Sońǵy ǵasyrlarda Allasyn umytyp, Atasynan bezgen keıbir kórshilerimizdiń «bezbúırek» uldary qazaq dalasyna kóz alartýmen keledi. Solardyń biri shyǵysymyzda... Bizdiń bul qaýipimiz negizsiz emes. Qytaılyqtar sońǵy ýaqytta qazaq shekarasyna taıaý aımaqtaryn «qytaılandyrý» saıasatymen tabandy túrde aınalysyp, mıllıondaǵan halqy bar qala saldy. Qytaı ekonomıkasy elimizge dendep enip, tipti munaıgaz sektorynda ústemdik alýǵa qol jetkizdi. Bizdi oılandyrýǵa tıis taǵy bir másele, kúni keshe Reseı Qyrymdy Ýkraınadan bólip alyp, anneksıalaǵanda, Reseıdiń bul áreketin búkil álem elderiniń qoldamaǵanyna qaramastan Qytaı Reseıdi jaqtap shyqty. Tarıhqa júginsek, H1H ǵasyrdyń aıaǵynda osy eki el qazaq dalasyn bóliske salyp, qazaqtyń kóptegen ejelgi aımaqtary qytaıda qalǵan bolatyn. Qytaı jaǵy oǵan da mise tutpaı keledi. Qytaı tóraǵasy Dyń Shaýpyń tańdamaly shyǵarmasynda: «Batysqa qaraı myń bes júz shaqyrym jerimiz bar, biraq ol oılanatyn másele» dep jazdy. Olar keıde «Balqashqa deıingi jer bizdiki» deıtinderin áldeqashannan beri estip kelemiz. Olardyń mektepke arnalǵan oqýlyqtarynyń tarıh kartasynda qazaqtyń birtalaı jeri qytaıǵa tıesili dep syzylǵan. Biz qanshalyqty táýelsiz elmiz degenimizben, olardyń kartasyndaǵy «syzyqty» ózgerte almaı kelemiz. Eger biz buǵan kóz juma qarap, aldyn alý sharasyn almaı, urpaq sanasyna osy oıdy sińirip alsaq, qaptaǵan Qytaıǵa qarsy turý qıynǵa soǵatyny sózsiz.
Soltústiktegi kórshimiz olardan da asyp túsýde. 1961 jyly KPSS Ortalyq Komıtetiniń Bas sekretary N.Hrýshev Qazaqstandy bólshekteý maqsatynda elimizdiń Soltústigindegi bes oblysty Reseıge, Shymkentti Ózbekistanǵa, Mańǵystaýdy Túrkmenistanǵa berý jóninde másele kóterdi. Alaıda, ol sol kezdegi Qaz SSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy Jumabek Tashenovtyń SSRO Konstıtýsıasyn basshylyqqa alyp, Qazaq jeriniń eshkimge berilmeıtinin aıtyp qasqaıyp qarsy turǵan qarsylyǵyna tap boldy. Kektengen Hrýshev eki aıǵa da jetkizbeı J.Tashenovty ornynan alyp Shymkentke oblystyq Atqarý Komıtetiniń orynbasary etip jiberdi. El úshin, jer úshin mansabynan baz keshken J.Tashenovtyń bul erligi el arasynda asa joǵary baǵalanýda, úkimettiń qaýlysynsyz-aq oǵan búkil Qazaq halqy «Halyq batyry» degen ataq berdi. Bir ókinishtisi, Qazaqstan bıliginiń bul ataqty Memlekettik deńgeıde moıyndap, bekitýge shamalary jetpeı keledi.
Hrýshevten keıin bul áńgimeni M.Gorbachev pen A.Soljenısyn byqsytty. A. Soljenısynnyń «Biz Reseıdiń kósegesin qalaı kógertemiz?» degen pýblısısıkalyq tolǵaýynda «Baltyq jaǵalaýyndaǵy úsh, Kavkazdyq úsh, orta azıalyq tórt, eger shynymen Romandarǵa búıregi burylyp tursa, Moldavıany jáne deni qazaqtardan quralatyn ońtústik-batys Qazaqstandy («kóripkel» munda Shymkent, Qyzylorda, Atyraýdy meńzep otyr – M.Q.) óz betimen koıa berip», «orystildi tórt memleketten (RF, Ýkraına, Belorýssıa jáne ortalyq batys, soltústik Qazaqstan) quralatyn «Slaván odaǵyn qurý» platformasyn usyndy.
A.Soljenısyn 1992 jyly kúzde N.Govorýhın ekeýi ótkizgen telesuhbaty kezinde, Qazaqstan týraly sóz bolǵanda: «Ne dep tursyń, Qazaqstan degen orystildi halyq emes pe? «Túptiń-túbinde báribir birtutas ult bolyp ketemiz dep úmittengen komýnıserdiń myljyńdyǵynan el bolyp, úlken terıtorıaǵa ıe bolyp qalǵany bolmasa… Qazaqtyń malynyń tuıaǵy basqan jerdiń bári nege qazaqtiki bolmaq?» – degen edi. Bul saryn Reseı saıasatkerleri men qaısybir tarıhshy, jýrnalıseriniń aýzynan áli kúnge túspeı keledi. Soljenısyn maqalasynyń negizgi túıininde: «Malorossov deısiń be, Velıko-Rossov, meıli Belorossov» deısiń be, báribir bul tórttik túptiń-túbinde «Rýs», «Rossııskıı Soıýz» atalady», – dep kesip-piship aıtqan bolatyn.
Ol atalǵan jazbasynda KSRO quramyndaǵy: ýkraın, belarýs, basqa da úlkendi-kishili halyqtardy Reseısiz kún kóre almaıtyndar degen syńaıda baǵalady.
Al osy Soljenısyndy kim deıtin bolsaq, orys jazýshysy G. Klımov ol jaıly bylaı depti (keıbir úzindini túpnusqa kúıinde berip otyrmyz): «Motorom, prıvodáshım v dvıjenıe tvorcheskıı proses polýevreıa Soljenısyna, ochevıdno, ıavláetsá psıhıcheskaıa bolezn – «Kompleks messıı» ılı je «Manıa reformatorstva» («Krasnaıa kabala»). Odan keıin: «...Ego otes byl evreem-vykrestom, ız Isaaka stal Isaem, ı vot takım obrazom polýchılsá Aleksandr Isaevıch Soljenısyn», – dedi. «Isaevıchtiń» atasy Semen Efımovıch, ákesi Isaak Semenovıch, sheshesi Taısıa Zaharovna Sherbak ta evreı-vykrest (ózge dinge enýshi) eken».
