6-aq kún... Qazaq kórermeni súıikti Taılaǵymen qaýyshar kúnge nebári 6-aq kún qaldy. 30 jasqa deıin úılenbeı júrip alǵan geografıa pániniń muǵalimi, «balamdy qaıtsem de úılendiremin» dep kelin izdegen ana, komedıasy tereń maǵynamen úılesken ádemi fılm bárimizdiń esimizde bolar. Iá, ıá, ol – «Taqıaly perishte» edi. Al 28 qańtar «Taqıaly perishte» ekranǵa qaıta oralady. Biraq bul joly úılenbeı júrgen bala da basqa, aýyl da basqa... Tek keshegi 30 jastaǵy Taılaq bul joly aýyldyń qadirli aqsaqaly rólin somdaıdy. Qazaqty Álimǵazy Raıymbekovpen, ıaǵnı súıikti Taılaǵymen qaıta qaýyshtyratyn qoǵamdyq keńestiń múshesi ári fılmniń bas prodúseri – Qusman Shalabaev.
Qusman Shalabaevtyń keńsesinde
28 qańtar fılmniń jabyq kórsetilimi ótedi, bir ereksheligi – onda kórermenge Taılaqtyń 200 taqıasy taratylady. Júreginiń jartysyn taba almaı nemese boıdaqtyǵyn qımaı júrgen jastar álgi taqıany alýǵa asyqsyn. Bul da bir qazaqtyń yrymy... 31 qańtardan bastap «Taqıaly perishte 2» qalyń kórermenge jol tartady.
Al Álimǵazy Raıymbekovtiń Almaty qalasynda ekenin estigen Qamshy.kz aqparat agenttiginiń jýrnalısi suhbattasýǵa asyqty. Ańyz adammen tildesip, ádemi áńgimeni oqyrman nazaryna usynýdy jón kórdi.
–Bir sózińizde «meni ónerge ákelgen sport» dep edińiz...
–1965 jyldary Qaırat degen azamat qazaq balalaryn jınap, kúreske daıyndady. Ol kezde qazaq kúresi degen umytylyp bara jatqan, biz sony qaıta jańǵyrttyq. Qaırat aǵamyz komanda quryp, komandamyzben Almatyda ótken jarystan 2-oryn alǵan edik. Sonda úzdik degen 24 balany qaldyrdy, Talǵarda shynyqtyq, apta saıyn kúrestiretin. Utylǵandar ketedi, utqandar ári qaraı jalǵastyrady. Sóıtip 6 maýsym Shymkenttegi Temirlan degen aýylǵa bardyq. Ózi aýdan ortalyǵy bolǵaly jatyr eken. 16 komandanyń ishinde men aýyr salmaqtan Qazaqstan chempıony bolyp, qazaq kúresiniń sheberi atandym da, qýanyshym qoınyma syımaı úıge qaıttym. Jasym bolsa 25-te. Aýylda júrsem, bas ınjener kelip aýyl basshysynyń shaqyryp jatqanyn aıtty. Barsam, qolyma qaǵaz usyndy. Telegramma... kıno... «Án qanaty»... Qajymuqannyń róli... «Múmkindigiń bolsa, kel» dep jazylǵan. Árıne, birden kelise kettim, qazaqty dúnıe júzine tanytqan, júz jylda bir týatyn azamattyń róline meni usynsa, nege barmasqa, zattarymdy jınadym da, Almatyǵa qaraı taıyp turdym. Sóıtip «Qazaqfılmge» baryp, bárimen amandasyp shyqtym. «Oryssha oqı alasyń ba?» dep surady menen, «Sýdyratyp oqymasam da, bir nársesin qylamyn ǵoı» dep jaýap qattym. Sondaǵylar qolyma mátin usyndy da «jattap kel» dep keri qaıtardy. Qonaq úıge baryp, álgi mátindi 10-15 kún jattadym. Qazaqfılmge qaıta kelip, jattaǵynymdy aıttym, «Zakrepıt!» dedi. Kostúm jónindegi sýretshi meni kıindirdi: shalbar, shapan, qundyz bórik, etik, kúmis beldik baılap ákeldi, «Zakrepıt!» dedi. Sálden soń betimdi boıady, taǵy da sol «Zakrepıt». Erteńinde Ánýar Moldabekov, Torǵyn Tasybekovalarmen túsirilim alańyna kelip, úsheýmiz bir róldi oınap shyqtyq. 2 tamyzda Qajymuqan atanyń róline bekitti.
