Osydan bir jyl buryn, 2019 jylǵy 20 naýryzda eldi 30 jylǵa jýyq basqarǵan N.Nazarbaev ókilettiligin toqtatqannan keıin, Qasym-Jomart Toqaev saltanatty túrde prezıdent qyzmetine kiristi.

Q.Toqaev prezıdentigin Qazaqstan Respýblıkasy astanasynyń ataýyn «Astanadan» «Nur-Sultanǵa» aýystyryp, respýblıkadaǵy barlyq oblystardaǵy basty kóshelerge Nursultan Nazarbaevtyń atyn berýmen bastady.

Prezıdenttiń alǵashqy sheshimine qoǵam reaksıasy ártúrli boldy. El astanasyn eks-prezıdentiń atymen ataýdy burynyraqta áldeneshe ret kótergender «bárekeldi» dep jatsa, akter, birneshe jyl memlekettik qyzmette istegen, sońǵy jyldary saıahatshy bloger retinde tanylǵan Ánýar Núrpeıisov buǵan ashyq túrde qarsy shyqty. Núrpeıisov artynsha, saıası kózqarasy úshin elden ketýge májbúr bolyp, saıasatqa aralaspaıtynyn aıtty.

Toqaev prezıdenttiginiń alǵashqy aılarynda el ishinde, ásirese áleýmettik jelide Qazaqstanda shynaıy bılik kimniń qolynda ekeni týraly, Qazaqstandaǵy qosbılik tóńireginde áńgime kóp qozǵaldy. Bir tarap bılik eldiń zańdy prezıdenti Toqaevtyń qolynda dese, kelesi tarap shynaıy bılik eks-prezıdent, Qaýipsizdik keńesiniń tóraǵasy Nursultan Nazarbaevqa tıesili dep esepteıdi. Depýtattar, mınıstrler Qazaqstandaǵy qosbılikti joqqa shyǵardy. Nazarbaev eki bılik týraly áńgimeni «qashqyn urylar» shyǵaryp júrgenin aıtyp, Toqaevtyń aınalasyna toptasýǵa shaqyrsa, prezıdenttiń ózi germanıalyq Deutsche Welle buqaralyq aqparat quralyna bergen suhbatynda «Qazaqstanda qosbılik joq, halyq saılaǵan prezıdent bar» ekenin aıtty.

Saıasattanýshy Shalqar Nurseıitov «N.Nazarbaev bılikten túbegeıli ketpeıinshe, Qazaqstanda táýelsiz prezıdent bolmaıdy» dep sanaıdy.

– Nazarbaev «kitaphanada» otyrǵan kezde, Toqaev bolsyn, basqa bolsyn, úshinshi, ne tórtinshi prezıdent bolsyn táýelsiz prezıdent bola almaıdy. Óıtkeni búgingi jaǵdaıda Nazarbaev júıesinen shyqqan, Nazarbaevqa baǵynatyn adam ǵana prezıdent bola alady, – deıdi ol.

Nurseıitovtyń sózinshe, «bılik tarapynan saıası reformalar jasaý úshin quryldy» dep kórsetiletintin ulttyq qoǵamdyq senim keńesi shyn máninde saıası reformalar ımıtasıasyn jasaýmen aınalysyp otyr.

– Ulttyq qoǵamdyq senim keńesi óziniń mısıasyn atqaryp qoıǵan. Onyń mısıasy prezıdent saılaýynan keıingi narazy kóńil-kúıdi basý bolatyn. Iaǵnı, keńes músheleri saılaýdan keıin bir ústeldiń basynda Toqaevpen birge otyrý jáne «NSOD»-ty óz aldyna táýelsiz saıası ınstıtýt retinde nasıhattaý arqyly saıası jáne qoǵamdyq ortaǵa «prezıdent Toqaev» degen tirkestiń tezirek sińip ketýine úles qosty. Al budan ary qaraı ulttyq keńes saıası júıeniń apendısıti. «NSOD»-tan qoǵamnyń damýyna eshqandaı kelip-keter paıda joq. Kerisinshe, zıany bar. Ol saıası reformalardyń ımıtasıasyn jasaý arqyly demokratıaǵa qaraı júretin joldy uzartyp jatyr. Iaǵnı, «NSOD» saıası júıeni reformalaýǵa emes, qazirgi júıeni resmı túrde «Nazarbaevsy» rejımge transformasıalap, ony konservasıalaýǵa úles qosyp jatyr, – dep esepteıdi saıasattanýshy.

