda Shymkent, Qyzylorda, Atyraýdy meńzep otyr – M.Q.) óz betimen koıa berip», «orystildi tórt memleketten (RF, Ýkraına, Belorýssıa jáne ortalyq batys, soltústik Qazaqstan) quralatyn «Slaván odaǵyn qurý» platformasyn usyndy.
A.Soljenısyn 1992 jyly kúzde N.Govorýhın ekeýi ótkizgen telesuhbaty kezinde, Qazaqstan týraly sóz bolǵanda: «Ne dep tursyń, Qazaqstan degen orystildi halyq emes pe? «Túptiń-túbinde báribir birtutas ult bolyp ketemiz dep úmittengen komýnıserdiń myljyńdyǵynan el bolyp, úlken terıtorıaǵa ıe bolyp qalǵany bolmasa… Qazaqtyń malynyń tuıaǵy basqan jerdiń bári nege qazaqtiki bolmaq?» – degen edi. Bul saryn Reseı saıasatkerleri men qaısybir tarıhshy, jýrnalıseriniń aýzynan áli kúnge túspeı keledi. Soljenısyn maqalasynyń negizgi túıininde: «Malorossov deısiń be, Velıko-Rossov, meıli Belorossov» deısiń be, báribir bul tórttik túptiń-túbinde «Rýs», «Rossııskıı Soıýz» atalady», – dep kesip-piship aıtqan bolatyn.
Ol atalǵan jazbasynda KSRO quramyndaǵy: ýkraın, belarýs, basqa da úlkendi-kishili halyqtardy Reseısiz kún kóre almaıtyndar degen syńaıda baǵalady.
Al osy Soljenısyndy kim deıtin bolsaq, orys jazýshysy G. Klımov ol jaıly bylaı depti (keıbir úzindini túpnusqa kúıinde berip otyrmyz): «Motorom, prıvodáshım v dvıjenıe tvorcheskıı proses polýevreıa Soljenısyna, ochevıdno, ıavláetsá psıhıcheskaıa bolezn – «Kompleks messıı» ılı je «Manıa reformatorstva» («Krasnaıa kabala»). Odan keıin: «...Ego otes byl evreem-vykrestom, ız Isaaka stal Isaem, ı vot takım obrazom polýchılsá Aleksandr Isaevıch Soljenısyn», – dedi. «Isaevıchtiń» atasy Semen Efımovıch, ákesi Isaak Semenovıch, sheshesi Taısıa Zaharovna Sherbak ta evreı-vykrest (ózge dinge enýshi) eken».
Ol AQSH Ortalyq barlaý basqarmasynyń (SRÝ) tapsyrysymen, shet elderdi aralaı «án salyp» júrip, KSRO-ǵa qarsy óziniń jazǵany, ózgege jazdyrtqany bar – jıyny 1500 shamaly kitap shyǵartqan.
Qysqasy, ol jarıasyz mıllıoner bolyp, 1976-jyly Amerıkanyń Vermonty qalasynda turaqtaǵan. Shyndyǵynda, ol sol zamannyń tilimen aıtqanda, óz eline qarsy jan aıamaı kúreskendikten, bar ómirin túrme men aıdaýda ótkizgen. Ol Keńestik Odaq úshin asa qaýipti qylmysker bolatyn. Alaıda, Reseı sol Soljenısyndy Odaq ydyraǵan boıda elge shaqyryp ıyǵyna «shapan» jaýyp, úlken qurmet kórsetti.
Reseıdiń, orys halqynyń jalǵyz janashyrynsha saırap júrgen álgi... «sheshem – orys, ákem – zańger» deıtin jerlesimiz V. Jırınovskıı jáne qazaqqa qarsy basqa shýyldaqtar da sol «dádálarynan» úlgi aldy (jerlesimizdiń shyn aty-jóni – Vladımır Volfovıch Eıdelshteın. Ol ákesiniń «Volf Isakovıch» ekenin de jasyryp, «Volf Andreevıch» dep jazypty).
Reseı shovınızminiń bir múıizin ustap júretin osy Jırınovskıı qazaqtardy álsin-álsin mazaq etýmen keledi:
- Qazaqstan táýelsizdik alyp, Kók baıraǵyn kókke jelbiretkende, Jırınovskıı ashý-yzadan jarylardaı bolyp Qazaqtyń kók baıraǵyn otqa órtedi.
- «Qazaqstan degen el adamzat tarıhynda bolmaǵan. Myna ózbekterde eń bolmasa Úrgenish, Buhara sekildi qalalar boldy. Handyq boldy. Al ońtústik–Sibirde eshteńe bolǵan joq. Bul Stalınniń oıdan shyǵarǵan qıaly. Qazaqtarda ne memleket, ne jer bolǵan emes. Qazaqstannyń soltústik oblystarynyń barlyǵy derlik orystyń jeri».
- Keıinirek, Jırınovskıı qazaqtyń qara dombyrasyn «eki ishek, bir taıaq» dep mazaq etti. Taqyr dalada erteden kesh, ne tushymdy sózi joq, qazaqtyń ańyraǵan áninen basqaǵa jaramaıtyn qý taıaq dep zaldaǵy jurtty máz qyldy. «Qazaq tili degen ne ózi? Jazba ádebıeti bolmaǵan ultta qaıdaǵy til?» dep tildedi.