10 qyrkúıekte Kúıik degen jerge barsam, qazaq úıler tigip tastaǵan. Torǵyn Maırany oınaıdy, Ánýar Isa Baızaqovty, men Qajymuqandy oınaımyn. Sol jerde Qajymuqan atam bir nemispen kúresedi eken, sony túsirdik. Sóıtip birde túsirilim alańyna jeńil máshıne kelip toqtady, bári japa-tarmaǵaı «Sháken aǵa!» dep júgirip ketti. Kelgen Sháken Aımanovtyń ózi eken. Túsirilim barysyn ózi baqylaý úshin joly osynda túsipti. Artynan Shymkent qonaqúıine baryp, aqsaqaldarǵa qyzmet ettik. Sol fılmnen keıin Sháken aǵa meni «Taqıaly perishte» fılmine shaqyrdy. Biraq ne sebepti shaqyrǵanyn áli kúnge deıin bilmeımin, ózi de aıtpady. Tipti basty rólge taǵaıyndady. Men alǵashynda qarsy boldym, sebebi kásibı ártis emespin ǵoı. Sonda Sháken aǵa «Áı, aıtqanymdy estidiń be?» dedi, basymdy ızedim, «Shyq kabınetten! Biraq erteń saǵat 10-nan qalmaı kel!» dedi, boldy. Sodan 50 jyl ótip ketti.
–«Taqıaly perishtedegi» Taılaq sol kezde geografıa pániniń muǵalimi boldy. Al ómirdegi Álimǵazy Raıymbekov kim edi dál sol ýaqytta?
–Ol kezde men júrgizýshi boldym, K-700 traktoryn aıdadym, sodan keıin 10 jyl kınoda júrdim, elge baryp, muǵalim boldym. Ustazdyq qymetten zeınetke shyqtym. Áıelim janymda, 10 balam – 5 ul, 5 qyz, 22 nemerem, 16 shóberem bar. Jubaıym ekeýmiz 4 qarashada «Gaýhar» toıymyzdy toıladyq.
–Fılmge túsýge birden kelisipsiz. Túsirilim alańyn saǵyndyńyz ba álde basqa da sebepter boldy ma?
–Qusman (fılm prodúseri – red.) habarlasyp, bárin jaıyp salǵanda, birden kelistim. 2013 jyly habarlasqan edi, eki jyl joq bolyp ketti. 2015 jyly qaıta habarlasyp, maýsymnyń 28-ine shaqyrdy. Jambyl aýdany Qyzylásker degen aýylda boldy túsirilim.
–Fılm jelisi boıynsha úılenbeı júrgen nemeresine kelindi atasy izdeıdi. Ádette qazaqta júrip alǵan ulyn úılendirýge tyrashtanyp júretin anasy, apasy nemese jeńgesi bolýshy edi. Al áke-atalarymyz ulyn qatty úılendirgisi kelgenimen, salmaqty sózben bir aıtady nemese anasyna aıtqyzady. Bul fılmde kerisinshe eken?
–Bul fılmge sáıkes, álgi jigit – meniń alǵashqy ári ózim tárbıelep ósirgen nemerem. Nemeresine «Úılenseıshi!» dep qaıta-qaıta aıtady, alaıda álgi jigit «Ýaqyt bar ǵoı» dep júrip alady. Birde «úılen» dep qoımaı qoıǵan atasyn nemeresi «úılenetin boldym» dep aldaıdy. Atasy toıdyń daıyndyǵyna kirisip ketedi, týystaryna habarlap, malyn satady. Kelindi ákelse, qara násildi qyz eken. Buǵan shydamaǵan atasynyń júrek talmasy ustap, qulap qalady.
Aqyr sońynda «nemerem meniń tuqym-tuıaǵyma balta shaýyp, úrim-butaǵymdy joǵaltaıyn dep otyr. Bul «ıttiń balasyn» ózim úılendirmesem bolmaıdy eken» dep atasy salt-dástúrge qarsy shyǵady. Sóıtip ózi kelin izdeý prosesine kirisip, qalaǵa attanady. Aqyry maqsatyna jetip, ulyna kelin tańdaıdy. Sóıtse, álgi qyzdy nemeresi de tanıtyn bolyp shyǵady.
«Ata-dástúrge qaramaı úrim-butaq órbisin» degen maqsatty alǵa tartqan qarıa ǵoı ol.
