Almaty oblysy men Almaty qalasy seısmo-qaýipti aımaqta ornalasqandyqtan munda tabıǵı apattar (sel júrý, jersilkiný t.b.) jıi oryn alyp jatatyny belgili. Biraq, qara halyqtyń basyna qasiret bultyn úıirip, alaǵaı da, bulaǵaı kúıge túsiretin apattardyń bárin derlik tabıǵı sıpatqa jatqyzýǵa kelmeıdi. Keıde apattar adam qolymen jasalady. Mysaly, osydan tup-týra 5 jyl buryn Almaty oblysyndaǵy Qyzylaǵash apaty esterińizde bolar. Bul kezde sý bógeti kemerinen tasyp, damba jarylyp ketkende búkil aýyl «topannyń» astynda qalǵan bolatyn. Iá, bul kezde de «qoımadaǵy» sý tasyǵan. Iaǵnı, birli-jarymdy adamdardyń óz jumysyna salǵyrttyǵynanyń saldarynan qara halyq qaıǵy qamytyn kıgen. Araǵa 5 jyl salyp oqıǵa Almaty qalasynda qaıtalandy. Endi osy qos apatty salystyryp kóreıikshi.
Naýryzbaıdaǵy laı tasqyny qalaı bastaldy?
Shildeniń 22-sinen 23-ne qaraǵan túni Shapaı aýylynyń ústinde ornalasqan sý bógeti kemerinen asyp, sýaǵardaǵy sý arnasynan tasyǵanda Almaty qalasynyń 3 birdeı shaǵyn aýdany laı topannyń astynda qaldy. Naýryzbaı, Taýsamaly, Kamenka, Qaraǵaıly, Shapaı sekildi aýyldar men aýdandarda turǵyndar túńgi saǵat 03:00 de baspanalaryn tastap, bas saýǵalaı qashty. Kóptegen úıler qırady, dúnıe múlikter shyǵyny áli eseptelgen joq. Eń bastysy – adam shyǵyny bolǵan joq. Laı kóshkini kezinde 900-den astam otbasy evakýasıalanǵan. Eń soraqysy – sel júrý qaýipi týraly eshbir quzyrly organ halyqty eskertpegen. Almaty qalasynyń ishki aýdandarynda reıd júrip, ýchaskelik polısıa qyzmetkerleri tún ishinde dabyl qaqqanymen, oqıǵa oshaǵy – Naýryzbaı, Shapaı jaqqa jetpegen. Qatty gúrilden záreleri ushqan turǵyndar múmkinshiliginshe – qala syrtyna asyqqan. Al jańa týǵan náresteli, qart adamdar laı tasqyny kezinde úılerine qamalyp qalǵan. Tańǵa jýyq qutqarýshylar kelip, arnaıy tehnıkanyń kúshimen – olar qaýipsiz aımaqqa shyǵarylǵan. Qatty sel adam boıynan asatyn túıetastardy qala kóshelerine deıin aǵyzyp ákelgen. Úıler qıraǵan, jaramsyz kólikter, elektr jelileri buzylǵan, joldar – oıylǵan t.b. Osynyń bári – sý bógetindegi sýdyń mólsheri baqylanbaǵandyqtan jáne kúnniń kúrt jylynýynan.
Qyzylaǵash qasireti
2010 jyly Naýryzdyń 11-inen 12-sine qaraǵan túni Taldyqorǵan qalasynan 55 shaqyrymda ornalasqan Qyzylaǵash aýylyn – túngi saǵat 02:00 shamasynda «topan sý» shaıyp ketti. Bul aýylda 2,5 myń adam turatyn. Buryndary bul aýylda 15-ke tarta kóshe bolatyn. Topan sýdan keıin eki-aq kósheniń úıleri ǵana qalǵan edi. Onda da olar ábden qırap, adam turýǵa jaramsyz kúıge túsken. Jergilikti turǵyndardyń sózine sensek, sol kezde aýylda 300-ge tarta úı qırap, úıindige aınalǵan. Eseptep qarasańyz, bul aýyldyń teń jarymy degen sóz. Qalǵan jartysynyń qabyrǵasy qulaǵan, terezeleri shaǵylǵan, úıdiń ishin topan sý basqan. Bir sózben aıtqanda, apat ornynan qashyqtaý ornalasqan biren-saran úıler ǵana aman qalǵan-dy. Aýyldy mal men adam óliginiń múńsigen ısi alyp ketken. Ol kezde – Qyzylaǵashta 300-den astam adam opat bolǵan edi. Ol kezde másele bylaı bolǵan. Qyzylaǵash sý bógenine 40 mıllıon tekshe metr sý syıady eken. Jylda kóktemde ol óziniń arnasynan asyp, turǵyndarǵa qaýip tóndirgen. Sol jyly kúzde qyzylaǵashtyqtar sý bógeniniń bastyǵy Muhıt Júnisovke (aýyl ákiminiń týǵan inisi) talaı márte barǵan. Jaǵdaıdy túsindirip, mán-jaıdy aıtqan. «Sýdy aǵyzyp jibereıik, kóktemde bul qaýipti bolady» dep te túsindirgen. Bógen bastyǵy muny uqpaǵan soń qyzylaǵashtyqtar aýyl ákimine baryp aıtqan. Sonda E.Júnisov «sýdy aǵyzbaımyz! Kóktemde maǵan sýdy sender beresińder me?» dep jurtty qýyp shyqqan. Sodan keıingi jaǵdaıǵa búkil qazaqstandyqtar kýá bolǵan bolatyn.
