-Memlekettik jáne ýaqytsha saqtaý qoımalary. Olardy belgileý, jabdyqtaý, ornalastyrý, qylmystyq ári ákimshilik is júrgizýdegi naqty dáleldemeleri saqtaýǵa negizdelgen jumys prınsıpteri.
Respýblıkamyzdyń tájirıbesinde jeke zańdy tulǵa syndy memlekettik qoıma degen túsinik qalyptaspaǵan. Ondaı qoımalar bar jáne iri memlekettik qurylymdarǵa (memlekettik korporasıalar, memlekettik óndiristik kásiporyndar, memlekettik organdar, sonymen qatar quqyq qorǵaý organdary) sáıkes jumys istep tur. Ýákiletti organdar jeke derekterdi saqtaı almaıdy, sebebi munyń bári reglamenttegi maqsatqa jáne qoımalardyń tapsyrmalaryna sáıkes júzege asady.
Al ýaqytsha saqtaý qoımalaryndaǵy jaǵdaı múldem basqasha. Olardyń barlyǵy derlik jeke sýbektige tán ári eldiń keden zańnamasy negizinde jumys isteıdi. Halyq tutynatyn taýarlardy ýaqytsha saqtaý qoımalaryna jetkizý barysynda kontrabandalyq jolmen ustalǵan qylmystar jıi oryn alyp turady. Kontrabandalyq áreket belgili bolǵan jaǵdaıda taýardyń ary qaraı ótýine tyıym salynyp, sot sheshimi shyqqansha ustalǵan jerinde qalyp qoıady. Nátıjesinde ýaqytsha saqtaý qoımasy úlken shyǵynǵa ushyraıdy.
-Qoıma logıstıkasynyń jeke kompanıalarynyń qyzmetine kelgende ýákiletti memlekettik organdar nege osyndaı talap qoıady?
Ózimiz kórip otyrǵandaı, basty sebep – qazirgi sátte tárkilengen múlik pen tirkeýden ótpegen arestke qoıylǵan júkti saqtaýǵa jáne jiberýge bolady. Óz kezeginde, saqtalǵan júkti ornalastyrýǵa qatysty qylmystyq áreketter, durysyn aıtqanda urlyq – munyń negizgi sebepteriniń biri. Ýaqytsha saqtaý qoımalary mańaıyndaǵy kontrabandalyq júkterdi tabýdyń uzaq merzimimen jáne qylmyspen negizdeledi.
Budan ózge, memlekettik organdarǵa arestke qoıylǵan júkti saqtaý úshin jekemenshik ýaqytsha qoımalardyń aýlasyn paıdalanǵan tıimdi. Sebebi júkti saqtaýǵa, kóshirýge, júkti ornalastyrýǵa arnalǵan ǵımarattyń aqysyn tólemeý múmkindigine ıe bolýy múmkin. Máselen, «SAPA Keden» ýaqytsha saqtaý qoımasynyń aımaǵynda uzaq ýaqyttan beri 20-ǵa jýyq zańdy tulǵanyń arestke qoıylǵan júkteri bar. Júk qoımalarda, aýlada, konteınerler men avtofýrgondarda saqtalǵan. «SAPA Keden» ýaqytsha saqtaý taýarynyń aldyndaǵy memlekettik organdardyń qaryzynyń mólsheri 600 mıllıon teńgeden joǵary.
Jeke menshik bıznestiń sýbektisi retinde ýaqytsha saqtaý qoımasy sot arqyly shyǵyndy óndirip alýyna týra keledi. Osylaısha óziniń zańdy quqyqtary men múddelerin qorǵaı alady, budan basqa amaly da joq. Kontrabandalyq taýarlardy ýaqytsha saqtaý qoımalarynda ustaı turýǵa bastamashy bolǵan ýákiletti memlekettik organdar qoıma ıeleriniń qyzmetine aqsha tólemeı kóz qyrlaryn da salmaıdy, kerisinshe sotqa deıingi óndiris isin týdyrýǵa bar kúshterin salady. Nátıjesinde paradoksaldi jaǵdaı týyndaıdy. Qysqasy qoıma ıeleri memlekettik organdardyń reaksıasyna alańdap, óz quqyǵyn talap etýden bas tartyp jatady. Ekonomıkalyq zertteýler qyzmetiniń ózi HTT-ny ýaqytsha saqtaý qoımasyna quqyqtyq normalardy buza otyryp, zańsyz áreketterdiń týyndaýyna sebepker boldy.