Saıasattanýshy, Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń múshesi Erlan Saırov «Toqaevtyń basshylyǵymen elde evolúsıalyq turǵyda saıası reformalardyń alǵysharttary jasalyp jatyr» degen pikirde.

– Qoǵamnyń saıası plúralızmge, pikirlerdiń áralýandylyǵyna suranysy baıqalady. Jastar eldegi saıası modernızasıa prosesin jasaýdy, demokratıanyń ózindik modelin qalyptastyrýdy talap etip jatyr. Bir jyldyń ishinde áleýmettik-saıası prosesterdi lıberalızasıalaýǵa biraz qadamdar jasaldy. Onyń eń negizgisi ulttyq qoǵamdyq senim keńesi quryldy. Prezıdent Toqaevtyń basshylyǵymen osy keńes aıasynda elde evolúsıalyq turǵyda saıası reformalardyń alǵysharttary jasalyp jatyr. Búginde prezıdent saıası reformalardyń birinshi paketin usyndy. Onyń aıasynda mıtıńter týraly jańa zań qabyldanýda. Parlament týraly zańǵa «parlamenttik opozısıa» degen termın engizilip, ol da is júzine asyp jatyr. Adamdar bostandyǵy aıasynda qylmystyq kodekstik 130-baby, 174-baby lıberalızasıalanyp, búgingi tańda májiliste osy zańdardyń bári qarastyrylý ústinde. Bul eldegi saıası prosesterdi demokratıalandyrýdyń alǵysharty dep aıtýǵa bolady, – deıdi Erlan Saırov.

Saıasattanýshy prezıdent «estýge qabiletti memleket» konsepsıasyn usyný arqyly halyqtyń, qoǵamnyń múddelerin memleket, bılik tyńdap, sol boıynsha belgili bir sheshim qabyldaý úshin eń negizgi bazalyq alǵysharttardy jasaýda» de esepteıdi.

– Bul – áleýmettik prosesterdi modernızasıalaýdyń alǵashqy qadamy. Degenmen elde másele óte kóp. Búgingi tańda halyqaralyq jaǵdaıǵa baılanysty halyqtyń demokratıaǵa degen, áleýmettik teńdikke degen suranysy arta beredi. Osy suranystarǵa jaýap berýge qabiletti memleket qana durys qoǵam qura alady. Sondyqtan modernızasıa prosesteri árqashan bolýy qajet deıtin jańa konsepsıa paıda bolýǵa tıis, – dep atap ótti saıasattanýshy.

Qoǵam belsendisi, Demokratıalyq partıa qurý boıynsha yntaly top jetekshisi Janbolat Mamaı «Toqaev bir jylda aýyz toltyryp aıtarlyqtaı eshteńe istemedi» degen pikirde.

– Toqaev prezıdent atanǵanda «elde saıası reformalar jasaımyn», «saıası ózgerister jasaımyn» dep ýáde berdi. Biraq búginde onyń eshqaısysy júzege aspaǵanyn kórip otyrmyz. Onyń bastamasymen qurylǵan ulttyq qoǵamdyq senim keńesi jumysynyń nátıjesin qarar bolsaq, olar usynǵan saıası reformalar paketine zer salsaq, eshqandaı naqty alǵa jyljýdyń joq ekenin kóremiz, – degen belsendi memlekettik apparat, jalpy sheneýnikter Toqaevtyń jaǵyna yǵysyp jatqany baıqalatynyna nazar aýdardy.

Onyń pikirinshe, Toqaevtyń komandasyna ótýshi toptar artsa, onda aldaǵy ýaqytta Toqaevtyń pozısıasy belgili bir deńgeıde kúsheıýi múmkin. «Alaıda bul Toqaev saıası ózgeristerge barady degen sóz emes. Óıtkeni saıası reforma jasalsa, elde ádil túrde saıası partıa paıda bolatyndaı múmkindik jasalsa, ashyq parlamenttik saılaý ótse, onda Toqaev birinshi merzimnen keıin-aq otyrǵan ornynan aırylatynyn bilip otyr. Saıası básekelistikke shydaı almaıtynyn bilip otyr» deıdi J. Mamaı.