Ol AQSH Ortalyq barlaý basqarmasynyń (SRÝ) tapsyrysymen, shet elderdi aralaı «án salyp» júrip, KSRO-ǵa qarsy óziniń jazǵany, ózgege jazdyrtqany bar – jıyny 1500 shamaly kitap shyǵartqan.
Qysqasy, ol jarıasyz mıllıoner bolyp, 1976-jyly Amerıkanyń Vermonty qalasynda turaqtaǵan. Shyndyǵynda, ol sol zamannyń tilimen aıtqanda, óz eline qarsy jan aıamaı kúreskendikten, bar ómirin túrme men aıdaýda ótkizgen. Ol Keńestik Odaq úshin asa qaýipti qylmysker bolatyn. Alaıda, Reseı sol Soljenısyndy Odaq ydyraǵan boıda elge shaqyryp ıyǵyna «shapan» jaýyp, úlken qurmet kórsetti.
Reseıdiń, orys halqynyń jalǵyz janashyrynsha saırap júrgen álgi... «sheshem – orys, ákem – zańger» deıtin jerlesimiz V. Jırınovskıı jáne qazaqqa qarsy basqa shýyldaqtar da sol «dádálarynan» úlgi aldy (jerlesimizdiń shyn aty-jóni – Vladımır Volfovıch Eıdelshteın. Ol ákesiniń «Volf Isakovıch» ekenin de jasyryp, «Volf Andreevıch» dep jazypty).
Reseı shovınızminiń bir múıizin ustap júretin osy Jırınovskıı qazaqtardy álsin-álsin mazaq etýmen keledi:
- Qazaqstan táýelsizdik alyp, Kók baıraǵyn kókke jelbiretkende, Jırınovskıı ashý-yzadan jarylardaı bolyp Qazaqtyń kók baıraǵyn otqa órtedi.
- «Qazaqstan degen el adamzat tarıhynda bolmaǵan. Myna ózbekterde eń bolmasa Úrgenish, Buhara sekildi qalalar boldy. Handyq boldy. Al ońtústik–Sibirde eshteńe bolǵan joq. Bul Stalınniń oıdan shyǵarǵan qıaly. Qazaqtarda ne memleket, ne jer bolǵan emes. Qazaqstannyń soltústik oblystarynyń barlyǵy derlik orystyń jeri».
- Keıinirek, Jırınovskıı qazaqtyń qara dombyrasyn «eki ishek, bir taıaq» dep mazaq etti. Taqyr dalada erteden kesh, ne tushymdy sózi joq, qazaqtyń ańyraǵan áninen basqaǵa jaramaıtyn qý taıaq dep zaldaǵy jurtty máz qyldy. «Qazaq tili degen ne ózi? Jazba ádebıeti bolmaǵan ultta qaıdaǵy til?» dep tildedi.
- Qazaqtar týraly mazaq sózderi ınternettiń ermegine aınaldy. «Olar» deıdi vıdeo rolıktiń bir tusynda, (bizdi, qazaqtardy aıtady), «babalary jabaıy, qydyrympaz, kóshedi de júredi, turaqty mekenderi joq, qoldaryndaǵy aǵashtaryn (dombyra) sabalap, ózderi aıtyp, ózderi máz halyqtyń búgingi urpaqtary solar... Mádenıetten jurdaı» dep mysqyldady.
- Qazaqtarǵa jappaǵan jalasy, artpaǵan kinási joq. Umytpasam Reseıdiń Prezıdettik saılaýyna túsip jatqan kezi bolsa kerek, Qazaqstandaǵy orystardyń «qıyn» jaǵdaıyn ashyna aıtyp «Jataqhanalarda, mádenı oryndarda t.b. kóptegen jerlerde orys ultyna qysym jasalýda. Orys múddesi Qazaqstanda aıaq asty etilip jatyr», - dep baıbalam salyp ózeýrep, eki ıyǵyn julyp jedi.
- V. Jırınovskıı tek qana jalǵyz qazaqtarǵa tıisip otyrǵan joq. Tarpańdyǵyn kórsetip, «noqtaǵa» basyn suqqysy kelmegen Ýkraınaǵa qarata aıtqan myna bir sózine nazar aýdarmaı kórińiz. «Balaqaılar, oıyndaryń qanǵan bolar. Birdeńege urynyp qalmaı turǵanda tezirek úıge qaıtyńdar. Áli de kesh emes, erkelikterińdi keshiremiz» dep soqty.
- Qyrǵyzstanda qyrǵyn bolyp jatqanda: «Bular óz betterimen (onyń ishinde bizde barmyz) el bola almaıdy dep men aıtqaly qashan. Kúni erteń bári de keledi qyńsylap. Soǵys órtin órshitpeý úshin Qyrǵyzdardy tez arada Reseıdiń avtonomıasy etýimiz kerek» dep ózeýredi.
- «Demek, olar jerin berýge daıyn. Shyndyǵynda, Qyrǵyzstanda paıdaly qazbalar ǵana emes, basqa da nárseler bar... Sý resýrstaryn paıdalanýǵa bolady. Eger olar eshnárse bergisi kelmese... Ystyq kóldi bersin», – dep málimdedi. Onyń sózinshe saılaý naýqany kezinde Qyrǵyzstan prezıdenttigine keıbir úmitkerler aldyn ala Reseıge «tutas oblysty» beremin dep (eger Reseı tarapy bılikke kelýge kómektesse) ýáde etken kórinedi.
«It úredi, kerýen kóshedi» desek te, onyń aıtyp júrgenderi jandy jaralaıtyn óte aýyr sózder!!! Qarap tursań oǵan bárin aıtýǵa quqyq berilgendeı. Al bizden bireý shyǵyp aıtyp kórsinshi tap osylaı. Ult arazdyǵyn qozdyrýshy ultshyl, fashıs, terrorıst atanyp, quıryǵyna qaljaýyr baılanyp, áldeqashan «zyndanǵa» tastalǵan bolar edi. Jırınovskıı bolsa aýzyna ne kelse sony ottap, aqpanda qutyrǵan adýyndy býradaı kóbigi kókke shapshyp áli júr.
