Hİİİ ǵasyrda Mońǵoldyń birikken memleketi ornaǵanǵa deıin mońǵoldardyń ádebıeti kóshpendilerdiń aýyz ádebıeti dengeıinde qalyptasyp keldi. Aýyz ádebıeti negizgi tarmaqtary án, ertegi-ańyz, baqsylyq yrymynyń emdik sózderi, ósıet, bata-tilek jáne de ańshylyq ǵurypqa qatysty aıtylatyn uran sózder, túrli dastandar.
Kóshpendilerdiń tarıhqa belgilengen alǵashqy áni b.z.d İ ǵasyr kezeńindegi Kúnnú (Ǵun) ulysyna qatysty 4 jol qaıǵyly óleń bolsa, mońǵoldardyń «ýrtyn dýý» («kómekeımen sozylyp aıtylatyn án.) dep atalatyn halyq ánin de Kúnnú dáýerinen jalǵasqan dep qarastyrady.
Kóshpendi mońǵoldardyń ejelden aıtylyp kele jatqan ertegi-ańyzdarynyń ishinde Amerıka úndisteriniń ańyzdaryna erekshe uqsas ańyzdar kóptep kezdesedi. Jáne de Ejelgi grek fılosofy Ezoptyń mysal ertegileri, İnjildiń «Eski ósıetinde» aıtylatyn ańyzdar, sonymen qatar Alksandr Makendon týraly mońǵol tilinde jazylǵan «Zýlharnaıyn hıqaıasy» degen ertegi de bar. Osylardyń ishinen uzaq kúnge jalǵasyp aıtylatyn Batys mońǵoldyń (Oırattyń) áıgili eposy «Jangar»-dy túgel aıtyp shyǵý úshin 60 kún qajet etedi degen zertteý eńbek bar.
Mońǵoldyń kólemdi epostarynyń ishinde «Han Haranhýı» («Han Qarańǵy») dep atalatyn epos eń kónesi, shamamen mońǵol taıpalar odaǵy qurylmas buryn paıda bolǵan «epostardyń hany». «epostardyń ákesi» dep atalady. Bulardan keıingi taǵy bir úlken epos bolyp sanalatyn «Geser hıqaıasyn» H ǵasyrǵa qatysty oqıǵalar jelisine qurylǵan dep qarastyrýymen qatar 1716-shy jyly Mońǵolda basylyp shyqqanyna deıin Mońǵol, Tıbet, Býrıat qatarly Orta Azıadaǵy kóptegen halyqtardyń arasynda aýyzdan-aýyzǵa jalǵasyp kelgen shyǵarma bolǵan eken. «Jangar» eposyn qalmaqtardy Mońǵol Altaı taýynan Edil darıasyna aýyp kóshkeninen buryn paıda bolǵan dep, 1940 jyly onyń 500 jyldyq toıyn atap ótken kórinedi.
»Geser», «Jangar», «Han Haranhýı» osy úsheýi mońǵoldyń aýyz ádebıetiniń eń bıik shoqtyǵy bop sanalady. Úsheýi de er júrek erlerdiń batyrlyǵy men solarǵa qatysty soǵys oqıǵalaryn baıandaıdy. Demek, batyrlyq jyrlar.
Aýyz ádebıeti jyrlary men baqsylyq nanymǵa qatysty jyrlar, kóshpendiler arasynda ortaq aıtylyp kelgen epostar negizinen 1240 jyly jazylǵan «Mońǵoldyń qupıa shejiresi» tarıhı shyǵarmasynda ortaq kórinis tapqany baıqalady.
«Mońǵoldyń qupıa shejiresi» kitaby kóshpendiler ádebıetindegi eń bir bıik týyndy, tarıhı qundy mura sebepti ǵalymdar nazyrynda eń kóp zerttelip, ózge tilderge eń kóp aýdarylǵan eńbek bolyp esepteledi.
.
Kimniń jazǵandyǵy áli kúnge tolyq anyqtalmaǵan bul shyǵarmada Shyńǵys qaǵannyń ata shejiresi, dala kóshpendileriniń birikken memleket qurǵan tarıhy, Mońǵol ımperıasynyń paıda bolýyndaǵy túgel oqıǵalardy erekshe kórkemdikpen beıneleıdi. Shyǵarmada óleń, qarasóz, shejire, tarıhı derek, baqsylyq jyr, ańyz-ertegi, maqal-mátel,ósıetter sıaqty ádebıettiń túgel túri qamtylǵan. Qytaı, orys, nemis, fransýz, aǵylshyn, majar, cheh, bolǵar, japon, qazaq, túrik, ıspan, koreı... tilderine aýydyrylyp, jaryq kóripti.
