Ekstremaldy jýrnalısıka – bul ádetten tys faktiler men túrli oqys oqıǵalardy zertteıtin sala. Halyqqa shynaıy ári sapaly aqparat jetkizý maqsatynda jýrnalıs óziniń qara basyn qaterge tigedi. Bul salaǵa kóbi qyzyǵady, degenmen bel sheship bara bermeıdi. Saıtymyzda jaryq kórgen «Qandaı jaǵdaı bolmasyn, jýrnalıs qolyna qarý almaýy tıis» degen maqalada jer betinde eshbir aqparat, sújet jýrnalısiń ómirinen artyq emestigine basa nazar aýdaryp aıtqan bolatynbyz.  

Iá, naqty aqparat, shynaıy sújet jýrnalıs qyzmetindegi naqtylyq ári jaýapkershilik. Alaıda, munyń barlyǵy da eger bári sátti bolsa...

Aýǵanstan. Sırıa. Attap basqan árbir qadamyń qaýip-qaterge toly bul elderde qaı ýaqytta, qaı jerde qandaı jaǵdaı bolaryn bilmeıtiniń ras. Qanshama jazyqsyz adamdardyń qanyn jutyp, qanshama qandy oqıǵalarǵa kýá bolǵan bul mekende qalaı kúneltip otyrǵan turǵyndardyń ómirin biz kógildir ekrannyń ar jaǵynan ǵana kórip, sheteldik BAQ betterinde jarıalanǵan túrli maqalalar men sújetter, derekti fılmder arqyly bilip otyramyz. Degenmen, bes-alty mınýtqa, kóp bolsa, 15-20 mınýtqa sozylatyn reportajdar jarylystan ábden zardap shekken eldegi halyqtyń jaǵdaıyn tolyqqandy shynaıy  jetkize ala ma?

Qazaq jýrnalısıkasynda ekstremaldy jýrnalısıka, ózge eldermen salystyrǵanda, sonshalyqty jaqsy damyǵan emes. Degenmen, soǵys órti tutanǵan eldegi halyqtyń jaǵdaıyn óz kózimen kórip qaıtqan jýrnalıser múlde joq dep te aıta almaımyz.

1949 jyly 12 tamyzda İİİ Jeneva konvensıasynda qabyldanǵan zańnyń 4A babyna sáıkes "Jýrnalıserge oq atýǵa, shabýyldaýǵa bolmaıdy" dep kórsetilgen. Bul zańdylyq HH ǵasyrda quqyqtyq memleketter arasynda soǵys órti tutanǵan kezde saqtalǵan bolatyn. Alaıda, búginde terrorlyq shabýyldar, terraktiler, qarýlanǵan radıkaldy toptardyń shabýyly órship turǵan zamanda "presa" qalqany jýrnalısiń ómirin saqtap qala almaıdy.

Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi 2015-2017 jyldar aralyǵynda Aýǵanstan men Sırıa elderine baryp, jergilikti halyqtyń jaǵdaıyn óz kózimen kórip, tanysyp qaıtqan jýrnalıs Rýslan Idrısovtyń óz aýzynan estip, Qazaqstandaǵy ekstremaldy jýrnalısıka men terakt, qarýly qaqtyǵystan zardap shekken halyqtyń turmys-tirshiligi jóninde áńgimelesip qaıtty.

Onyń ekstremaldy jýrnalısıkaǵa qyzyǵýshylyǵy Qazaqstan Respýblıkasy  Qorǵanys mınıstrligi uıymdastyrǵan áskerı dıskýrstar men basqa da sharalarǵa qatysqannan keıin ǵana arta bastaǵan eken.  

Qarýly qaqtyǵys aımaǵynda nemese ózge de ekstremaldy sıtýasıa kezinde jýrnalıs qandaı jaǵdaıǵa tap bolýy múmkin nárselerdi teorıa jáne praktıka arqyly kórsetetin mundaı dıskýrstar qazaq jýrnalısıkasyna jańa dem berip, onyń aıasyn keńeıtkeni belgili. Bul sharada úırengen tájirıbe kez kelgen ómirlik jaǵdaıda da qajet bolyp qalýy ábden múmkin. Sonymen…

–Aýǵanstan, Sırıa elderine saparyńyz jóninde toqtalyp ótseńiz. Qaı jyldary bardyńyz? Qandaı maqsatta?