Qyrǵyzstan Parlamenti RF Memlekettik dýmasynyń depýtaty, vıse spıkeri, RLDP kóshbasshysy Vladımır Jırınovskııdi «non grata» tulǵasy dep jarıalap, eldiń Syrtqy ister mınıstrligine ony respýblıka aýmaǵyna kirgizbeý týraly másele qoıdy. Joǵarǵy Keńesh depýtattary májiliste usynysty qoldap qaýly qabyldady.
Aıta keteıik, budan buryn Latvıa men Ýkraına da Vladımır Jırınovskııdi «non grata» tulǵasy dep jarıalaǵan bolatyn.
Tarıhqa sheginis jasasaq, Alash Orda arystaryn túgeldeı qyrǵynǵa ushyratyp, qoldan qasaqana ashtyq uıymdastyryp, qazaq dalasyn qanǵa boıaǵan Goloshekın de ebreı bolatyn. Osy qyrǵynda Qazaq eli óziniń úshten eki bóliginen aıryldy, ıaǵnı alty mıllıon adamnan, bar joǵy bir mıllıon toǵyz júz myńdaı adam qalǵan. Qazaqstan táýelsiz el boldy degende, ashý-yzadan jarylardaı bolyp Qazaqtyń Kók baıraǵyn otqa órtegen myna Jırınovskıı de ebreı. Osylardyń bári kezdeısoqtyq bolýy múmkin be? degen suraqtyń óz-ózinen týyndap turǵany anyq.
Sonymen Jırınovskıı degen kim? Ol – ıdeıasyn ólermendikpen qorǵaýǵa bar, kishi ulttarǵa jıirkenishin jasyrmaıtyn «uly halyqtyń ultjandy» uldarynyń biri. Oǵan dıalogtyń, suhbattyń shyrqyn buzý (árıne, qyzý pikir-talas kezinde), qolyna túsken zattyń kez kelgenin qarý etip qarsylasyn «yqtyryp» alý erlikpen para-par. Bul sózimizge dáleldi alystan izdep áýrege túsýdiń qajeti joq. Kúndelikti Reseı telearnalaryndaǵy ózekti problemalardy kótergen teleshoýlardan, tikeleı efırlerden Jırınovskııdiń yzaly daýysyn, qyshyrlaǵan tisin, qalshyldaǵan qolyn, áldekimge kektengen janaryn kórseń jetip jatyr. Grýzıaǵa qarata aıtylǵan boqtyq aralas sózine de «táıt» degen bir adam bolǵan joq. Reseı bıligi sózin qoldaǵasyn qonyshynan basýmen keledi. Áıtpese, sol Jırınovskııdiń ornynda ózge ult ókilderi, tipti sol orys ultynyń ózinen-aq bolsynshy, olardyń esh qaısysyn bulaı taırańdatyp qoımaǵan bolar edi. Budan shyǵatyn qorytyndy, búgingi Reseı bıliginiń tutqasyn ustap otyrǵandar taza Orys emes, Ebreı lobbısteri. Men biletin ejelgi orystardyń mádenıeti, bilimi, aqyl – parasaty men ádilettiligi asa joǵary deńgeıde bolatyn.
Jırınovskıı –Eıdelshteın 6.10.1990 jyly KGB men baılanysy bolǵany úshin LDPSS qatarynan shyǵarylǵan. Reseı Prezıdenttigine úsh ret talpynǵan saıasatker, RLDP fraksıasynyń tóraǵasy, Dýma depýtaty, Reseı Federasıasy Memlekettik keńesiniń múshesi. Demek, ony Reseıdiń resmı ókili deýge tolyq negiz bar. Sondyqtan, ol oıyna kelgenin sandyraqtap júrgen kóshedegi qańǵybas emes, Kreml kósemderiniń kóksegenin jetkizýshi desek qatelespeımiz.
Al, Qazaqstannyń soltústik, shyǵys, batys oblystaryn Reseıge qaıtarý kerek» dep siltegen jazýshy E. Lımonov QR Syrtqy ister mınıstrliginiń Reseıge joldaǵan qarsylyq notasyna pysqyryp ta qaramaı, tipti odan da asyp túsip, Qazaq elin mazaq etkendeı jaýap qaıtardy.
«Ýkraına týraly aıta otyryp, sózdiń arasynda orystar negizin qalap jáne sonda turyp jatqan, KSSRO ydyraǵannan keıin qazaq aýmaǵynda qalyp qoıǵan Reseılik qalalar Reseıge qaıtarylýǵa tıis jáne Reseıdiń olardy keri talap etýge quqyǵy bar dep aıtqanyma Qazaqstan ashýlanypty. Aıtalyq, buryn Jaıyq (Iaık, Iaıskıı) qalashyǵy dep atalǵan, aıtpaqshy, Pýgachev kóterilisiniń ortalyǵy bolǵan Oral (Ýralsk) qalasy, sumdyq-aı, nege ol Qazaqstanǵa tıesili bolýy kerek? Nemese Aktúbınsk, Nemese Petropavlovsk, nemese Semıpalatınsk, nemese Pavlodar, nemese Ýst-Kamenogorsk... Bular - orys qalalary. Qazaqtarda qala múldem bolmaǵan, olardyń mádenıeti kóÝIshpendilik».
9 sáýir 2014 jyly Reseı Federasıasy quramyndaǵy Hakasıa Parlamentiniń tóraǵasy V. Shtygashev Kazaqstannyń bes oblysyna Reseıdiń tarıhy huqyǵy bar dep arandatýshylyq málimdeme jasady. Bul málimdeme álemniń kóptegen BAQ-tarynda jarıalandy.
5 shilde 2014 jyly Sergeı Aksenov «Sovobodnaıa Presa» gazeti arqyly Qazaqstan Elbasyna jáne onyń halqyna «Óz erikterimizben Reseıge qosylýdy, eger ony jasamasaq, bizge de Qyrym men Donbasstyń jolyn qýasyńdar» - dep ashyqtan ashyq qoqan loqqy jasaǵan úndeýin jarıalady (Federalnyı vypýsk «Dobryı Sovet Elbasy»).
Túsinikteme: Sergeı Aksenov, orys saıasatkeri, Qyrymdy Ýkraınadan bólip Reseıge qosýdy uıymdastyrǵan, 17.03.2014 j. bastap Qyrym Mınıstrler Keńesi tóraǵasynyń mindetin ýaqytsha atqarýshy. Qyrym krızısin uıymdastyrǵany úshin Pýtınniń jarlyǵymen «Za zaslýgı pered Otechestvom» ordenimen marapattalǵan.