- Qazaqtar týraly mazaq sózderi ınternettiń ermegine aınaldy. «Olar» deıdi vıdeo rolıktiń bir tusynda, (bizdi, qazaqtardy aıtady), «babalary jabaıy, qydyrympaz, kóshedi de júredi, turaqty mekenderi joq, qoldaryndaǵy aǵashtaryn (dombyra) sabalap, ózderi aıtyp, ózderi máz halyqtyń búgingi urpaqtary solar... Mádenıetten jurdaı» dep mysqyldady.
- Qazaqtarǵa jappaǵan jalasy, artpaǵan kinási joq. Umytpasam Reseıdiń Prezıdettik saılaýyna túsip jatqan kezi bolsa kerek, Qazaqstandaǵy orystardyń «qıyn» jaǵdaıyn ashyna aıtyp «Jataqhanalarda, mádenı oryndarda t.b. kóptegen jerlerde orys ultyna qysym jasalýda. Orys múddesi Qazaqstanda aıaq asty etilip jatyr», - dep baıbalam salyp ózeýrep, eki ıyǵyn julyp jedi.
- V. Jırınovskıı tek qana jalǵyz qazaqtarǵa tıisip otyrǵan joq. Tarpańdyǵyn kórsetip, «noqtaǵa» basyn suqqysy kelmegen Ýkraınaǵa qarata aıtqan myna bir sózine nazar aýdarmaı kórińiz. «Balaqaılar, oıyndaryń qanǵan bolar. Birdeńege urynyp qalmaı turǵanda tezirek úıge qaıtyńdar. Áli de kesh emes, erkelikterińdi keshiremiz» dep soqty.
- Qyrǵyzstanda qyrǵyn bolyp jatqanda: «Bular óz betterimen (onyń ishinde bizde barmyz) el bola almaıdy dep men aıtqaly qashan. Kúni erteń bári de keledi qyńsylap. Soǵys órtin órshitpeý úshin Qyrǵyzdardy tez arada Reseıdiń avtonomıasy etýimiz kerek» dep ózeýredi.
- «Demek, olar jerin berýge daıyn. Shyndyǵynda, Qyrǵyzstanda paıdaly qazbalar ǵana emes, basqa da nárseler bar... Sý resýrstaryn paıdalanýǵa bolady. Eger olar eshnárse bergisi kelmese... Ystyq kóldi bersin», – dep málimdedi. Onyń sózinshe saılaý naýqany kezinde Qyrǵyzstan prezıdenttigine keıbir úmitkerler aldyn ala Reseıge «tutas oblysty» beremin dep (eger Reseı tarapy bılikke kelýge kómektesse) ýáde etken kórinedi.
«It úredi, kerýen kóshedi» desek te, onyń aıtyp júrgenderi jandy jaralaıtyn óte aýyr sózder!!! Qarap tursań oǵan bárin aıtýǵa quqyq berilgendeı. Al bizden bireý shyǵyp aıtyp kórsinshi tap osylaı. Ult arazdyǵyn qozdyrýshy ultshyl, fashıs, terrorıst atanyp, quıryǵyna qaljaýyr baılanyp, áldeqashan «zyndanǵa» tastalǵan bolar edi. Jırınovskıı bolsa aýzyna ne kelse sony ottap, aqpanda qutyrǵan adýyndy býradaı kóbigi kókke shapshyp áli júr.
Qyrǵyzstan Parlamenti RF Memlekettik dýmasynyń depýtaty, vıse spıkeri, RLDP kóshbasshysy Vladımır Jırınovskııdi «non grata» tulǵasy dep jarıalap, eldiń Syrtqy ister mınıstrligine ony respýblıka aýmaǵyna kirgizbeý týraly másele qoıdy. Joǵarǵy Keńesh depýtattary májiliste usynysty qoldap qaýly qabyldady.
Aıta keteıik, budan buryn Latvıa men Ýkraına da Vladımır Jırınovskııdi «non grata» tulǵasy dep jarıalaǵan bolatyn.
Tarıhqa sheginis jasasaq, Alash Orda arystaryn túgeldeı qyrǵynǵa ushyratyp, qoldan qasaqana ashtyq uıymdastyryp, qazaq dalasyn qanǵa boıaǵan Goloshekın de ebreı bolatyn. Osy qyrǵynda Qazaq eli óziniń úshten eki bóliginen aıryldy, ıaǵnı alty mıllıon adamnan, bar joǵy bir mıllıon toǵyz júz myńdaı adam qalǵan. Qazaqstan táýelsiz el boldy degende, ashý-yzadan jarylardaı bolyp Qazaqtyń Kók baıraǵyn otqa órtegen myna Jırınovskıı de ebreı. Osylardyń bári kezdeısoqtyq bolýy múmkin be? degen suraqtyń óz-ózinen týyndap turǵany anyq.
Mámbetkárim Qojyrbaıuly, Aqtaý qalasy
