«Dostar, áriptester jáne jaı ǵana adekvatty durys oıdaǵy adamdar!

Birneshe apta buryn ýáde bergenimdeı men «Dáleldeýdi qajet etpeıtin!» atty «beıbit jıyndar týraly» zań jobasyna qatysty jazbalarymdy jarıalaýdy jalǵastyrýdamyn.

Men EQYU-nyń demokratıa ınstıtýttary jáne adam quqyǵy búrosynyń dırektory Ingıberg Solrýn Gısladottırdiń 2020 jyldyń 24 sáýirinde QR Senatynyń tóraǵasyna jibergen hatyndaǵy negizgi tujyrymdary men usynystaryn usynamyn. Biraq, bunyń aldynda, sońǵy aptalarda bizdiń uıymǵa jáne jeke maǵan jasalǵan shabýyldardan aınalyp óte almadym. Sylbyr ótip jatqan rejımde bundaı shabýyldar 90-shy jyldardyń ortasynan beri «sary basylym» men ǵalamtorda bolyp turatyn úrdis. Bundaı jaǵdaılar 90-shy jyldardyń sońynda, 2000 jyldardyń basy men aıaǵynda shıelenisti. Sońǵy 10 jylda ol úzdiksiz bolyp keledi. Olar qoǵam nazaryn ózine aýdarmaıtyn, shekteýli bolatyn. Biz oǵan qoǵamdyq jumystarymyzdyń keri áseri dep qaraıtynbyz. Bundaı shabýyldar belgili organdardyń baqylaýy boıynsha júzege assa, ol avtorıtarlyq memlekttiń qoǵamdyq-saıası ómiriniń kórinisi. Men bul jaryq dúnıede uzaq ǵumyr keshtim, 30 jyl Keńester Odaǵynda ómir súrdim, sol ýaqytta jáne keıin bunyń dıssıdent dostaryma qarsy qalaı qoldanylǵanyn, qaralaý operasıasy qalaı júrgiziletinin, álsiz tustardy izdeý, qoǵamdyq oı-pikirdi basqarý, ótirik pen shyndy aralastyrý, propagandalyq áreketterdi júrgizý nemese bir aqparatty tastap qoıyp, onyń mańaıyna emosıalyq dıskýssıa uıymdastyrýdyń qalaı júzege asatynyn jaqsy bilemin.

Sońǵysy birneshe aptadan beri bolyp jatqan dúnıelerdiń klasıkalyq úlgisi. Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi daıyndaǵan zań jobasy bar. Ol sózsiz eshqandaı halyqaralyq standarttar men memleket moıynyna alǵan halyqaralyq mindetterge saı kelmeıdi. 2020 jyldyń 10 aqpanynda zań jobasy paıda bolǵan ýaqytta halyqaralyq sarapshy retinde men osy jóninde aıttym. Keıinnen ony BUU-nyń arnaıy ókili jazdy. EQYU-nyń demokratıa ınstıtýttary jáne adam quqyǵy búrosynyń dırektorynyń hatynda da dál osy aıtylǵan. Meniń bilýimshe, dál osy másele kelesi aptada jarıalanatyn bedeldi halyqaralyq uıymnyń qujatynda da jazylǵan. Bul jerde eshqandaı saıası maqsattar joq. Bul jerde jaı ǵana halyqaralyq quqyq, halyqaralyq standart jáne Qazaqstan Respýblıkasyna júktelgen halyqaralyq mindetter.

Zań jobasyna kóptegen shaǵymdar bar: Bul onyń beıbit jıyndar – qoǵam men bılikti baılanystyratyn qalypty dúnıe emes, qoǵamdyq tártip pen qaýipsizdikke tónetin qater negizinde qurylǵan tujyrymdamasy. Beıbit jıyndar men demonstarasıalardy ruqsat suraý arqyly ótkizý halyqaralyq standarttarǵa qaıshy. Prezıdenttiń ózi eskertý tártibi boıynsha ótkizý jóninde aıtqan. «Arnaıy oryn berý de» halyqaralyq talaptarǵa saı emes. Ol beıbit jıynnyń mán-maǵynasyn joıady. Sebebi oǵan ótetin orynnan qaraǵanda, jıynnyń taqyryby mańyzdy. Beıbit jıyn ótkizýge ruqsat bermeýge sebepter kóp jáne uıymdastyrýshylar men qatysýshylarǵa kóptegen mindettemeler júktelgen. Eger adamdar 10 nemese 5 jumys kúninde ne bolatynyn bile almaıtyn bolsa, stıhıaly beıbit jınalystar quqyǵy joq. Olar óz pikirlerin beıbit jınalys túrinde birden bildirgisi keledi. Beıbit jınalystardy uıymdastyrý jáne ótkizý tártibin buzǵany úshin tym qatań jaýapkershilik belgilengen. Sonymen qatar, zań jobasynda «basqa da qoǵamdyq is-sharalarǵa» qatysty jaýapkershilikke tartý máselesi saqtalǵan. Ol boıynsha sizdi shar ustap, kepka, maıka kıip, flesh-mob uıymdastyryp, gúl qoıǵanyńyz úshin jazalaýy múmkin.