25 shilde 2014 jyly Ýkraına İİM keńesshisi Zorán Shkırák Reseı Komýnıstik partıasynyń tóraǵasy G.Zúganovtyń jáne LDPR tóraǵasy V. Jırınovskııdiń terrorlyq uıymdardy qarjylandyrǵandary jáne 2014 jyldyń maı aıynda Ýkraınanyń 8 oblysyn Reseıdiki dep málimdeýdi usynǵandary úshin, ústerinen qylmystyq is qozǵaǵandaryn málimdedi.
Orystyń tarıhshysy A. B. Shırokogradov «Ýteránnye zemlı Rossıı: otkolovshıesá respýblıkı» atty kitabynda (Máskeý. «Veche» baspasy, 2008 jyl) bylaı dep jazady. «Ejelden Reseıge tıesili, kóne zamannan Reseıdiń jeri bolyp kele jatqan biraz aımaq KSSRO taraǵan kezde, ókinishke qaraı, Ýkraınada, Qazaqstanda, Túrikmenstanda qalyp qoıypty. A.B.Shırokogradovtyń dáleldeýinshe, Shyǵys Qazaqstan men Soltústik Qazaqstannyń qazirgi jerleri 1620 jyldan beri qaraı Reseı jeri eken. 1620 jyly bul jerlerdiń Reseıdiki ekeni qujat júzinde aıǵaqtalypty – mys. Al onyń aldynda she? Onyń aldyndaǵy zamandarda da bul jerler orystiki eken. Avtor «endi ne isteý kerek?» dep suraq qoıyp, oǵan jaýapty ózi berip, bul jerlerdi qaıtaryp alý kerek depti. Biraq qalaı qaıtaryp alýdyń jolyn kórsetpegen. «...bul jerler Reseıge qaıtarylmaıynsha, bizdiń (kópshe túrde, búkil Reseılikterdiń atynan sóıleıdi) tynysh uıyqtaı almaıtynymyz anyq depti».
Ózderińiz kórip otyrǵandaı Reseı shovınıseri qazaq dalasyna kóz alartqanyn eshqashan toqtatqan emes. Sonaý HÚ111 ǵasyrdyń basynan bastap Orys patshalyǵy Qazaq jerin jaýlap alǵaly beri qazaq halqynyń óz ata mekenderin qorǵaý jolynda basqynshylarǵa qarsy ult azattyq soǵysy 300 jyl boıy bir sátke de tolastaǵan emes. Osy jolda san mıllıondaǵan ata-babalarymyzdyń qany tógildi. Táýelsiz el bolǵanymyzǵa da mine shırek ǵasyrǵa taıap qalypty. Alaı da olar áli de sol shovınısik pıǵyldarynan bas tartpaı keledi. Joǵaryda kórsetkenderimnen de basqa Oraldaǵy kazaktar salǵan lańdy, Óskemendegi Pýgachevtardyń (qazaqstandaǵy orystardyń kóterilisin uıymdastyrýǵa árekettengen) is-áreketin, Keńes odaǵynyń birinshi jáne sońǵy prezıdenti, sońǵy bas hatshy M.Gorbachevtiń Qazaqstannyń bes oblysy Reseıdiki dep kóz alartqanyn, osyny maldanǵan Búkilodaqtyq kazaktar uıymy deıtinderdiń Oralda, Kókshetaýda, Ermakta (Aqsý), Pavlodarda, Óskemende, Almatyda taǵy basqa da qalalarymyzda neshe túrli arandatý jıyndaryn ótkizgenin eske alsaq, Reseıdiń shynynda da uıyqtaı almaı júrgenderine senbeske ylajymyz joq.
Bıylǵy, 2014 jyldyń 9 mamyry kúni Qazaqstannyń oblys ortalyqtary Oral qalasy (Batys Qazaqstan) men Qyzyljardaǵy (Soltústik Qazaqstan) orys ultynyń ókilderi kóshege Keńes odaǵy men Reseıdiń jalaýyn ustap shyqqandary jaıly Qazaqstannyń qazaq tildi basylymdary ashyna jazdy.
«Sherý men, arandatý ma? 9 mamyr kúni Oral men Petropavlda (Qyzyljar M.Q.) bireýler sherýge Reseı men KSSRO-nyń týyn kóterip shyqty. Sherýshiler mashınalaryna burynǵy Keńes Odaǵynyń gerbindegi oraq pen balǵanyń sýretin salyp, «SSSR. Nashı ıdýt», «Za Stalına!», «Spasıbo dedý, za pobedý» degen urandar jazyp alǵan. Sherýge 70-ten astam avtokólik qatysqan.
Sherýshiler qalanyń ortalyq kóshesimen júrip, «Biz Stalın úshin, biz Reseı úshin!» dep urandaǵan.
Saıasattanýshy Aıdos Syrym «Jeńis meıramynyń qoǵamdy dúrliktiretin, halyqtyń alańdatýshylyǵyn týdyratyn merekege aınalyp bara jatqany – oılanatyn nárse» deıdi. (Ómir-aı gazeti. № 19 (182) 14 mamyr 2014 jyl).
Bir qyzyǵy, avtor (Shırokogradov) óz eńbeginde, Óziniń ejelgi jerin, túý túpki zamannan beri ata-babalary jaılaǵan kıeli qonysty Reseıge berip qoıyp, qazaqtardyń qalaı tynysh uıyqtap júrgenderi jóninde lám-mım demepti...
Qytaı men Reseılik ǵalymdardyń jáne olardyń basshylarynyń osy sózderinen keıin (báribir tynysh uıyqtaı almaı júr ekensińder) bizde sizderdi burynǵydan da beter uıyqtamaıtyn eteıik.
Bizdiń ǵulama babamyz Mahmud Qashqarıdyń 1072-1078 jyldar arasynda syzylǵan «Álemniń domalaq kartasy» atty eńbegi bar. Onda Kóne Shyǵystyń (qazaqtyń) shekarasy, qala, jer-sý attary anyq kórsetilgen. Tarıhty timiskilegen orys tarıhshylaryna, ádebıetshileri men saıasatkerlerine (Shırokogradov, Lımonov, Jırınovskıı, Shtygashev, Aksenov t.t.) osy kartany bir qarap shyǵýǵa keńes beremin.