«Mońǵoldyń qupıa shejiresiniń» áserinde keıinnen Hİİİ-HÚİİİ ǵasyrlardyń aralyǵynda sol kezderdiń negizi tarıhı týyndylary «Hýrangýı altan tovch», Lý. «Altan tovch», Saǵan sesnıı «Erdnıın tovch», Jambyn «Asragch nertıın túúh», Raashpýnsagıın «Daı Iýán ýlsyn bolor erhı» qatarly týyndylar jyzylady..
Hİİİ-HİH ǵasyr aralyǵda Mońǵol ımperıasy Qytaıda ortalyq quryp, Iýán ulysy degen atpen turǵan kezinde Qubylaı han, Tóbtómir han, Toǵontómir han, Lán ýań Bazarpalam qatarly han, ýańdar, Aǵaı, Baıan qatarly aqyndar qytaı tilinde óleń, jyrlar jazady. Qazirgi tańda Qytaı ádebıetiniń klasıkalyq murasy sanalatyn «Ejelgi búgingi ǵajaıyp qyzyqty oqıǵalar» degen romandy jazǵan Pý Sýn Lındi (1640-1715)i de mońǵol násildi adam bolǵan desedi.
***
Orta ǵasyrdaǵy mońǵoldyń lırıkalyq poezıasynyń jarqyn kórinisi Sogt táıjiniń (1581-1637) óleńderi. Budan keıin HİH ǵasyrda Mońǵol ádebıetinde qaıda órleý dáýiri bastalǵan dep qarastyrylady. Bul kezeńge Danzravjaa (1803-1856), Hýýlch Sandag (1825-1860), Injannash (1837-1892) qatarly kóptegen sóz óneriniń zergerleri týylady
Osy dáýir ádebıetshileri arasynda Hýýlch Sandag negizin qalaǵan «sóz» dep atalatyn janr klasıkalyq mońǵol ádebıetindegi jeke dara bir tarmaq bolyp esepteledi. Ol jansyz nárseler men tilsiz mal, haıýandardy adamı qalypqa engizip, solar arqyly solardyń oıy ispetti qoǵamdaǵy keleńsiz jáıitterdi keleke etip áshkerelegen tapqyrlyq óleńderi keıingilerge úlgi bolǵan ólmes týyndylar.
Al, qazirgi İshki Mońǵolıaǵa qarasty óńirde týylǵan Injannash bolsa, Mońǵol týyrlyqtylardyń eń alǵashqy romanyn jazǵan jazýshy. Onyń qylqalamynan týyndaǵan
«Hóh sýdar» («Kók sýtra (shejire)», «Negen davhar asar» («Bir qabat shatyr»), «Ýlaanaa ýılah tanhım» («Alaýlap jylaǵan keńse») degen úsh romany qazirgi kúnde belgili bolyp otyr. Srndaı-aq, Injannashtyń týǵan aǵasy Gúlrans (1820-1851) sol dáýirdegi Mońǵoldyń tańdaýly aqyndarynyń biri.
***
1921 jyly Halyq Revolúsısy jeńiske jetip, 1924 jyldan bastap Keńestik Reseıge súıenip komýnıstik rejımindegi memleket ornaǵannan keıin Mońǵol ádebıeti M. Gorkıdiń úlgisimen sosıalıs realızmdi negizgi baǵyt etip jarıalaıdy. Sol sebepti, 1990 jylǵa deıin ulttyq klasıkalyq ádebıettiń úlgisi úzilip, komýnıstik partıanyń ıdeologıasyna qyzmet etetin uranshyl ádebıetter jazylyp, ádebıettegi erkin oılaýdy baqylaıtyn qyraǵy senzýra apparaty jumys jasaıdy.
Osy 70 jylda D. Nasagdorj (1906-1937), B. Iavýýhýlan (1929-1982) degen eki tańdaýly aqyn, D. Namdag (1911-1984), S. Erdene (1924-1999), P. Lývsanseren (1934-1972), D. Batbaıar (1940-) qatarly az ǵana naǵyz jazýshylar týylady.
D.Nasagdorjıın Dórvón ýlırlyn shúlgúúd, «Lambýgaın nýlıms», «Haranhýı had» ógúúlleg, D.Namdagıın «Hógshın chono ýlsan n» týýj, S.Erdenıın «óvgón shývýý», «Malyn hólıın toos», «Naran togorýý» ógúúllegúúd, P.Lývsanserengıın «Ýe shıg senher», «Nýramtyn óvórt» ógúúllegúúd, B.Iavýýhýlangıın «Har-Ýs nýýryn shagshýýrga», «Tehıın zogeool», «Týýlyn shýgýı» zereg olon shúleg, D.Batbaıaryn «Sahılj ıavaa góróós» týýjııg davyn ómnó nerlúúshteı.
