Jaqynda buqaralyq aqparat quraldarynda IGIL terrorısteriniń Aýǵanstanda kúsheıýi men nyǵaıýyna qatysty kóptegen aqparattar jarıalandy. Bul terrorlyq uıymnyń  Ortalyq Azıada paıda bolatyny, osy aımaqtyń qaýipsizdigine qaýip tóndiretini jáne bul qaqtyǵys kimge kerektigi  týraly CA-IrNews-ke bergen suhbatynda sarapshy Fıkret Shabanov aıtty dep habarlaıdy Qamshy.kz aqparat agenttigi.

Saqaldy sodyrlar ma? Álde, kásibı mamandar toby ma?

IGILDi – bilimsiz, dinniń jeteginde ketken qarańǵy top dep oılasańyz qatty qatelesesiz. Olardyń kópshiligi joǵary sapaly áskerı tájirıbeli adamdar. Irak pen Sırıanyń júıeli, kúshti jáne ortalyqtandyrylǵan áskerlerine qarsy soǵysy olardyń naqty múmkindikterin kórsetti. IGIL-dik jedel jáne jyldam qımyldaıtyn jaýyngerler osy elderdiń kásibı armıasy men arnaıy kúshterin buıym qurly kórmedi. Únemi soǵys órtinde júrgen Iraktyń jáne Sırıanyń qarýly kúshterimen salystyrǵanda, murnyna oq-dáriniń ıisi barmaǵan Qazaqstan men Ózbekstannyń áskerleri bul terorıstik top úshin qatty qıyndyq týdyrmaıdy. Tájikstan men Qyrǵyzstan týraly aıtpasa da bolady. Mundaı qarama-qaıshylyqpen Ortalyq Azıanyń áskerı kúshterin synap kórýge bul terorıstik topqa shamamen 15-30 kún jetkilikti.

Taıaý Shyǵystaǵy oqıǵalar terrorısterge qarý tapshylyǵyna baılanysty eshqandaı kedergiler joq ekenin kórsetti. Olarda  qarýdy tasymaldaý men taratýda eshqandaı máseleler bolmady. «Qara bazardan» satyp alynǵan bóligin qosppaǵanda qarýdyń kóp bóligi jobanyń demeýshilerinen keledi.

Aýǵanstandaǵy bul sodyrlardy taýly jerler men taýǵa jaqyn qalalarda qarý-jaraqpen jáne tehnıkamen qoldaý sózsiz bolady. Oǵan kúmánińiz bolmasyn.

IGIL-diń artynda kim tur jáne sodyrlar qaıda ketti?

«Úlken Taıaý Shyǵys» jáne «Úlken Aýǵanstan» jobasynyń uıymdastyrýshylary úshin IGIL terorıstik uıymy álemde, sondaı-aq Shyǵys pen Azıada bolyp jatqan prosesterge áser etýdiń tutqasy bolyp tabylady.  Qazirgi ýaqytta IGIL  Reseıdiń osy aımaqtardy (Sırıa, Iran men Túrkıamen seriktestikti) qalpyna keltirýine jáne nyǵaıtýyna, sondaı-aq Qytaıdyń Ortalyq Azıadaǵy qarjylyq «basqynshylyǵyn» joıý úshin áreket etetin bolady.

IGIL-diń bolashaqtaǵy marshrýty jańa jobalar men jańa memleketterge negizdelgen. Eger Amerıkandyq arnaıy qyzmetterdiń boljam esepterine súıensek, osy terorıstik toptyń týy astynda 350-400 myń sodyr áskerı áreketterge qatysqan. Olardyń qaza tapqany men tutqynǵa alynǵanyn eseptesek, shyǵyndary tek 70-80 myńǵa jetti. Sonda  logıkalyq suraq týyndaıdy: «qalǵan jaýyngerler qaıda?» Al, qalǵany 300 myńnan astam adam.

Jaýap óte qarapaıym. IGIL-diń negizgi quramy ártúrli elderden, onyń ishinde batys elderinen, ıaǵnı, aqsha úshin jaldanǵan jankeshtilerden turady. Sonymen qatar, Ortalyq Azıa, Kavkaz jáne basqa elderden kelgen lańkesterdiń dinı nemese etnıkalyq nasıhatyna «tartylǵan», «zardap shekken» bóligi bar. Aımaqtaǵy ıslam men túrkitildes elderde din atymen jumys isteý óte ońaı. Sondyqtan «jaldaýshylar»  ózderiniń «jaldanýshy» qurbandaryna ońaı áser etýi múmkin. Sonymen qatar, IGIL-diń negizi basty mindet – Taıaý Shyǵystyń jáne Aýǵanstannyń Úlken Aýǵanstan jobasyn reformalaý – aımaqtaǵy elderdiń ókilettikterin ortalyqsyzdandyrý jáne bólshekteý, sondaı-aq Iran men Reseıge qarsy jobaǵa basty shabýyl jasaý, syrtqy saıasattaǵy saıasatty júzege asyrý. Bul Mega-Joba bolyp tabylady.