Mine, osylardyń arasynan olar sheteldikterge, bosqyndarǵa, azamattyǵy joq adamdarǵa beıbit jınalystardy uıymdastyrýǵa nemese oǵan qatysýǵa tyıym salý máselesin tańdady. Osynyń tóńireginde tolyqqandy aqparattyq «arnaıy operasıa» uıymdastyryldy. «Jovtıs Reseı, Qytaı nemese taǵy bir eldiń azamattaryn alyp kelip, Astanada jıyn uıymdastyryp, Konstıtýsıalyq júıeni qulatpaq. Ol «halyq jaýy», onyń uıymy «ulttyq múddege» qarsy jumys isteıdi» degenge deıin bardy.

Meniń ákemdi, profesor Aleksandr Jovtısti Maǵjan Jumabaev pen Sultanmahmut Toraıǵyrovty aýdarǵany úshin 70-shi jyldary «qazaq ultshyly» dep aıyptady. Endi meni Reseı, AQSH jáne Qytaı múddesin nasıhattady dep aıyptaýda. Bul shaýbyldy qoldaǵandardyń basym kópshiligi meniń ne dep aıtqanymdy da bilmeıdi.

Birinshiden, 1995 jylǵy eski zańdy ashyńyzdar. Ol jerde sheteldikter týraly bir aýyz sóz joq. Mysaly, ol jerde: «mıtıń, jıyn, pıket, demonstrasıa ótkizýge baılanysty aryzdy jumysshy top ókilderi tapsyrady» delingen. Jumysshy top ókili sheteldik bolýy múmkin be? Múmkin. Bizdiń kásiporyndarda jumys isteıtin sheteldikter óte kóp... Qoldanystaǵy Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodekste beıbit jıyn uıymdastyrǵan nemese oǵan qatysqan shetel azamatyn jaýapkershilikke tartý máselesi múlde joq. Bul 1995 jyldan beri kele jatyr. Sodan? Osy 25 jyl ishinde biz sheteldikterdiń qatysýymen bolǵan qansha mıtıń kórdik? Bizde óz azamattaryn «taıaqtap» jatqanyn kórsetken sheteldik jýrnalıserden basqa meniń esimde mıtıńte júrgen sheteldik joq. Shyndyǵyn aıtý kerek, sheteldikterdiń qatysy bar birneshe shara ótti. Ol Chernobl apatynnyń aldyn alǵandar sherýi. Olardyń arasynda Qazaqstanda turatyn ózge el azamattary bolýy múmkin. «Ólmes polk», saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý sherýlerine qatysqandardyń arasynda shetel azamattary bar. Qandaı problema? Dál sol sıaqty Polsha, Ulybrıtanıa, AQSH, Fransıa, Golandıa, Shveısarıada turatyn júzdegen, myńdaǵan Qazaqstan azamattary ártúrli másele boıynsha beıbit demonstrasıalarǵa shyǵady. Mysaly, terorızmge qarsy. Osy dúnıeni uıymdastyrǵan adamdardyń estigisi kelgeni «sheteldikter men azamattyǵy joqtar ishki saıasatqa qatysy bar, ıaǵnı bılik úshin kúres aksıalaryna qatyspaıdy» degen bolsa, onda men bul jóninde naqty aıtqanmyn. Reseılik pe, qytaılyq pa, amerıkalyq pa eshkim oǵan qatyspaıdy.

Ekinshiden, bunyń barlyǵy meniń balama zań jobamda baıaǵyda jazylǵan. Sol jerden oqyńyzdar: Sheteldikter, azamattyǵy joqtar men bosqyndar saılaý kompanıasy nemese saıası básekelestikke qatysty beıbit jıyndardy uıymdastyra almaıdy. Bul bizdiń ákimshilik jáne qylmystyq zańnamamyzda kórsetilgen. Mysaly, sheteldikterdiń, azamattyǵy joq adamdardyń, sheteldik zańdy tulǵalardyń jáne halyqaralyq uıymdardyń kandıdattardy, saıası partıalardy usynýy jáne saılaýǵa kedergi keltiretin nemese yqpal etetin is-áreketterdi júzege asyrýy, saılaýda belgili bir nátıjege qol jetkizýge aralasýy jaýapkershilikke tartylady. Jáne saıası partıalardy qarjylandyrýǵa tyıym salynady.

Shyndyǵynda máseleniń neden bastalǵanyn anyqtaý maqsaty bolǵan joq. Keńes Odaǵy kezindegideı boldy, men oqymadym, biraq aıyptaımyn. Ne ekenin bilmeımin, biraq qarsymyn. Kinálaımyz, jala jabamyz, aıdap salamyz.

Buǵan men syılaıtyn birqatar qoǵam qaıratkerleriniń qatysqany ókinishti. Endi syılastyq joq.

Etnıkalyq kartany oınatýǵa talpynys jasalǵany ókinishti. Negizgi shabýyl ǵalamtordyń qazaq tildi bóliginde boldy. Antısemıttik pikirler men ksenofobıalyq habarlamalar paıda boldy.

Meni qoldaǵandarǵa raqmet! Bizdiń elimizde damyǵan, órkenıetti, demokratıalyq memlekette turyǵysy keletin azamattar óte kóp. Men jáne bizdiń uıym osyǵan deıin istegen jumysyn aldaǵy ýaqytta da jalǵastyrady. Sebebi bizdiń de dál sondaı elde ómir súrgimiz keledi.»

Evgenıı Jovtıs

Facebook paraqshasynan