–Birinshi ret Aýǵanstanǵa 2016 jyly Syrtqy ister mınıstriniń Aýǵanstan astanasy Kabýl qalasyna is-saparyn aqparattyq súıemeldeý maqsatynda bardyq. Bul resmı sapar boldy. Aýǵanstanǵa barǵannan soń, bul elge qaıtadan oralýym  múmkin ekendigin túsindim. Delegasıa retinde resmı saparmen emes, halyqtyń turmysymen jaqynyraq tanysý úshin qarapaıym jýrnalıs retinde kelýdi oıladym. Keıinnen sol jyly 31 jeltoqsanda prodúserden «2 qańtar kúni Sırıaǵa ushýymyz kerek» degen habarlama keldi. Bas tartqan joqpyn. Operator Qanat Ábildın ekeýimiz Sırıaǵa baratyn bolyp sheshtik. Ondaǵy maqsatymyz – Qazaqstannan Sırıaǵa jóneltilgen gýmanıtarlyq kómektiń jetkenin habarlaý boldy.

Sırıadaǵy saparynan oralǵannan keıin Kabýlǵa qaıta barýdy oılap, túrli quzyrly organdarǵa hat joldadyq, ózimizdiń basshylyqpen de kelisip, jan-jaqty qoldaýdyń arqasynda 2017 jyldyń mamyrynda operator Qanat ekeýimiz Kabýl qalasyna ushyp, odan ári Mazarı Sharıf  aýdanyna keldik.

Jarty ǵasyr ótse de, soǵys órti áli basylmaı kele jatqan elde qaýiptiń qaıdan keletinin bilmeısiń. Kez kelgen ýaqytta túrli jaǵdaılar oryn alýy múmkin.

–Esińizde jattalyp qalǵan, ózińiz tap bolǵan oqys oqıǵalar oryn aldy ma?

–Iá, esimde qalyp qoıǵan bir oqıǵa bar. Degenmen, sondaı da bir  qaýipti jaǵdaı dep te aıta almaımyn. Homs qalasynan ótip bara jatyp, úıler men ǵımarattary qırap qalǵan aýdandy kórdik. Bir-eki úı ǵana emes, búkil aýdan  qırap jatyr. Elshiliktegi áriptesterimizge aıtyp, bir saǵatqa sol jerdi túsirip alýǵa toqtadyq. Terraktiden zardap shekken aımaqtyń kórinisin tolyqtaı túsirip alý úshin bıik ǵımaratqa shyǵý kerek boldy, sol jerdegi memlekettik mekemeniń ǵımaratyn taýyp aldyq ta, ishine kirip joǵaryǵa kóterile bastadyq. Jerde shashylyp jatqan qujattar, kompúterler – ǵımarattyń ishindegi kórinis… Jarylys bastalǵanda adamdar ómirin saqtap qalý úshin bárin tastap qashqandyǵy kórinip tur. Osynyń bárin óz kózińmen kórip turyp, bir sátte bútindeı bir halyqtyń ómiriniń astan-kesteńin shyqqanyn túsinesiń. Óte qorqynyshty kórinis. Joǵaryǵa kóterilip, operatormen túsirilim jumystaryn júrgizip jatqan kezde atylǵan oqtyń daýysyn estidik. Avtomattar birinen soń biri atylyp jatty. Qanat ekeýimiz bir-birimizge qaradyq ta, turǵan ornymyzda qatyp qaldyq, ne bolyp jatqanyn birden túsine almadyq. Áskerı dıskýrstarda, praktıkada úıretkende mundaı jaǵdaıda birden basyńdy buǵyp jerge jata qalýyń kerek, alaıda dál sol mezette bári oıyńnan shyǵyp, ne isterińdi bilmeı qalady ekensiń. Keıinnen bizdiń qasymyzda júrgen jergilikti sırıalyq azamat «mán bermeńizder, bul kórshi aýdandaǵy bir-birimen jaý toptar atysyp jatyr, ýaıymdamańyzdar» dep aıtty. Qandaı ókinishti... Bul elde avtomattardyń daýysy, atys, adam ólimi qalypty jaǵdaıǵa aınalǵan, oǵan turǵyndardyń eti úırenip ketken.

Birden operatorǵa qarap, «túsirilimdi jalǵastyramyz ba?» dep suradym. Sebebi, qarýly qaqtyǵys aımaǵynda jýrnalıske qaraǵanda qolyna kamera ustaǵan operatorǵa kóbirek qaýip tónedi. Qaýipti aımaqta jumys istegende qasyńda senimdi áriptesińniń bolǵany óte mańyzdy. Sırıaǵa, Aýǵanstanǵa saparǵa shyǵatyn kezde Qanat menimen birge barýǵa sózsiz kelisti jáne onyń «qazaqtar eshqashan da artqa sheginbeıdi» degen sózi áli kúnge deıin esimde. Keıin Qanatpen birge Aýǵanstanǵa da baryp, birge jumys istedik.