Qazaqtyń atamekenin jaýlap, ózderiniń Ata jurtyna (Qazyq jurtqa) qıanat jasaǵan Patshalyq Reseı men Keńes úkimetiniń (SSSR) jaǵdaıy barshamyzǵa belgili. Patshalyq Reseı mıllıondaǵan jazyqsyz jandardyń basyn «jalmaýyzdaı jalmap» baryp, óz qanyna ózi tunshyqty. Al Keńes (Lenın) úkimetiniń bar ǵumyry jetpis jylǵa da jetpeı «aıaǵy aspannan» kelip, jelkesi qıyldy. Osy qyrǵyndardy uıymdastyrǵandardyń barlyǵy derlik, Adam sıaqty (artyna urpaq pen jaqsy attaryn qaldyrý) ómirdiń qyzyǵyn kóre almaı, azapty ómir keshti, azappen óldi.
Qazaq jerin jaýlaımyn dep 200 jyl boıy qazaqqa tynyshtyq bermeı jantalasqandardyń taǵy biri Jońǵar bolatyn. Sol Jońǵardan bul kúnde «Jońǵar jotalary» degen atpen jalǵyz jota men osy attas jalǵyz kitap qaldy. Ózgeniń jerine, ásirese Ata jurtqa kóz alartqandardyń shyǵatyn «shyńy» osy. Mundaı jaǵdaı, ıaǵnı Ata jurtqa qıanat jasaý burynda da san ret bolǵan. Báriniń de arty osylaı aıaqtaldy. Áli de solaı aıaqtalady. Buǵan eshkimniń kúmáni bolmasyn.
Qoǵamda, adamda tarıhpen tárbıelenedi. Kemeldikke qoǵamda, adamda ótken tarıhtan taǵlym alyp baryp jetedi. Sondyqtan, Qazaqstannyń barlyq tarıhshylary men ǵalymdary, meniń tómendegideı keltirgen dálelderimdi oı eleginen ótkizip, saralap, ádil baǵasyn berip, búgingi Qazaqtyń búkil álem elderiniń Qazyq jurty, ıaǵnı qarashańyraǵynyń ıesi ekendigin álemge jarıalaýy kerek.
Esh qysylyp - qymsynýdyń qajeti joq, tarıhtyń aty tarıh, ol bolyp ótken dúnıeler. Sondyqtan da, tekti eldiń tekti urpaǵy ekendigimizge maqtana otyryp, orysqa da, qytaıǵa da, basqaǵa da ózderin kim el qylǵanyn esterine salyp qoıǵanymyz artyq bolmaıdy. Árqashanda «bala» bolyp jaltaqtap kún keshkenshe, dana bolyp, «táıt» dep, shyndyqty aıtyp, eskertip qoıǵanymyz durys.
Qaıran meniń, «Qarǵa boıly Qaztýǵan» babamnyń:
«Salp-salpynshaq anaý úsh ózen,
Salýly meniń ordam qonǵan jer.
Jabaǵyly jas taılaq,
Jardaı atan bolǵan jer.
Jatyp qalyp bir toqty,
Jaıylyp myń qoı bolǵan jer.
Jarlysy men baıy teń,
Jabysy men taıy teń,
Jary menen saıy teń,
Bottashyǵy buzaýdaı,
Boz sazany toqtydaı,
Balyǵy taıdaı týlaǵan,
Baqasy qoıdaı shýlaǵan,
Shyrmaýyǵy shókken túıe taptyrmas,
Balyǵy kólge jylqy japtyrmas,
Baqasy men shaıany,
Kejidegi adamǵa,
Tún uıqysyn taptyrmas.
Qaıran meniń Edilim!
Men salmadym, sen saldyń.
Qaıyrly bolsyn sizderge,
Menen qalǵan mynaý Edil jurt!!!..... dep, ata qonysynyń ózin jatqa qaıyrly et dep tilegen Uly babalardyń urpaǵy ekendigimizdi eskertemin.
Ekinshiden, men mynaý Soljenısyn, Jırınovskıı, Dýgın, Shırokogradov, Lımonov, Pýgachev, Shtygashev, Aksenovtar sıaqty senderdiń elderińe esh jamandyq tilemeımin. Ózge eldiń ary men namysyna tıisip, jamandyq tileý, tamyry taıaz eldiń «essiz ulandarynyń» is-áreketi bolmaq. Men sender sıaqty ondaǵan, júzdegen kitap jazǵan tarıhshy-ǵalymda, saıasatker de emespin. Bar-joǵy qarapaıym qazaqtyń qara balasymyn. Mamandyǵym zańger. Meniń senderden aıyrmashylyǵym, Adam ata men Aýa ananyń qarashańyraǵy Qaz Adaıdyń urpaǵymyn. Myna eńbek Adam Ata tarıhynyń tek qana Qazaqta saqtala alatyndyǵynyń aıdaı aıǵaǵy bolmaq. Sondyqtan men senderdiń barlyqtaryńdy álem tarıhynan bilim saıysyna shaqyramyn. Myqty bolsańdar, men keltirgen tarıhı derekterdi teriske shyǵaryp kórińder. Al, shyǵara almasańdar, moıyndaýǵa týra keledi... Bundaı jaǵdaı Adam-adam bolǵaly 70 000 jyl ishinde san ret bolǵan. Bárinde de búkil álem elderi Qaz aǵalaryna (Qazaqqa) qaıta oralyp otyrǵan. Qazaqtyń «At aınalyp, qazyǵyn tabar, Er aınalyp elin tabar» degen maqaly sodan qalǵan.
«Eldiń atyn eri shyǵarar». Bul eńbektiń ón boıynda álem elderine kósemsóz arnap, óz eliniń (ultynyń) mádenıetin asqaqtatyp, álem elderin órge súıregenderdiń de, kerisinshe jasaǵandardyń da ulty jáne olardyń qaı eldiń (memlekettiń) ókilderi ekendigi aıryqsha atalatyn bolady.
«Eı, adamdar! Negizinde, Biz senderdi bir er jáne bir áıelden jarattyq, ári senderdi bir-birlerińdi tanyp, bilýleriń úshin halyqtar men rýlar etip jasadyq» (Quran Kárım. Ál-Hýjýrat súresi. 13 aıat). Tápsir: Asa uly Allah adam balasynyń shyǵý tegi, túbi bir ekendigin baıan etti. Búkil adamzat Adam ata, oǵan Allahtyń sálemi bolsyn jáne Haýa anadan taraıdy. Allah olardan kóp adamdar taratyp, olardy bir-birlerin tanýy úshin úlken halyqtar, sondaı-aq kishigirim rý-taıpalar túrinde búkil jer betine jaıdy. Sondyqtan árbir adam óziniń shyqqan tegin, elin bilýi qajet. Alaıda Allahtyń aldynda adamdardyń eń qadirlisi – barlyq jaǵdaıda tek asa uly Allahqa boısunyp, kúnálardan saqtanǵan izgileri. A.Sadı. Bul aıatta násilshildikke de, ultsyzdyqqa da tyıym salynǵan. Qar: Ál-Mansı.