–Búginde úılenbeı júrip alǵan jastar kóp. Tipti ata-anasy usynǵan kelindi, ne kúıeý jigitti jaqtyrmaı jatady. Al balasyna neniń jaqsy, neniń jaman ekenin áke-sheshesinen artyq biletin jan joq shyǵar?
–Bizdiń qazaq jastarynyń sıqy mynadaı: qaıda júrseń, qaıda kirseń, bir-birimen aımalasyp júrgen ul-qyzdardy kóresiń. Olar tektilikten buryn, tárbıeden buryn sulýlyqty alǵa qoıǵan jandar. Jan sulýlyǵyn emes, tán sulýlyǵyn. Tıip alady da, aıaǵy aýyrlaǵan soń ajyrasyp ketedi. Úılenip alady da, sulýlyǵyna kirbiń kelse, tastap ketedi. Áke-sheshesine, ata-ájesine obal emes pe? Áke-sheshesi nesıe alyp, ulan asyr toı jasaıdy. Al muny baǵalap jatqan jastar bar ma? Meniń joldasym turmysqa shyǵarda «Shańyraǵyńnyń aq bosaǵasyn attadym, endi osy jerden tek kúlim shyǵady» degeni bar. Qazirgi jastar «otbasy» degen sózdiń qadirin túsinýden qalǵan.
–Taılaq anasy qarsy bolsa da Aıshamen tabysady, al Álimǵazy Raıymbekov óziniń jaryn qalaı jolyqtyrdy? Qalaı tanystyńyzdar, tabystyńyzdar?
–Men áskerden kelgende «jeńge, jeńge» dep oınap júrgen jeńgelerimniń «qaıyn bıke» bolyp júrgenin ańǵarmaı qalyppyn. Bir kúni olar meni bir ápkelerine baryp qaıtýǵa kóndirmek bolady, alaıda eshteńeden habary joq men kónbeımin oǵan. Aqyry amaldary qalmaǵan jeńgelerim bir qyzben tanystyrǵysy keletinin aıtty. «Oho, qyzdan qashatyn men be, baıaǵydan solaı demeısińder me, árıne, baramyn» dep kóne kettim. Baryp qonaq bolyp qaıttyq. Biraq, nege ekeni, qyzben tanysa almadym. Sóıtsem, sheshesiniń ruqsatynsyz qyzdy menimen tanystyrmaı otyr eken. Anasynyń Lepside ekenin bilgen soń sonda bardym. Bul joly da jolym bolmady. Meni álgi jerge aparyp júrgen aǵalarymnan mán-jaıdy surap edim: «Qalyńsyz qyz bolsa da, kádesiz qyz bolmaıdy» deıdi, ony men beıbaq túsinbeppin. Sóıtip kádesimen qosa 23 qazan keletin bolyp sheshtik. Elge qaıtyp, úıdegilerge mán-jaıdy túsindirdim. Úılenbek nıetimdi ákem qolpashtap, qoı alyp qoıady. Tek qyz jaqtan meni eseńgiretken bir habar jetedi. Álgiler maǵan qyzyn bermeıtin bolypty, sebebi jaǵdaıymyz máz emes edi, kedeı edik. Túbinde qaıyn aǵam qyz jaqpen kelisip, aqyry beretin boldy. Tez arada máshıne taýyp, 23 qazan jolǵa attanyp kettik. Kedeılikti kórmeısiń be, apara jatqan malymyzdyń bári kishkentaı. Biraq osy joly taǵdyr maǵan kúlip qarady. Jolda kele jatsaq, mal aıdap júrgen qarıany kórip qaldyq. Máshıneni toqtatyp, qarıaǵa jaǵdaıymdy aıta bastadym. Sóıtip aryq malymyzdy qarıanyń semiz malymen aıyrbastap, ústine 100 som qosyp berdim de, óz jolymmen júrip kettim. Baryp edik, qyz jaq aǵamyz rıza bolyp, nekemizdi qıdyryp, zámzám sýyn ishkizip, bizdi shyǵaryp saldy. Qyz artyna qaramaı, elge qaraı júrip kettik. Sol ketkennen 60 jyl ótipti. Shúkir, baqytty ǵumyr keship kelemiz.
–Fılmde nemereńizge kelin taýyp bergen ózińiz boldyńyz. Aıtyńyzshy, qazaqtyń kelinderi qandaı bolýy kerek?
–Qazaq atam «sheshesin kórip, qyzyn al» dep beker aıtpaıdy ǵoı. Ákesin kórdim, sheshesin kórdim. «Júzi jylydan túńilme» degen taǵy bar. Ózi mádenıetti, kıgen kıimi, júrgen júrisi unady.