- Jekemenshik ýaqytsha saqtaý qoımalaryn memlekettik organdardyń zań talabyna sáıkes arestke qoıǵan júkterdi saqtaý, júzege asyrý boıynsha jumystardy atqarýǵa mindetteı ala ma? Halyq tutynatyn taýarlardy (ary qaraı – HTT) prosesýaldyq merzimge saı qoımadan shyǵarý, ary qaraı memlekettik kiriske endirip, júzege asyrý, qoımanyń qyzmetine tólenetin qarjyny tóleý tártibi sıaqty máselelerge de memleket aralasady ǵoı?
- Iá, tolyqqandy quqyly. Joǵaryda aıtylǵan barlyq prosedýralar zańnyń birneshe normalarynda aıtylǵan. 2015 jyldyń 29 qazanynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Kásipkerlik kodeksine saı jekemenshik bıznes sýbektileri aqysyz negizde qyzmet kórsetýi boıynsha norma bekitilgen. Normada eshqandaı aýytqý joq. Aıtpaǵymyz, memlekettik organdar ýaqytsha saqtaý qoımalaryna keltirgen shyǵyndardy ótep berýge mindetti.
Jekemenshik bıznestiń aqysyz negizde qyzmet kórsete alatynyn bilgendikten quqyq qorǵaý organdary zań talabyna sáıkes jumys júrgizip otyrǵan joq. Bul – basty bas aýrýymyz. Osy boıynsha júrgizilgen sot isteriniń tájirıbesi kóńilge qonymsyz. Aımaqtyq sottar osyndaı shaǵymdardy qabyldaǵanda daýsyz sheshim shyǵarýǵa baryn salady. Keıde sot memlekettik organdy jaýapqa tartylýy tıis jaýapker retinde tanymaı, shaǵymdardy aresttegi HTT ıelerine jiberedi. Sóıtip júrgende shaǵymdar eleýsiz qalyp, zańdyq sheshimin tappaıdy.
Jekemenshik bıznes óziniń zańdyq quqyǵyn taptatpas úshin aımaqtyq atqarýshy organdardan, jemqorlyqqa qarsy mekemelerden kómek suraıdy. Alaıda bul tájirıbe úmitti aqtar emes. Mysaly, «SAPA Keden» ýaqytsha saqtaý qoımasynyń basshylyǵy 20 ret ártúrli organdarǵa jolyǵyp, másele kótergen bolatyn. Degenmen zańı turǵyda oń nátıjege qol jetkizgen joq. Ekonomıkalyq qylmyspen kúres abyroıly jumys bolyp sanalady. Al, jekemenshik bıznestiń quqyn qorǵaý abyroısyz. Zańdyq quqyǵynyń qorǵalýyn talap etken ýaqytsha saqtaý qoımalarynyń ıelerin barlyǵy derlik túsinistik tanytyp, únsiz qalýǵa shaqyrady. Alaıda ol organdardyń búdjetinde qylmystyq, ákimshilik óndiristegi shyǵyndardy óteýge arnalǵan shyǵys baby bar. Demek bul qarjy basqa maqsattarǵa jumsalady. Ýaqytsha saqtaý qoımalarynyń ıeleri qadalǵan jerden qan alǵysy kelip, memlekettik organdardan zańǵa sáıkes jumys jasaýyn talap etse boldy, olar óz kezeginde shaǵymdanýshy taraptyń tyrnaǵynyń astynan kir izdep, jaman oı-pikir qalyptastyrýǵa tyrysady.
Atalmysh pýblıkasıanyń maqsaty – joǵaryda aıtylǵan máselelerge jekemenshik bıznestiń respýblıkadaǵy damýyna serpin beretin memlekettik organdardyń basshylyq tarapynyń, atqarýshy bılik organdarynyń nazaryn aýdartý bolatyn. Jekemenshik bıznes sýbektileriniń quqyǵy qorǵalýyn zańnyń ózi talap etedi.
