Qaraqalpaq halqy qazaqtarmen san myńdaǵan jyldar boıy bir týys, bir týdyń astyndaǵy halyq. Olar qazaq eli quramynan, Keńester odaǵy kezinde Stalınniń buıryǵymen alynyp, Ózbekstanǵa kúni keshe ǵana (1936 jyly) berildi. Sonaý tarıh túpkirinen beri qaraqalpaq pen qazaqtyń atamekenderi Aral teńiziniń jaǵalaýlary, Amýdarıa men Syrdarıa ózenderiniń tómengi jaǵy bolyp tabylady. Qaraqalpaq halqyn quraıtyn taıpalardyń quramy da qazaqtarmen birdeı: úısin, qańly, kypshaq, arǵyn, kereı, naıman, alshyn, qońyrat t.b. bolyp tabylady. Tilderi de bizben birdeı. Qaraqalpaqtyń belgili aqyny Berdaq óziniń «Shejire» atty dastanynda eki eldiń týys ekendigin bylaısha jyrlapty:
«Anes, Malık-ıkkı kıshı,
Paıǵambardyń sahabasy,
Anes qazaqtyń balasy,
Shýnnan «Alash» bolǵan eken.
Malıktiń ýly Razy haq,
Iashlyǵynda qoıdy gýlpak,
Kııgen eken karakalpak,
Shýnnan «kalpak» bolgan eken». Bul jyrdyń maǵynasy «Anes pen Málik, ekeýi de qazaqtyń balasy. Máliktiń balasy Razynyń bas kıiminiń ataýyna baılanysty, onyń urpaqtary «qaraqalpaq» atalǵan» deıdi.
Nurym aqyn:
«Bir týǵan Qazaq, Sozaqty
Qazaq pen Qaraqalpaǵyń
Birge týǵan ar jaǵyń» - dep túıedi. (Ó.Ozǵanbaı «Uly Besin» Almaty 2010 268 b.)
«Túmennen Aıyrqalpaq-ty,
Aıyrdan Qazaq, Sozaq-ty,
Sozaqtan Qaraqalpaǵyń,
Qazaq penen Qalpaǵyń
Týmalas bolad arjaǵy» (Uzaqbaı Qazjanuly (1897-1976)
«Syban menen Ózbek-ti,
Sybannan týǵan er Qalpaq
Er Qalpaq ulyn surasań,
Qazaq penen Sozaq-ty.
Sozaqtan týǵan jarandar
Qara mynaý Qalpaqty,
Qazaq penen bir týyp,
Horezmde qalam dep,
Ózi izdeıdi azapty (Ábýbákir Kerderi. «Joldas bolsań jaqsyǵa mártebege jetesiń» Aqtóbe-2011. 161 bet).
«Maıqy bıdiń balasy,
Jıen menen Ózbekti.
...Balasy sol jıenniń qazaq, sozaq,
Sozaqtan jeke týdy aıyrqalpaq,
Balasy Aıyrqalpaqtyń Qaraqalpaq:
O daǵy birtalaı el jatqan jalpaq.
Qaraqalpaq balasy úsheý eken:
Qońyrat, Manǵyt, Keneges» (Ybyraı Aqun Qulbaıuly «Altyndy Orda qonǵan jer» Aqtóbe-1994. 12 bet).
«Týypty Qazaq penen Sozaq birge
Ákesi Aıyrqalpaq bir deıdi ana.
Sozaqtan Tolaǵaı men Súıir týyp,
Mekeni atalady eken «bes qala»,
Úrgenish, Tórtkúl, Shymbaı, Taqtakópir,
Qonysy Tolaǵaıdyń tap sol ara.
Tolaǵaı áýelde aty bolǵanymen,
Atanǵan Qaraqalpaq bara-bara (Sh. Jubanulynyń shejiresi. Hamıt Madanov «Kishi júz shejiresi». Almaty, 1994. 13 bet).
Qazaqtyń ejelgi ańyz, ertegi, shejirelerindegi kóp aıtylatyn áıgili Tolaǵaı (alyp) batyrdyń eli (urpaqtary) osylar.
Jalpy qaraqalpaq halqy bizben týys, kezinde san ǵasyrlar boıy, tipti kúni keshegi 1936 jylǵa deıin olar qazaq quramynda boldy. Olar qońyrat, on tórt rý degen birlestikterden turady. Qońyrat birlestigi óz kezeginde shýýlyq (9-8 rý) jáne jaýynger (7 rý) bolyp bólinedi. On tórt rý da eki topqa bólinedi: birinshisi qytaı men qypshaq (qytaı-qypshaq), ekinshisi – keneges pen mańǵyt (keneges-mańǵyt).
Bul jerde noǵaı men qaraqalpaqtyń uqsastyǵy ekeý - qypshaq pen keneges, sondaı-aq mańǵyt rýlary. Sol sıaqty qazaq-qaraqalpaq uqsastyǵy da ekeý – qypshaq, qońyrat, sondaı-aq qońyrat ishindegi mańǵyt pen qytaıdyń qosyndysy – mańǵytaı.
Qazirgi Qaraqalpaq jerindegi Ámýdarıanyń bir salasy Qazaqdarıa dep atalsa, Qazanketken atty eldi meken, Qarabaýyr, Qarajar, Qaraózen atty mıkrotoponımder bar.