Aýǵanstan Ortalyq Azıanyń bas aýrýyna aınala ma?

Resmı túrde, Aýǵanstandaǵy IGIL sodyrlarynyń bolýy eki elmen tanylǵan. Bul týraly Iran prezıdenti Hasan Rýhanı men Reseı Federasıasy arnaıy qyzmetiniń joǵary laýazymdy tulǵalary jıi málimdeme jasaıdy.

Lańkesterdi syrtqy moderatorlar baqylap otyrady.  Olardyń basty jumysy megajobalardy júzege asyrý úshin kedergi bolatyn memleketter men sol elderdi ortalyqsyzdandyrý.  Mysaly, IGIL-diń qazirgi  belsendi qımyldary túrik jáne ıran baǵyttarynda bolyp jatqandyǵy bul sózimizdi dáleldeıdi. Qazir sodyrlar Aýǵanstannyń baqylaýsyz aýmaqtarynda emin-erkin júr. Sondaı-aq halqy eki bólikke bólingen Iranmen shektesetin Balýchıstan men Pákistannyń kórshiles aýmaqtarynda júrip jatyr. Reseı men Iran lańkestik top dep tanyǵan bulardyń negizgi qyzmeti Ortalyq Azıa aýmaǵyna odan ári ený josparyn daıyndaý jáne damytý bolyp tabylady. Uıymnyń maqsaty – kem degende Reseıge soqqy berý jáne Qytaıdyń batys aımaqtaryn musylman jáne túrik jalaýlary boıynsha barynsha ortalyqsyzdandyrý. Bul degenimiz avtonomıalarǵa bólý.

 Qoldaý bazalaryn qurý, áskerı-tehnıkalyq kómek berý jáne Ortalyq Azıadan uıymǵa adamdardy tartý úshin ýaqyt qajet. Bul sońǵy ýaqyttarda IGIL-diń aımaqtaǵy negizgi qyzmetine aınaldy. Jahandyq saıası, qarjylyq jáne ekonomıkalyq ortalyqtarǵa, sondaı-aq Ortalyq Azıa aımaǵyndaǵy elderge qarýly adamdaryn kirgizýdi qamtamasyz etý maqsatynda josparlar ázirleýde.

Ortalyq Azıadaǵy IGIL – diń kózdegeni kim?

Reseı men Iran lańkester úshin basty nysana. Bul eki el «Úlken Aýǵanstan» jáne «Uly Taıaý Shyǵystyń» sheteldik dırıjerlarynyń josparlaryn júzege asyrýǵa kedergi keltiredi. Sondyqtan Reseıge soqqy eki jaǵynan da bolady: Aýǵanstan, Ortalyq Azıa, Kavkaz jáne Iran. Sondyqtan Reseıge soqqy eki jaǵynan da bolady: Aýǵanstan, Ortalyq Azıa, Kavkaz jáne Iran. Máskeý bul ózgeristerge daıyndyq ústinde, sondyqtan Qorǵanys mınıstrliginde Kavkaz baǵytyndaǵy qurlyq áskeri, teńiz floty, barlaý bólimsheleriniń jumysy kúsheıtildi. Sonymen birge Ortalyq Azıa men Reseı Federasıasynyń aımaqtaǵy ulttyq qarýly kúshteri qatań jattyǵýda.

Buǵan qosa, Iran men Reseı IGIL-ge qarsy kúreste ózderiniń áreketterin úılestiredi jáne taǵy bir ıslam uıymymen – «Talıbanmen» jumys isteıdi. Iaǵnı, olar Talıban men IGIL  arasyndaǵy qaıshylyqtardy tereńdetý úshin, talıbandyqtarmen jasyryn túrde kelisip, qarjylandyryp, áskerı tehnıkamen qamtamasyz etedi. Biz Iran men Reseı Federasıasynyń Aýǵanstannan terrorlyq qaterdiń bolmaýy úshin olar terorızmge qarsy sharalardy uıymdastyratynyn da umytpaıyq.

«Ortalyq Azıaǵa qatysty, birneshe jyl buryn bergen suhbatymda, biz jalpy baǵyttar týraly áńgimelestik. Endi bul baǵyttar jalpyǵa ortaq ǵana emes, olar aıqynyraq bola bastady. Tıisinshe bul josparlar ózgergen joq. Kerisinshe, jospar da, aýqymy da damı bastady. Biz sol kezde eń álsiz baǵyt Tájikstan men Qyrǵyzstan ekenin aıtqan bolatynbyz, Alaıda búgingi kúni Qazaqstan men Ózbekstandy da ortalyqsyzdandyrý úderisteri kúsheıe túsýde. Ekonomıkalyq ahýaldyń nasharlaýy jáne kedeıliktiń artýy jergilikti halyqty terorıstik uıymdardyń qataryna qosý prosesteriniń «tabystylyǵyna» ákep soǵady. Ózbekstan, Qazaqstan, Tájikstan nemese Qyrǵyzstan halqynyń ekonomıkalyq jaǵdaıy qıyndap, bılik  sharasyz bolǵan jaǵdaıda, memleket ortalyqsyzdandyrylady », – deıdi sarapshy.