Sonymen qatar, shetelde júrip aqparat taratý kezinde tek efırge shyqqan jýrnalısiń ǵana eńbegi kórinedi, alaıda odan bólek "tylda", ıaǵnı ekrannyń art jaǵynda da qanshama adam eńbektenedi. Sol sekildi áriptesim Indıra Jylqaıdarova ózi Qazaqstanda otyryp men Sırıada, Aýǵanstanda bolǵanymda maǵan úlken kómegin tıgizgen bolatyn. Sırıaǵa gýmanıtarlyq kómektiń jetkizilgeni jaıynda aqparat taratý barysynda "Habar" arnasynyń shyǵarýshy redaktory tezdetip bir mátin daıyndap jiberýimdi aıtyp: "Ózimiz osy jaqta qazaq tiline aýdaryp alamyz" degen bolatyn. Qazaqstannan kelip turǵan jalǵyz jýrnalıs bola tura qazaq tilinde bir sújet túsire almaý úlken uıat bolady dep oıladym, biraq qazaq tilinde jatyq sóıleı almaıtyn edim. Sol kezde joǵaryda atap ótken áriptesim Indıra Jylqaıdarova qysqa ǵana ýaqyttyń ishinde mátindi qazaq tiline aýdaryp, ony men efırde durys oqyp, jetkizýim úshin meni daıyndap, jaqsy sújet túsirýge kómektesken bolatyn. Qatty rıza boldym. Ol keıin de basqa saparlarda maǵan az kómegin tıgizgen joq.

–Bolashaqta bul elderge taǵy da barý josparyńyzda bar ma?

–Naqty mynandaı ýaqytta baramyn degen josparym joq. Alaıda, múmkindik bolsa, Aýǵanstan astanasy Kabýl qalasyna qaıtadan barǵym keledi. Sebebi, Aýǵanstan jaıynda aıtatyn dúnıe kóp, onyń halqy, turmys-tirshiligi, aýǵan eliniń búgingi jaǵdaıy týraly áli kóp áńgimeleýge aıtýǵa bolady.

Kabýlǵa barǵan ekinshi saparymyzda aýǵan halqynyń kúndelikti ómirin kórsetetin «Granı Afgana» degen derekti fılmdi túsirdik. Ol fılm birneshe marapatqa da ıe boldy. Degenmen, ol jerde bári tolyqqandy qamtylmaǵan, áli de kórsetetin jaǵdaılar bar. Sebebi tolyqqandy derekti fılm túsirý – bútindeı bir komandanyń jumysy, al ol bir operator men bir jýrnalıs qana túsirgen sújet. Sonymen qatar, ekstremaldy aımaqta bir sújetti qaıta-qaıta durystap túsirýge nemese yńǵaıly oryn izdep túsirilim jasaýǵa múmkindik bola bermeıdi. Qolymyzdan kelgenshe, sol eldegi shynaıy ómirdi kórsetýge tyrystyq. Ol jerde radıkaldy toptar, sodyrlar nemese eldiń tynyshtyǵyn buzyp otyrǵan adamdar turmaıdy, biz sekildi qarapaıym halyq turady. Olar da biz sekildi ómir súrgisi keletin, tynyshtyqty jaqsy kóretin qarapaıym turǵyndar. Qanshalyqty qaıǵyly oqıǵalarǵa kýá bolsa da, olar da kúledi, qaljyńdasady, beıbit kúnniń týatynyna senedi. Qanshalyqty aýyr kezeńderdi bastarynan ótkizse de, olar ómir súrýin toqtatpaıdy.

–Qarýly qaqtyǵys aımaǵynda boldyńyz ba? Jaralanǵan nemese ólim aýyzynda jatqan adamdardy kórip, olarǵa kómek kórsetýge týra keldi me?

–Soǵystyń bel ortasyna túsip, naǵyz qarýly qaqtyǵys aımaǵyna barǵan joqpyn. Sebebi, Sırıaǵa barǵan kezimde Aleppo qalasyna aparatyn joldy terorıstik toptar óz baqylaýyna alǵan eken, sondyqtan ol aýmaqqa aparatyn jol jabyq boldy. Tartýs qalasyna aınalma jol arqyly júrip bardyq. Bizdiń qasymyzdaǵy elshiliktegi azamattar jolda túrli jaǵdaılar oryn alýy múmkin ekendigin qaıta-qaıta eskertip otyrdy. Qalaǵa deıin jol uzaq, birneshe saǵat júrýge týra keldi. Qolynda avtomaty bar, kóbisiniń joǵary bilimi joq adamdar eshnárseden qaıtpaıdy jáne olarǵa birnárseni aıtyp túsindirý múmkin emes. Sondyqtan da biz kez kelgen jaǵdaıǵa daıyn boldyq. Qazaqstannyń Iordanıadaǵy elshisi, sonymen qatar, Sırıadaǵy jaǵdaıdy da baqylaıtyn qyzmetker Azamat Berdibaı bizben birge júrdi jáne árbir toqtaǵan jerde kólikten túsip: «Senderdi úılerińde kútip otyrǵan jandar bar ekenin umytpańdar, bastaryńdy qaterge tigetin jaǵdaıǵa iligip júrmeńder» dep jıi eskertti.