Budan shyǵatyn qorytyndy qazaǵy da, noǵaıy da, qaraqalpaǵy da bári bir halyq, Shyńǵys han odan da arǵy san myńdaǵan jyldar buryn qurylǵan qazaq memlekettigine qaraǵan elder.
«Qaraqalpaq halqynyń quramyndaǵy qazaqtyń beldi rýlary úısin, balǵaly jáne qaıshyly (jalaıyr), qańly, qaramoıyn (qypshaq), ashamaıly jáne shereýshi (kereı), baǵanaly, teristamǵaly, qara-kereı jáne sadyr (tórteýi de naımandar), baıbaqty, adaı, sýmuryn, berish jáne taz ( beseýi de alshyn)» (M.Tynyshbaev «Qazaq halqynyń tarıhyna qatysty materıaldar» Tashkent-1925. 27 bet).
«Ózimizden aırylǵan qaraqalpaq degen el bar. Ol tipti qazaq atanǵan soń aırylǵan. Olar Syrdarıaǵa baryp, ornyǵyp, burynǵy sart atanyp turǵandarmen birge sart atanǵan» (Sh.Qudaıberdiuly «Túrik, Qyrǵyz, qazaq hám handar shejiresi» Orynbor-1911. 65 bet).
Jalpy túrik halyqtarynyń tegi (túbi) bir ekendigin jáne olardyń bári Mańǵystaýdan bastaý alatyndyǵyn aıǵaqtaıtyn basty derekterdiń biri «Alpamys batyr» dastany bolyp tabylady. Jyrda aıtylatyn oqıǵa jelisi Mańǵystaýda bolyp ótken. Soǵan sáıkes jyrdyń dúnıege kelgen jeri de osy Mańǵystaý. Jyrdaǵy attary atalǵan jer, sý, taý, eldi meken ataýlary áli sol burynǵy kúıinde Mańǵystaýda saqtalǵan. Bul jyrdy (epos pen ertegiler sıkli) Qazaqtar men qaraqalpaqtar «Alpamys», ozbekter «Alpamysh», bashqurttar «Alpamypi pen Barsyn Hylýý», tatarlar «Alpamsha», altaılyqtar «Alyı Manash», qyrǵyzdar «Manas» dep ataıdy. Bul epostyń barlyq (oǵyz, qońyrat, qypshaq) nusqalarynda da, olardyń paıda bolǵan ýaqyty aıtylmaıdy. Alaıda jyrdyń Deshti Qypshaq dalasynda paıda bolyp, damyǵany anyq ańǵarylady.
Alpamystyń qońyrat taıpasynan shyqqany eposta aıqyn kórsetilgen, tipti batyr shyqqan Laqaı rýy da kórsetiledi. Eposta Qońyrat taıpasynyń Orta júzge jatatyny, sondaı-aq osy taıpaǵa birikken rýlar sany otyz eki («otyz eki ata qońyrat») ekeni de aıtylady. Epostaǵy málimetterge sáıkes, Alpamystyń shyqqan tegin bylaı dep esepteýge bolady. Eposta Arystan bab týraly aıtylady, ańyzdarǵa sáıkes, ol musylmandar dúnıesinde ataǵy málim, áýlıelik jáne dindarlyq qyzmetimen áıgili Qoja Ahmet Iassaýıdiń rýhanı ustazy bolǵan. Eskerte ketetin jaǵdaı ekeýi de bir óńirde, ıaǵnı Nuq paıǵambardyń kemesi toqtaǵan jerde ǵumyr keshkenderimen aralaryn birneshe ǵasyrlar, tipti myńjyldyqtar bólip jatyr.
Onyń kesenesi (buryshtarynda tórt munarasy bar eki kúmbezdi) Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Qyzylqum aýdanyndaǵy Qoǵam selosynyń mańynda, Arys ózeniniń Syrdarıaǵa quıar saǵasynda ornalasqan. Eposqa qaraǵanda, balasy joq Baıbórige uly Alpamys pen qyzy Qarlyǵashtyń dúnıege kelýi týraly basqa áýlıe-ánbıelermen birge Arystan bab ta aıan bergen.
«1936 jyly bólshevıkter (Moskva) Qaraqalpaq Avtonomıalyq Respýblıkasyn (165 myń kv. km) Qazaq SSR-inen eshqandaı negizsiz, zańsyz tartyp alyp ózbekterge qosty. Olar qaraqalpaq halqynyń bul jaıly ne oılaıtynymen sanasqanda joq. Al, bizder ózbekke emes, qazaqqa týys halyqpyz. 14 jeltoqsan 1990 jyly Qaraqalpaq ASSR-y Joǵarǵy Keńesiniń sesıasy «Táýelsizdik Deklarasıasyn» jarıalady. Biraq bizdi Tashkent zorlyqpen ustap otyr. (Ernazar Konyratov. Pres sekretar Partıı nasıonalnogo vozrojdenıa Karakalpakstana" Erkın Karakalpakstan". freekarakalpakstan@gmail.com 15.03.2008).
«Ózbek óristes el,
Qyrǵyz qonystas el,
Qaraqalpaq qaryndas el,
Túrikpen tamyrlas el». Halyq sózinen.
Qaraqalpaqtar Keńestik Máskeý bıliginiń zorlyǵymen qazaqtan bólingen eń sońǵy týys el.
Qojyrbaıuly Muhambetkárim