Osy elderdegi ekonomıkalyq jaǵdaıdyń nasharlaýy syrtqy oıynshylarmen modeldenedi jáne bul proses birtindep osyǵan ákelýi kerek. Ekonomıkalyq «ózgeristen» keıin, elder bólinedi, jergilikti elıta adamdardy «ulttyq páterlerde» tartyp alady, bılik úshin kúres bastalady jáne ıslam, plús túrik uıymdary áreketteri osy oqıǵalarǵa yqpal etýge jáne elderge ený úshin kúsheıe túsedi. Odan ári ekstremıster Reseı Federasıasy men Qytaı baǵytynda qozǵalady.

Jeńiske nemese josparǵa

 Shyǵystyq jobany júzege asyratyn sheteldik moderatorlar óz kúshterin aımaqtan shyǵaryp tastady. Burynǵy terrorıster Germanıada, Túrkıada, Latyn Amerıkasynda, Ortalyq Azıada jáne t.b. elderde qalypty ómirine oraldy. Olar ınstıtýttarda, mektepterde, kompanıalarda jumys isteıdi, biraq shyn mánisinde olar uıaly jasýshalar bolyp tabylady jáne basshylarynyń tapsyrmasyn kútýde.

Reseı Orta Azıa aımaǵynda áskerı turǵyda kúsheıip keledi – jáne Ortalyq Azıa elderi buny qalamasa da, buǵan qarsy tura almaıdy. Eldiń qaýipsizdik júıeleri óte jaqsy ıntegrasıalanǵan. Mysaly, qazaqstandyq jáne reseılik quqyq qorǵaý organdarynyń barlyq qylmystary men oqıǵalary jazylyp, qylmyskerlerdi jyldam tabýǵa múmkindik beretin biryńǵaı bazasy bar.

Kreml Ortalyq Azıany eshqashanda ýysynan shyǵarmaıdy. Máskeýdi bul baǵytta eshteńede  toqtata almaıdy jáne buny bári bilip otyr. Sondyqtan sheteldik qýyrshaqtar Reseıge tek qarýly kúshpen ǵana kúresýge sheshim qabyldady. Nátıjesinde, kúdikti nemese terorıstik shabýyldardy uıymdastyrýǵa tyrysqandardy, ekstremısterdiń kóbin reseı arnaıy qyzmeti tutqyndady.

Joǵaryda atalyp ótkendeı, terrorlyq toptar  Reseı Federasıasynyń shekaralary men áskerı daıyndyǵynyń óte kúshti ekenin túsinip otyr. Sondyqtan Reseı aýmaǵynda áleýmettik shıelenisterdi qalyptastyrý úshin memlekettiń ishki áleýmetimen jumys isteıtdi.

Ortalyq Azıanyń bıleýshileri Tozaq ornatqandy qalaıdy

Tutastaı alǵanda, álemdi qaıta bólý júrip jatyr jáne jańa álemdik tártip ornaıdy. Endi kishigirim nemese karlık-memleketter jahandyq moderatorlar tarapynan baqylanatyn bolady jáne olarǵa termınderdi belgileıdi. Kez kelgen jaǵdaıda, bul jobalardy iske asyrý eshteńeni toqtatpaıdy, al Ortalyq Azıa elderi soqqynyń astynda qalady. Ortalyq Azıanyń bıleýshilerinde kishigirim tańdaý bar. Olardyń biri Sırıa men Iraktaǵydaı tozaq ornatý. «Meniń oıymsha, olar tozaqty tańdaıdy, sebebi bul proses elden mıllıardtaǵan dollardy urlaýǵa múmkindik beredi, sondyqtan eshkimnen eshteńe suralmaıdy», – deıdi Fıkret Shabanov.

Aımaq elderindegi halyqtyń aýyr jaǵdaıy, kedeıliktiń artýy terrorıster men ekstremısterdi kóbeıtpese azaıtpaı tur. Biraq oǵan qarsy kúresý úshin bıleýshiler urlyqty toqtatyp, memlekettik saıasattyń naqty demokratıalyq negizderin qurýy kerek. Alaıda, bul múmkin emes, óıtkeni halyqtyń ál-aýqatynyń artýy memleketten urlaý múmkindigin azaıtady. Budan basqa, barlyq Ortalyq Azıa úkimetteri basqa memleketterdiń múddelerine qyzmet etedi. Sebebi, bıligi men kapıtalyn jáne ómirlerin saqtap qalý úshin. 

Aýdarǵan Ońǵar Qabden

Usynǵan: Farıza Jomartqyzy