Ekstremaldy jaǵdaıda jumys jasaý úshin fızıkalyq ta, psıhologıalyq ta turǵydan myqty bolý qajet. Ásirese, psıhologıalyq daıyndyq óte qatty qajet. Ekstremaldy aımaqtan adamdar aman-esen oralsa da, psıhologıalyq zaqym alatyndar bar.

–Siz bul oraıda mundaı jaǵdaıǵa  tolyqqandy daıyn boldyńyz ba?

–Qaýipti aımaqqa bararda eshkim de tolyqqandy daıyn bola almaıdy. Árıne, sen qandaı jerge bara jatqanyńdy bilesiń, aman-esen oralmaýyń da múmkin ekenin de túsinesiń, biraq  alda qandaı jaǵdaılar kútip turǵanynan beıhabar bolasyń. Ekinshi ret Kabýlǵa barǵanymyzda bir qonaq úıge toqtadyq, ol jerde ózimizdi tolyqtaı qaýipsiz sezindik. Sebebi, qonaq úıge kirý úshin kez kelgen adam tolyq baqylaýdan ótedi, mashına, tehnıka, tipti, adamdardyń bárin qatań tekseredi. Bir kezderi Aýǵanstanǵa kelgen arab jýrnalıseriniń kameralaryna jarylǵysh zat ornatyp, jaryp jibergennen keıin ol elde sheteldik BAQ ókilderine basa nazar aýdaryp, tolyqqandy tekseristen ótkizedi. Keıinnen ol qonaq úıden ketkennen soń, shamamen, eki kúnnen keıin elshiliktegi áriptesterim men jatqan bólmeniń sýretterin jiberdi. İshinde synǵan áınekter tolyp jatyr, qonaq úıdiń astan-kesteńi shyqqan. «Ne bolǵan?» dep shoshyp kettim. Sóıtsem, biz toqtaǵan qonaq úıde terrakt oryn alǵan eken. Men turǵan bólmede jatqan adam aýyr jaraqatpen aýrýhanaǵa túsipti. Bizdi Qudaı saqtapty, ol adamnyń ornynda meniń jatýym da ábden múmkin edi.

–Qarýly qaqtyǵys aımaǵyndaǵy turǵyndardyń kóńil kúıin baıqadyńyz ba?

–Qorǵanys mınıstrliginiń uıymdastyrýymen BAQ ókilderine arnalǵan ekstremaldy jýrnalısıka taqyrybyndaǵy oqý-jattyǵýǵa qatysqannan keıin qyzyǵýshylyǵym arta bastady. Degenmen, naǵyz eakstremaldy aımaqqa baryp, soǵysty óz kózimizben kórip, bel ortasynda júrip qatysqan joqpyz. Biz ekstremaldy jýrnalısıkanyń kishkene ǵana dámin tattyq desek bolady. Sebebi, aıtyp ótkenimdeı, qarýly qaqtyǵys aımaǵyna barǵanymyz joq. Biz terrakt, radıkaldy toptardyń shabýylyna tap bolǵan halyqtyń búgingi ómirin, turmys-tirshiligin kórsettik. Sırıa men Aýǵanstandaǵy ómirden úzindi keltirdik.

Únemi dostarymmen, tanystarymmen otyrysqa, dámhanalarǵa barǵanda biz daıashyny shaqyryp, «myna tamaqqa ne qosylady, mynaý neniń etimen, mynanyń quramynda ne bar?» dep suraımyz jáne tańdaımyz. Bizde tańdaý bar, ózimiz qalaǵan asty ishe alamyz, qandaı et jeıtinimizdi tańdaımyz. Al Aýǵanstan men Sırıadaǵy adamdardyń tańdaýy joq. Olar ne tabady, sony qanaǵat etedi. Soǵan qaramastan  olar – óte qonaqjaı, «Qazaqstannan kelgen jýrnalısermiz» degenimizde, jerge dastarhan jaıyp, árkim óziniń baryn qoıyp, aldymyzǵa tosty. Al bir áıel: «Qazaqstandy bilemin, biraq ol elde bizdiń jaǵdaıymyzben tanys adamdar bar eken dep oılamappyn» dep jylap jiberdi. Óte qaıǵyly kórinis... Biraq olar da adam ǵoı,  tynysh qalypta ómir súrýdi armandaıdy. Sondyqtan turaqtylyqtyń quny qashan da óte joǵary degim keledi.

Áńgimeńizge raqmet!