«(Eı, Muhammed!) Biz saǵan kitapty (Qurandy) aqıqatpen, ózinen aldyńǵy kitaptardy rastaýshy ári olarǵa kýálik etýshi retinde túsirdik. Endi olardyń aralaryna Allahtyń túsirgenimen úkim et. Ózińe kelgen aqıqattan aýytqyp, olardyń kóńil qumarlyǵyna erme. Senderden árbir (úmmet) sharıǵat pen jol belgiledik, Allah qalaǵanda, senderdi bir úmmet eter edi. Biraq Ol senderdi Óziniń bergen nárselerinde synamaqshy. Sondyqtan qaıyrly isterde aldynda bolýǵa umtylyńdar (jaqsylyqtarǵa jarysyńdar)! Barlyǵyń Allaqa qaıtasyńdar. Sonda Ol senderdiń qaıshylyqqa túsken nárselerińniń habaryn beredi» (Ál-Máıdá súresi. 48 aıat).
Tápsir: Uly Jaratýshy - Allah bólek-bólek ult (halyq), rý bolýdy, olarǵa ártúrli dinde bolýdy jáne izgi ister (jaqsylyq) jasaýda bir-birimen jarysýdy mindettep otyr.
Bundaı saıystar ártúrli álem elderi men ulttary arasynda únemi bolyp keledi. Olar adamzatty baqytqa jetkizý jolynda saıysqa túsip, birinen-biri mádenıetterin (jaqsylyqtaryn) asyryp, ony ózgelermen moıyndatýǵa tyrysqan. Olardy (osyndaı izgi jaqsylyqtardy uıymdastyrýshylardy) halyq paıǵambar, pir, dana, danyshpan, áýlıe, qaǵan, ǵalym, erjúrek batyr dep áspettegen. Ondaı saıystar (jarystar) kúni búginde de júrip jatyr. Mysaly, tórt jylda bir ótetin Olımpıada sporttyq jarystary, ǵylym, bilim, óner, án, bı, mýzyka saıystary t.t. osylardyń qataryna jatady.
«Brazılıa elindegi San-Paýlý qalasynyń bir kólemdi kóshe tuıyǵynda halyqty topyrlatyp, bir jarys ótkizip jatyr eken. Bildik. Bilsek, bul áıel zatynyń tolyq omyraýy men kóterińki quıryǵyna saı ótip jatqan baıqaý eken. Ótkizip júrgender Brazılıadaǵy álem chempıonatyna qatysy bar jandar. Baıqaý sharty belgili. Júldesi she? Keýdesi tolyq, eki omyraýy alǵa atylyp turǵan áıel zatynyń úzdigine Pele atyndaǵy júlde taǵaıyndalypty. Júldesi sol omyraýǵa Peleniń sýretin jabystyryp berý. Al quıryq baıqaýynda ozǵan hanymnyń qaıqańdaǵan quıryǵyna Maradonanyń sýretin jelimdep beredi» (N.Júnisbaıuly «Pele júldesi - keýdege, Maradona júldesi – quıryqqa...» Jas Alash gazeti. №56. 15. 07. 2014 jyl).
«Tentek shoqpar jınaıdy» dep qazaq maqalynda aıtylǵandaı qarý-jaraq shyǵarýdan da jarysyp keledi. Al aqıqatynda, jarystyń kókesi qarý-jaraq jasaý men ózge eldiń jerin jaýlap alý emes, ol uly atalarymyzdyń jetken jetistikterin bilip, solarǵa uqsap baǵý, solardy maqtan tutý, solardyń úlgili isterin jalǵastyryp, jibergen kemshilikterin de bilip, ondaı jaǵdaılardyń aldyn alý, ıaǵnı adamzatty baqytty ǵumyr keshýge jetkizý.
27.08.2014 jyly Reseı prezıdenti V.Pýtın, Belorýs prezıdenti A.Lýkashenko, Ýkraına prezıdenti P.Poroshenko jáne Qazaqstan prezıdenti N.Nazarbaevtarmen Mınsk qalasyndaǵy kezdesý kezinde «Qazaqstan degen memleket tarıhta bolyp kórgen emes», - dep málimdedi.
«31 tamyz 2014 jyl. Nazarbaev Qazaqstannyń táýelsizdigine qaýip tónse Evroodaqtan shyǵatynyn málimdedi.
«Qazaqstannyń táýelsizdigine qaýip tónip, quqyǵy shekteletin bolsa, onda biz Ekonomıkalyq Evroodaqtan shyǵatyn bolamyz» dep málimdedi Qazaqstan prezıdenti Nýrsýltan Nazarbaev «Habar» telearnasyna bergen suhbatynda (saıt Tengrinews.kz).
«Eger kelisimdegi ereje saqtalmaıtyn bolsa, Qazaqstan Ekonomıkalyq Evroodaqtan shyǵady, ony men burynda aıtqan bolatynmyn, taǵy da qaıtalaımyn» dedi Nursultan Nazarbaev.
Onyń málimdeýinshe, Qazaqstan memleketter táýelsizdigine qol suǵatyn uıymǵa múshe bola almaıdy. «Bizdiń táýelsizdigimiz – bizdiń eń asyl qundylyǵymyz. Bul úshin uly atalarymyz qanyn tókken. Biz ony eshkimge eshqashan bermeımiz. Táýelsizdigimizdi qorǵaý jolynda bárin jasaıtyn bolamyz», - dep málimdedi Qazaq prezıdenti.
29 tamyz 2014 jyly Vladımır Pýtın «Selıger» jastar forýmynda, Nursultan Nazarbaev – erekshe adam, sebebi ol joq jerden, jańa memleket qurdy» dep málimdedi. Osynyń artyn ala orystyń LDPR partıasynyń basshysy Vladımır Jırınovskıı «Ýkraınadan keıin Qazaqstannyń jerine qol salatyn bolamyz» dep málimdedi. Derekkóz: Novostı Facenews - http://www.facenews.ua/news/2014/246850/.