Qoǵam belsendisi «búginde bılik ishindegi tartys kúsheıe tústi» dep sanaıdy.

– Bılikte Nazarbaev pen Toqaevtan bólek túrli saıası toptar paıda bola bastaǵany baıqalady. Aısultan Rahattyń máselesin qozdyrýshylar bar, ártúrli telegram kanaldar arqyly Darıǵa Nazarbaevaǵa qarsy jumys jasap jatqan toptar bar. Darıǵa Nazarbaevanyń jeke klandyq toptary bar. Osylardy eskerip, bıliktiń ishinde tartys qatty kúsheıe túskenin aıtýǵa bolady, – deıdi ol.

Ekonomıs Maqsat Halyq Toqaev tusyndaǵy el ekonomıkasyna baǵa berý úshin bir jyl jetkiliksiz ekenin aıtty.

Onyń sózinshe, prezıdent eń aldymen áleýmettik máselelerdi sheshýge tyrysqanymen, jasalǵan qadamdarmáseleni  ýaqytsha sheshýge arnalǵan ınstrýment bolyp qalǵan.

– Prezıdent á degennen kópbalaly analardyń máselesin nazarǵa aldy. «Ataýly áleýmettik kómekti» taǵaıyndady. Kredıtti keshirý aksıasyn júzege asyrdy. Nesıe amnıstıasy aıasynda 600 myńnan astam shot jabyldy. Azamattardyń boryshtyq bereshegi kádimgideı jeńildedi. Alaıda bul qanshalyqty negizdi boldy degen suraq týady. Kórip otyrǵanymyzdaı, atalmysh aksıa máseleni qysqa merzimde sheshken ınstrýment bolyp qaldy. Kredıti keshirilgen azamattardyń basym kópshiligi kóp uzamaı qaıtadan bankke qaryzǵa kirip jatty. Buǵan jumsalǵan qarajat azamattardy qosymsha kýrstarda oqytyp, biliktiligin arttyryp, jumysqa turyp ketýine kómekteskende, analarǵa úıde otyryp aqsha tabýdyń joldary úıretilse, áldeqaıda tıimdirek mehanızm bolar edi. Deı turǵanmen, kredıtti keshirý sharasy shuǵyl kerek boldy. Óıtkeni sońǵy 3-4 jylda halyqtyń áleýmettik jaǵdaıy tómendep ketti. Sońǵy birneshe jylda halyqtyń naqty tabysynyń ósimi teris kórsetkishke ıe boldy, – deıdi qarjyger.

Maqsat Halyqtyń sózinshe, Toqaev tusynda áleýmettik máseleni sheshýge qaraı betburys baıqalady. 3 jyldyq búdjettiń 50 paıyzyn áleýmettik baǵytqa baǵyttaýy, eń tómengi jalaqyny 42 myń teńgege kóterýi sonyń aıǵaǵy. Dese de, sarapshy «úkimet bekitken eń tómengi jalaqy mólsheri áli de az. Bizdiń esebimizshe, eń tómengi jalaqy 60 myń teńgeniń mańaıynda bolýy kerek» dep atap ótti.

Qarjyger teńge ekonomıkada buǵan deıin jiberilgen olqylyqtardyń saldarynan qunsyzdanyp jatqanyn aıtty.

– Elde ındýstrıalandyrý baǵdarlamalary qabyldanǵanymen, onyń júzege asyrylý barysy ekonomıkany ártaraptandyrý men modernızasıalaýda aıtarlyqtaı effekt bere almady. Munaı baǵasy joǵary bolyp turǵanda memlekettik apparat arqany keńge salyp, eńbek ónimdiligine kóńil bólmedi. Bul munaı baǵasy bareline 30 dollarǵa deıin túsip ketken kezde kórinip otyr. Ásirese kvazımemlekettik sektor qaı shamada jumys istep jatqany áshkerelenip qaldy, – deıdi sarapshy.