Otbasy, oshaq qasy – analar. Biz, erkekter, qur maqtanýdan aýzymyz bosamaıdy ǵoı. Al sóıtip maqtanyp otyrýymyzǵa kim sebep? Árıne, jolymyzdy qaraılap, bizdi úıde tosyp otyratyn jan-jarymyz emes pe?! Jardan artyq eshkim bolmaıtynyn, ásirese er adam qartaıǵanda sezinedi eken. Jaǵdaıyńdy jasap, qarnyń men kóńilińdi toq etip otyrsa, balalaryńa qazaqy tárbıe berip, jaqsylyqqa baýlysa, odan artyq ne kerek? Oqýshylarmen kezdeskende de jıi aıtyp otyramyn: Otbasy, oshaq qasy, aq jaýlyqty analar qazaqsha sóılemeı, balalar qazaqsha sóılemeıdi. Ony balanyń boıyna darytatyn ananyń súti, ananyń tárbıesi. Mine, balalarymdy bıikke kóterip, nemerelerimdi adam etip tárbıeleıtin kelindi men «naǵyz kelin», «naǵyz áıel» dep aıtar edim...
–«Taqıaly perishteni» bar qazaq súısinip kórdi. Al «Taılaqtyń taqıasy» sol kınonyń jetistikterin qaıtalaı ala ma? Qalaı oılaısyz?
–Ózim fılmdi áli kórgen joqpyn. Anda Qusmannyń shapqylap júrgeni, mynda bizdiń de shapqylap júrgenimiz nátıjesin berer. «Taqıaly perishtege» jete me, jetpeı me, halyq qalaı qabyldaıdy, muny oılanbaı-aq qoıaıyn. Halyq – aına. Súısinip kóre me, beımálim. Alla buıyrsa, 28 qańtarda halyqpen birge kóremin. Rahattanamyz ba, joq eńsemiz túsip qaıta ma, aldaǵy ýaqytta kóre jatarmyz. Sháken aǵa qashan da aıtyp júretin: «halyq óner adamdaryna renjise, ne kúlip ketse, sol jetkilikti» dep. Renjise, sony túzetýge kómektesedi. Kúlip ketse, ıaǵnı bizdiń oıymyz halyqtyń qalaýyndaı boldy. Al Qusman ekeýmiz halyqtyń kóńilinen shyǵatyndaı tyrystyq degen oıdamyn.
–Aıtyńyzshy, 50 jyl buryn «Taqıaly perishtege» túsken sáttegi áserdi qaıta sezine aldyńyz ba?
–Qazir burynǵydaı jalyndap turǵanym joq. Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq... Rejıserge «bizdiń jas kelip qaldy, uzaq mátin bolsa, aıaǵyna deıin jetkize almaımyn, bolmaıdy deseń, men kete salamyn, bolady deseń, taǵy oılan- tolǵan. Áıteýir kıno bolýy kerek. Óziń soǵan yńǵaıla» dedim. Aýyldaǵy keıbir tanystarymyz «Áı, birinshige jete almaıdy-aý» dep aıtyp qaldy. Jete me, joq pa, ony oılamaımyn. Eń bastysy, júrekpen oınadym. Halyqqa jeter degen úmitim zor.
–50 jyl burynǵy Taılaq qandaı edi, búgingi Álimǵazy ata dál sondaı. Eńseńiz bıik, deneńiz shymyr. Munyń syry nede?
–Aqshany, dúnıeni oılamaımyn. Kıer kıimim, dastarhanǵa qoıar asym bolsa, sonyń ózi - baqyt. Shynynda tazalyqqa eshteńe jetpeıdi, aryń taza bolsa, uıatyń da taza, uıqyń da tynysh. Al baılyq – qoldyń kiri, búgin bar, erteń joq. Ony oılaǵannan paıda da joq.
–Álimǵazy Raıymbekov qandaı áke?
–El-jurttyń kózinshe balalaryn súıip, jan salyp erkeletip jatqandardy kórsem, qanym qaraıady. Kózboıaýshylyqtyń ne qajeti bar? Er adam ózin salmaqty ustaýy tıis. Mine, men sondaımyn. Kózimniń qıyǵymen erkeletemin, qabaǵymmen jónge salamyn. Aqylymdy aıtamyn. Úlkendi syılasam, kishige ıilip tursa, eń bastysy adam bolyp qalsa deımin.