Meniń mynaý eńbegimdi Reseı prezıdenti V.Pýtınnyń «Qazaqta eshqashan memleket bolyp kórgen joq» degen málimdemesine jaýap retinde usynamyn.
Tarıh taǵlymy: Árbir adam balasy óz sanasynyń, ıaǵnı aqyly men biliminiń jetken jeriniń «qonaǵy» bolmaq.
«Qazaq halqynyń tarıhy jóninde birshama kóp jazyldy: dep jazady Muhamedjan Tynyshbaev «Qazaq halqynyń tarıhyna qatysty materıaldar» atty kitabynda, alaıda, olar ár túrli derekterden qazaqtar jóninde, ony árqıly kezderde ártúrli túrki-monǵol taıpalary kelip qosylǵan negizgi taıpa dep uǵynyp, tek «qazaq» degen sózdi ǵana izdestirdi: biraq sol oraıda eshkim de qazirgi qazaq rýlarynyń qaısysy burynǵy «qazaqtardyń» úrim-butaǵy bolyp tabylady degen máseleni anyqtaý kerektigin bilmedi jáne aınalysqan da joq. Qazaqtardyń qazirgi rý quramyn taldaı otyryp, jeke rýlardyń árbir rýynyń shejiresin aldyn-ala bilmeı, sondaı-aq onyń qaı kezderde kimdermen aralasqanyn anyqtap almaı, qazaq halqynyń tarıhı taǵdyrynyń jalpy bitimin elestetý múmkin emes. Osy rette biz jeke rýlardyń shejiresin ret-retimen qysqasha aıtyp ótkendi jón kórdik.
Qazaqtar úsh júzden: Uly, Orta jáne Kishi júzden turady.
Uly JÚZGE: 1.Úısin (Dýlat, Alban, Sýan, Saryúısin, Shapyrashty, Oshaqty, Ysty, Sirgeli), 2. Jalaıyr, 3. Qańly, Shanyshqyly jatady.
ORTA JÚZDİ: 1. Arǵyn, 2. Naıman, 3. Qypshaq, 4. Qońyrat, 5. Kereı, 6. Ýaq quraıdy.
KİSHİ JÚZDİ – úsh toptan turatyn alshyndar quraıdy.
- Álimuly ( Álim, Shómekeı jáne Kete).
- Jetirý (Tabyn, Tama, Jaǵalbaıly, Tileý, Kerderi, Kereıit jáne Ramadan).
- Baıuly (Adaı, Berish, Altyn - Jappas, Esentemir, Taz, Baıbaqty, Tana, Masqar, Alasha, Qyzylqurt, Sherkesh jáne Ysyq). (Tashkent qalasy, 1925. 6 bet).
«Qazaq bir degen el edik,
Qaıyrly halyq atanǵan.
Ósip óngen qatardan:
Úısin, Arǵyn, Alshyn dep,
Úsh júz bolyp atanǵan» (Qashaǵan «Bes ǵasyr jyrlaıdy». Almaty, 1989. 101 bet).
«Atasy alys bolǵanmen
Jamıǵı qazaq bir týǵan» (Bazar jyraý. (1842-1911).
«Rý shejiresin bilý – sahara tósinde kóship-qonǵan qazaqtar úshin ómirlik qajettilik. Qazaq halqynyń rý-taıpalyq, júzdik-qaýymdastyq birtutas bitimi ǵasyrlar boıy «búkil qazaq – bir atanyń urpaǵy, bir tamyrdyń butaǵy» degen ustanym boıynsha ósip-órkendep otyrǵan» (Qazaq Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaı).
Qazirgi bútkil dúnıe júzi halyqtary tarıhynda qoldanysta júrgen Arıı halqy, Arııshiler (Arabtar, Parsylar, ıaǵnı ózderin Arystarmyz (Arıılermiz) dep ataıtyn halyqtardyń bári) degenimiz qazaqtyń Ar, Arys degen sózinen shyqqan. Maǵynasy aryn (Ar-ıman, Atameken, Otbasyn) qorǵaı biletin Arly ul, tekti urpaq bolyp tabylady. «Arystaı ul men qyz bersin» (Bata).
Búgingi Qazaq halqynyń birese Qazan (Qaz Mannnyń atasy), birese Qazar (Qazaq Ardyń atasy), birese Qazaq (Qazaq Aqıqattyń (shyndyqtyń) atasy jáne taǵy bir maǵynasy Qazaq álem elderiniń aǵasy) atanyp júrgeniniń syry osy. Eske usta! Aqıqat pen Aǵanyń sóz túbiri (óz túbi) «Aq» bolatyny osydan.
Qazaqtardyń qazirgi úsh júz atalyp júrgen úsh balasynyń attarynyń Aqarys, Janarys, Bekarys dep, Adaıdyń segiz nemeresin segiz arys Adaı dep qoıylýy da osydan shyqqan. San myńdaǵan jyldardan beri qandaı ma qıyn jaǵdaılar bolyp «myń ólip, myń tirilse de» qazaqtyń oshaǵynyń otyn óshirmeı kele jatqan osy úsh arys, segiz atalǵan arly uldary bolyp tabylady.
Sonda qazaqtyń «batyr» degen sóziniń balamasy retinde qoldanylatyn «er» degen sózimiz «ar» sózinen keıin dúnıege kelgen. Árıne, solaı. Er bolýyń úshin qorǵaıtyn aryń bolýy tıisti emes pe?
Aryńdy qorǵaı bilgeniń úshin de seni «er-azamat», «batyr» dep áspetteıdi emes pe? Bul sóz búgingi tańda «er», «ser», «her», «gerr» bolyp búkil álem elderinde qoldanysta júr. Bárinińde maǵynasy birdeı, «er, azamat» degendi bildiredi.
Antropolog-ǵalym, akademık Orazaq Ismaǵulov bizdiń jyl sanaýymyzdan eki myń jyl, tipti odanda arǵy zamandarda qazirgi Qazaq jerinde, Kaspıı men Qarateńiz dalalarynda qazirgi qazaq atalyp júrgen rý, taıpalardyń ata-babalarynyń ómir keshkenderin bultartpas aıǵaqtarmen dáleldep shyqqanyn jarıalady.