Bul aralyqtaǵy aıtýǵa turarlyq myqty týyndylar: D. Nasagdorjynyń «Tórt mezgil» óleńderi, «Lama ekeńniń kóz jasy», «Qarańǵy jartas» áńgimeleri, D. Nadagtyń «Kári qasqyrdyń ulyǵany» povestisi, S. Erdeneniń «Kári qus», «Mal aıaǵynyń tozańy», «Kún- tyrna» áńgimeleri, P. Lývsanserenniń «Súıel kók», «Nýramty baýraıynda» áńgimeleri, B. Iavýýhýlannyń «Qarasý kóliniń quraǵy», «Táýteke turaǵy», «Týyldyń ormany», «Kúmis júgen syńǵyry» sıaqty kóptegen óleńderi, D. Batbaıardyń «Jortyp júrgen kıik» povestileri ózgelerden buryn atalady.
Qazirgi ádebıeti
1990 onoos hoısh Mongolyn ýran zohıol úzel sýrtlyn hatýý hánalt, sosıalıs realızmyn zagvarlagchlagdsan setgelgeenees chólóólógdóv. Komýnıs erh barıgchıd ganshan realıs dúrslelııg l húleen zóvshóórdóg baısan týl, ardchılal hógjsón súúlıın arav garýı jıld ýran búteelıın shıne shıne erel haıgýýl hııgch zalýý zohıolch, ıarýý naıragchıd, ıanz búrıın ýrsgal chıglelııg talarhan barımtlagchıd olnooroo garch ırlee.
1990 jyldan bastap Mońǵol ádebıeti ıdeologıalyq qatań baqylaý, sosıalıs realızmniń qursaýly sanasynan tolyq qutyldy. Sonyń nátıjesinde sońǵy jyldardyń ishinde shyǵarmashylyq erkin oılaıtyn, túrli izdenisterge talpynǵan jas jazýshylar men aqyndar kóbeıip, sonyń nátıjesinde ádebıettiń alýan túrli aǵymdary men jańashyl úlgi, jańashyl sezimdi kóptegen ádebıetshiler paıda boldy.
Solardyń aldynda D. Ýrıanhaı (1939-), O. Dashbalbar (1957-1999), D. Námsúren (1945-2002) qatarly ózindik erekshe sezimtal aqyndardyń sana-túısigindegi izdenisterdi búgingi kúnniń talaby deńgeıinde jalǵastyryp júrgen jas qalamgerlerdiń shyǵarmalarynda álem ádebıetin bastaýshy – postmodernızmiń túrli kórinisi baıqala bastady.
1990-shy jyldyń basynda ádebıetke kelgen jas aqyndardyń arasynan «modernıs» degen ataýmen erekshe tanylǵan aqyn B. Galsansúhtiń óleńderi jańashyldyǵymen ózgelerden erekshelenedi. Onyń 1995-shi jyly jaryq kórgen «Hún sýdlal» («Adam zertteý») dep atalatyn óleńder jınaǵy ádebıetke kelgen úlken jańalyq retinde aıryqsha qabyldandy. Ol sondaı-aq, D. Tórmónh, P, Brosens ekeýi jasaǵan «Nohoın oron» («Ittiń eli») dep atalatyn derekti fılmde oqyǵan óleńderimen jer sharyndaǵy kóptegen elderine tanyldy. Fılm halyqaralyq kıno festıvalinde bas júlde «Gran-Prı» jeńip aldy. Óleńderi kóptegen tilderge aýdaryldy.
S.Anýdaryn «Dóróv bısh dóróv» (1996), G.Aıýýrzanyn «Sag hýgasaa amsqııh zýýr» (1998), «Fılosofıın shúlgúúd» (2001), L.ólzııtógsıın «Tengert ýrgadag modod» (2000), «Erh chólóóteı baıhyn ýrlag býıýý Shıne nom» (2002), B.Odgerelıın «Úl tanıh zochın» (2003) zereg nomýýd ýlamjlalt, sosrsalıst ýran zohıol, ıarýý naırgaas ers ıalgarna.
B. Galsansúhpen qatar osy býynnyń talantty aqyndary esebinde S. Anýdar «Tórt emes tórt» (1996), G. Aıýýrzana «Ýaqyt sál aıaldaǵan tusta» (1998), L.Ólzııtógs «Aspanda ósetin aǵashtar» (2000), B. Odgerel «Beıtanys qonaq» (2003), B. Húreltogoo «Redaktorlanbaǵan óleń...» (2006) degen aqyndardyń jınaqtary dástúrli sosrealıstik ádebıeti men poezıasynan múlde ózgeligimen erekshelenedi . Bul atalǵan aqyndardyń barlyǵy Mońǵol poezıasyna jańa baǵyttaǵy jańalyq engizýshi elıtalyq ádebıet ókilderi bolyp sanalady.
Júkel HAMAI