–Álimǵazy Raıymbekovtyń bir kúni qalaı ótedi?
–Jalpy shaqyrǵan jerden qalmaıtyn adammyn. Kúnde bolmasa da, ardagerlermen kezdesip turamyn, Ardagerler plenýmynyń múshesimin. Keı azamattar bata berýge shaqyrady. Samaıdaǵy aq shashymdy, saqalymdy syılap tursa, nege barmasqa... Balalarymmen, nemerelerimmen jıi dıdarlasyp turamyn, aqylymdy aıtamyn, bilgenimdi úıretemin. Ýaqytymnyń kóbin kitap oqýǵa arnaımyn, bilgen-túıgenimdi nemerelerime aıtyp beremin. Ásirese, qazaqtyń naǵyz rýhty azamattary jaıly jıi aıtamyn.
–«Keıbir jastarǵa ókpem qara qazandaı» dep jıi aıtyp júresiz...
–Iá, aldynda bir «Kel, kelinim» degen baǵdarlamaǵa qonaq bolýǵa shaqyrdy. Dańǵazardaı tórt jigit kelipti qatysýǵa. Dál Otanyn qorǵaıtyn shaqta. Biraq tórteýi jabylyp, bir qoıdy jyǵa almady-aý. Salt-dástúrge qatysty birde- bir suraqqa jaýap bere almaıdy. Tek bos kúlki, mazaq... Namyssyzdyq qoı, bul. Aınalaıyn jastar, kitap oqyńdar, tarıhqa qyzyǵyńdar, salt-dástúrdi bilińder, dáripteńder. Bolashaq senderdiń qoldaryńda, erteń óskeleń urpaqqa ne qaldyrmaqsyńdar? Oılanyńdar!
–Ózińiz ataq-dańqqa qyzyqpaıtyn sekildisiz...
–Maqtaǵandy, maqtanǵandy kim jek kóredi. Seni bireý maqtasa, mereıiń ústem bolady, kóńiliń kóterilip qalady. Óz basym bermese suramaımyn, berse, bas tartpaımyn. Ataq-dańqqa laıyqpyn ba, joq pa, sheshim – halyqtiki. Qazir eldiń suraıtyny: «Fılmnen qansha qalamaqy aldyń?». Eshqandaı qalamaqy alǵanym joq, almaımyn da, suramaımyn da... Biraq, berse, bas tartpaımyn. «Aǵa» dep syılap tursa, sol da jetedi.
–Keýdeńizden tósbelgi baıqap otyrmyn. Qaıdan aldyńyz?
–«Qazaqstannyń qurmetti ardageri» belgisi ǵoı. Qadirleımin, sol sebepti tastamaı taǵyp júrmin. Jalpy úıde ýaq-túıek marapattar kóp. Taldyqorǵannyń qurmetti azamaty, Almaty oblysynyń, «Aq jol» partıasynyń qurmetti azamaty, óner salasyna qatysty tósbelgiler bar. Biraq nege ekenin qaıdam, osy tósbelgini tastamaı taǵamyn.
–Ata, siz úshin ómirdiń máni nede?
–Adam bolyp ómirge kelgen soń, adam bolyp ót. Ol úshin bilim al, tarıhyńdy bil, salt-dástúrińdi saqta. Keshe, Sovet tusynda jastarymyz tegin oqydy, biraq alǵan bilimderi teńizde edi. Búgin ákeleri aqshasyn tólep jatsa da, aqtamaıdy. Dıplomyn alsa, boldy. Ondaı adam erteń eline qyzmet ete ala ma? Mynadaı bir ázil áńgime bar eken: «Áke, «prınál , sdal» degen sózderdi qatesiz jazatyn boldym» dep qýanypty bir bala. Qazir dál osyndaı jastar ósip keledi. Kúrsinesiń, amalyń joq...
Osylaısha áńgimesin qorytyndylaǵan qazaqtyń taqıaly perishtesi – Álimǵazy ata bir kúrsinip aldy da, jastarǵa batasyn berdi:
Asa meıirimdi ári qaıyrymdy Allanyń atymen bastaımyn! Armandaryń abzal bolsyn, aldaryńda aq jol bolsyn, táńirim kóktemdeı bersin, talaptaryń kókke órleı bersin. Dáýrenderiń sándi bolsyn, ǵumyrlaryń mándi bolsyn, tańdaryń azandy bolsyn, úıleriń qazandy bolsyn. Áýmın!
–Suhbatyńyzǵa raqmet!
Gúlim Jaqan