Qyzylaǵash qasiretine kináliler qalaı jazalandy?
Atalǵan derek boıynsha 2010 jyly tamyzda «Qyzylaǵash» sý qoımasynyń basshysy Q. Bekeev, onyń orynbasary M. Júnisov, Aqsý aýdany ákiminiń orynbasary B.Tynyshbaev, Qyzylaǵash aýyldyq okrýginiń ákimi E.Júnisov, aýdandyq tótenshe oqıǵalar jónindegi bólim bastyǵy Q.Baızaqov, oblys ákimshiligi sý resýrstary komıtetiniń burynǵy bastyǵy A.Sabırov jáne oblystyq tótenshe oqıǵalar jónindegi departament bastyǵynyń orynbasary E. Enın jaýapqa tartylǵan.
2011 jyly 9 aqpanda áskerı sottyń úkimimen Q. Baızakovty 3 jyl bas bostandyǵynan aıyrýǵa, sonymen qatar shartty túrde 2 jylǵa sottalyp, oǵan 3 jylǵa deıin memlekettik qyzmetke ornalasýǵa tıym salynǵan.
Al, Q. Bekeev jáne M. Júnisov 5 jyl bas bostandyqtarynan aıyrylyp, olar jazalaryn kolonıa qonystarda óteýi belgilengen. Olar 3 jylǵa deıin belgili bir laýazymdardy atqarý quqyǵynan aıyryldy.
Osy sot úkimimen A.Sabırov ta oqıǵaǵa kináli dep tanyla otyra, QR QK-niń 69 — baby 1-bóligimen eskirý merziminiń ótýine baılanysty qylmystyq jaýaptylyqtan bosatylǵan.
Naýryzbaıdaǵy laı tasqynyna kináliler jazalanýy tıis
Naýryzbaı aýdanyndaǵy laı tasqynyna qatysty áleýmettik jeliler men qazaqstandyq BAQ-ta «Tabıǵı apat» degen sıpat berilýde. Negizinde bul eshqandaı da tabıǵı apat sanatyna jatpaıdy. Tabıǵı apat – jańbyrdyń tolassyz jaýýynan, ózen, kól, muhıttyń arnasynan tasýynan, qar nemese laı kóshkininen keletin stıhıa. Al, «Platına», «Damby», «Tospa» - bul arnaıy baqylaýda ustalatyn nysan. Iaǵnı, jaýapty adamdardyń óz qyzmetine salǵyrttyǵynyń nátıjesi. Endeshe buǵan birden bir jaýapty – TJD basshysy V.Bojko jáne Almatyny alaqanynda ustap otyrǵan Ahmetjan Esimov myrza. Aptap ystyq bolyp turǵan kezde Kargalınka bógetiniń mejeli mólsherin baqylamaǵan sheneýnikterdiń ústinen qylmystyq is qozǵaýdy talap etý kerek. Myńdaǵan adamdy qapyda tabıǵat apatynda qaldyrý - qylmys.
Qos oqıǵa da eshqandaı tabıǵı apat sanatyna jatpaıdy
Qyzylaǵashtaǵy qandy oqıǵa men Naýryzbaıdaǵy laı tasqyny tabıǵı apat bolsa, halyq sharasyz buǵan moıynsunar edi. Biraq, bul tabıǵı apat emes, adam qolymen jasalǵan naǵyz dıversıa! Bulaı deýimizge de sebep bar.
Memleketten kómek
Ol kezde qyzylaǵashtyqtarǵa memleketten kómek retinde 600 mln teńge bólinse, Naýryzbaıdaǵy laı tasqynynan zardap shekken halyqtyń jaǵdaıyn tóbesinen tkikushaqpen aralap júrip kórgen Ahmetjan Esimov "Qorda 679 mıllıon teńge bar, alaıda Máslıhattyń sesıasynda ony 2 mıllıard teńgege ulǵaıtý týraly sheshim qabyldandy. Biraq ol somanyń barlyǵy apattyń saldarynan kelgen shyǵyndy óteýge jumsalady degendi bildirmeıdi", - dedi.
Nurgeldi Ábdiǵanıuly