Qazirgi búkil álem, onyń ishinde qazaq ǵalymdary men tarıhshylarynyń basty qateligi búgingi tańdaǵy 105, erterekte alty taqta arap jáne basqalary qazaq halqynyń quramynda bolǵan kezde 125 tańbaly birtutas qazaqty (ár tańbaly ata, rý, el kezinde bir-bir uly qaǵanatty quraǵan) bólip-bólip, jeke-jeke zertteýi bolyp tabylady. Búgingi tańda túrki elderi atalyp júrgen 49 memlekette, tipti basqalary da osy baǵytpen kete bersek, shyndyqtyń túbine tipti de jete almaımyz. «Tegin bilmegen teksiz», «Jeti atasyn bilmegen jetesiz» dep ata-babalarymyz aıtqandaı shyqqan tegimizdi umytyp bólektengen saıyn shyndyqtyń aýylynan alshaqtaı beretin bolamyz.
2010 jyly Almatydaǵy «Tańbaly» baspasynan jaryq kórgen «Shyńǵys hannyń tegi Adaı» atty tarıhı-zertteý eńbegimde ózi de, urpaqtary da búkil álemge patsha bolyp taralǵan Shyńǵys hannyń Qazaqtyń Adaı taıpasynan ekenin jazǵanmyn. Sebebi, sol kezeńdegi bolyp ótken oqıǵalarǵa zer salyp saralap, tarıhty burmalamaı ádil baǵasyn bergen adamǵa bul jaǵdaı anyq kórinedi. Kázirgi ózderin Adaı taıpasynan, Adaı urpaǵymyn dep júrgen halyqtyń izi sonaý ulan-ǵaıyr qazaq dalasynda, túrki áleminde, bútkil dúnıe júzinde saırap jatyr. Sebebi, belgili bir jerdiń, óńirdiń belgili bir elge qatystylyǵyn eshkandaı daý-damaıǵa jibermeı aıǵaqtaıtyn derek kózi-sol jerdiń toponomıkalyq ataýlary, sol elderdiń ǵımarattaryndaǵy jáne qorymdaryndaǵy báıit basyna qoıylǵan rýlyq tańbalary. Mysaly, uly qaǵan Shyńǵysqannyń da, odan keıingi bes júz jylǵa jýyq búkil Evropa men Azıaǵa bıligin júrgizgen Osman ımperıasynyń negizin qalaǵandar da, sol ımperıanyń bıliginde bolǵandar Qazaqtyń Adaı rýy. Oǵan Shyńǵysqannyń týǵan jerindegi Avargadadaǵy eskertkish tastaǵy Adaıdyń «til» tańbasy, al Osman ımperıasynyń han saraıynyń qaqpasyndaǵy Adaıdyń «jebe» tańbasy kýá.
Adaılar Adam atanyń, jer betindegi eń alǵashqy memleket Qazaqtyń qara shańyraǵynyń ıesi jáne osy elderdi bılegen bıleýshilerdiń, ıaǵnı osy handardyń tól jurty bolyp tabylady. Ol jóninde «birinshi kitapta» aıtqanbyz, sondyqtan onyń bárin qaıtalap jatpaı tek qana qysqasha qorytyndysyn beremiz:
- Barshamyzǵa belgili jer betindegi búkil adamzat balasy Allataǵalanyń alǵashqy jaratqan sanaly tirshilik ıesin «Adam» jáne «Man» dep tek qana eki esimmen ataıdy. Adam atamyzdyń atyn (qarashańyraǵyn) Adaı ustap otyrsa, Man atamyzdyń atyn Manqystaý ustap otyr.
- Man – «Ma» degen birinshi býynǵa - «an» jalǵaýlyǵy qosylǵan taza qazaq sózi. Sonda «Man» atamyzdyń aty da, onyń ekinshi býyny «An»-ǵa «A» áribin jalǵasaq «Ana» bolyp shyǵady. Shejiredegi «áıel er adamnyń qabyrǵasynan» jaralypty delinetinindeı, ana sózi Man atamyzdyń esiminiń ishinen shyǵyp tur. Bul tujyrymnyń durystyǵyn aıǵaqtaıtyn basty derekterdiń biri, atam qazaqtyń "keńesetin qabyrǵasy" men et tartqanda qabyrǵany áıelderge tartyp «sender bizdiń qabyrǵamyzdan» jaratylǵansyńdar dep ısharalaıtyndarynyń syry osy. Endi osynyń ústine Man esiminiń basynda turǵan «M» dybysynyń, Adam degenimizdegi sońǵy dybys ekenin qosyńyz. Demek, Man ata - Adam ata urpaqtarynyń jalǵasy.
- Adam - taza qazaq sózi. Bul sóz ejelgi qazaqtar arasynda dúnıege kelgen. Sonaý Adam ata men Aýa anadan bastap, olardyń bútkil urpaqtarynda adam dep aıtyp kele jatqan qazaqtar bolyp tabylady. Ózge elder Adam dep, tek qana Adam atany aıtady. Ata (ada) sózi ózimizdiń ákemizden bastap, Adam ataǵa deıingi búkil ata - babalarymyzdy bildiredi de, oǵan «m» árpin qosqan kezde «atam meniń» degendi bildiredi. Qazaqtyń ana tilinde qaı sózge «m» árpin qossań da meniki degen maǵyna beredi. Mysaly: Atam – meniń atam, ájem, aǵam, apam, inim, baýyrym, balam, dalam, qalam, aıaǵym, qolym, ana tilim t. t. b. osylaı jalǵasyp kete beredi.
- Al «m»-niń ornyn «ı» dybysymen aýystyrǵan kezde «Adaı» bolyp, atalar, ıaǵnı adamdar degen kópshe maǵyna beredi. Bunyń dáleli, qazaq ta, kúni búginde de «Adaılasań da taýsylmaıdy» dep óte kóp degen maǵyna da, al ata, ada bir adam, azaıý, taýsylý degen maǵyna da qoldanylady. Mysaly, «Naımanmen japsarlas júretin Jamuqa da el-jurtynan ada bolyp, bes joldasymen birge qańǵyp júrip, Tańly taýyn panalaıdy» (137 bet), «Qataldyqpen ada (joq) etip», «Bılegen elden ada etip (aıyryp)» (65 bet), «Ada bolsam jıhannan» (99 bet) (Mońǵoldyń qupıa shejiresi). Munyń maǵynasy: Adaı – kóp adam, Ada bolý – jalǵyz qalǵansha azaıý, nemese kez-kelgen zattyń taýsylýy (túgesilýi, bitýi) b
