Qazaqstannyń eks-prezıdenti, bıliktegi NurOtan partıasynyń jáne Qaýipsizdik keńesiniń tóraǵasy Nursultan Nazarbaev búgin 80 jasqa toldy. Eldi 30 jylǵa jýyq ýaqyt basqarǵan tuńǵysh prezıdent týraly qoǵamda pikir árqıly. Qamshy tilshisi jýrnalıs, tarıhshy, qoǵam qaıratkerlerinen tuńǵysh prezıdenttiń bıligine beriler tarıhı baǵa týraly surap, pikirlerin bildi.
Seıtqazy Mataev, jýrnalıs, Nazarbaevtyń 1991-1993 jyldardaǵy baspasóz hatshysy: Nazarbaevty janynda júrgender maqtap, "siz myqtysyz, siz jaqsysyz" dep aqıqattan alshaqtata berdi
Ol kisi (Nazarbaev – red.) basynda demokrat boldy. 1996 jylǵy prezıdent saılaýyna barý da josparlanyp otyrǵan. Tipti Túrkmenbasshy Saparmurat Nıazov 1994 jyly referendýmmen ókilettiligin uzartqanda Nazarbaev "munysy nesi" degendeı kúle qaraǵan. Alaıda onyń janynda júrgen adamdar, sheteldik, reseılik polıttehnologtar ony saılaýǵa barmaýǵa, referendým arqyly ókilettiligin uzartýǵa kóndirdi. 1995 jylǵy referendýmnan keıin onyń baǵyty ózgerip, bılikte otyrýǵa áreket jasaı bastady. Eki merzimmen shektelmeı, birinen keıin biri merziminen buryn ótken saılaý arqyly prezıdenttik oryntaǵyn soza tústi.
Bul jolda ol ózine kedergi keltirgenderdi, qarsy shyqqandardy shettetetin nemese shetelge aýystyryp jiberetin. Sondyqtan onyń qasynda júrgender bıligin, jıǵan baılyǵyn saqtap qalý úshin Nazarbaevty maqtap, "siz myqtysyz, siz jaqsysyz" dep aqıqattan alshaqtata berdi.
1996 jyly meni qaıtadan qyzmetke shaqyrǵan. Men ol kisimen kelispeıtin tustarymdy aıtyp, bas tarttym. Elde bir adamnyń pikirinen basqa da pikir bolýy kerek ekenin jetkizgenimde aıtqanymdy unatpaı qaldy. 90 jyldardaǵy qıyn-qystaý kezde Nazarbaevtaı adam kerek bolǵan da shyǵar. Biraq onyń bılikte qalýy tym sozylyp ketti.
Hangeldi Ábjanov, tarıhshy, profesor: Nazarbaev bılikte 2000 jylǵa deıin otyryp, sonymen toqtaýy kerek edi
Táýelsiz eldiń tuńǵysh prezıdenti bolý – ekiniń biriniń mańdaıyna jazylmaǵan. Bul – ári baqyt, ári úlken jaýapkershilik. Qazaqstan Nazarbaev basshylyǵynda bolǵan 30 jylda turaqty, shaıqalýy, tógilýi joq syn jolynan ótti. Muny bir ǵana adamnyń eńbegi demeımin. Jalǵyz aǵash orman bola almaıtynyndaı, bir adam búkil halyqtyń mısıasyn atqara almaıdy. Qaıta bul jerde másele bizdiń halyqtyń sabyrlyǵy, basshyǵa qulaq qoıatyny, jaqsylyqtan úlken úmit kútetini kóp ról oınady. Tarıhta tulǵanyń róli degen bar, halyqtyń róli degen bar. Bul ekijaqty proses. Bular birin-biri tolyqtyrady. Máselen, astana halyqtyń jumylýymen, halyqtyń qolymen salyndy. Al oǵan tulǵanyń bastamashyldyǵy, aqyldyǵy sebep boldy.
Qalaı dese de Nazarbaev tarıhta táýelsiz Qazaqstannyń sáýletshisi bolyp qalady. Onyń artyna qaldyrǵan murasy negizinen quptaýǵa tutarlyq, biraq shań juqtyrmaıtyndaı, úzdiktiń úzdigi dep nasıhattaıtyndaı emes.
Nazarbaevtyń artyqshylyǵy – Qazaqstandaǵy halyqtardyń negizgi bóliginiń deniniń qasıetin boıyna sińirýi, ereksheligin bilýi. Ol ártúrli órkenıettiń, mádenıettiń qundylyqtaryn boıyna jınaı alǵan adam. Al ony aqylmen, sabyrmen ustaǵanda osyndaı ádemi nátıje berdi.
Alaıda 30 jyldyq merzim kem-ketiksiz ótti deýden aýlaqpyn. Bir adam qansha jerden aqyldy, qansha jerden ǵulama bolsa da, qoǵam aldynda turǵan mindetti sheshe almaıdy. Ol ózine tıesilini mejeli jerge deıin apara alsa, sonyń ózi – olja.
Nursultan Ábishulynyń tusynda memlekettik til mártebesin kótere almadyq. Qazaq tilin bilmeı-aq ákim, mınıstr, general bolyp júrgender kóp. Bul – nonsens qoı. Birde-bir elde basqa tilmen bastyq bola almaısyń.
Nurekeń sondaı-aq 30 jylda jemqorlyqty jeńe almady. Bul da bizdiń bir qasiretimiz.
"Qazaqstan – halyqtar dostyǵynyń labaratorıasy" dep jatamyz, biraq Qazaqstanda ıdeologıa túzilmedi. Qazaqstan ıdeologıasy degen bas-aıaǵy jınaqtalǵan tanymal, ózimizge de, ózgege de ortaq qundylyq qalyptaspady. Qazaqstan 99 eldiń mýzykasyn tyńdaıtyn, 99 eldiń gazet-jýrnalyn oqıtyn, keıde ózinikin ysyryp qoıatyn, basqaǵa basymdyq beretin el bolyp shyqty. Bul da adamdy qýanta qoımaıdy.
Sońǵy kezderi emosıaǵa berilgennen be, álde bálkim sharshaǵandyqtan "eki sıyr alyp, otbasyńdy baq", "bala tabarda bizben aqyldasyp pa ediń" degen sıaqty basy artyq sózder aıtyp qoıatyn bolyp júr. Bul endi Elbasy aıtatyn sóz emes.
Menińshe, Nazarbaev bılikte 2000 jylǵa deıin otyryp, sonymen toqtaýy kerek edi. Sol kezde toqtaǵanda, bizde basqasha ahýal qalyptasar ma edi. Ol alǵashqy 10 jylyn jaqsy atqardy, odan keıingi ýaqytynyń bári tabysty bola berdi dep aıta almaımyn. Ony Nazarbaevtyń ózine tikeleı aıtqandar da boldy. Serikbolsyn Ábdildın aıtty, Ákejan Qajygeldın de, Altynbek Sársenbaev ta, Zamanbek Nurqadilov te aıtty. Biraq ol ýaqytta prezıdenttik ınstıtýt des bermeı, qubyjyqqa aınalyp ketken edi.
Onyń ústine derbes bılikke ıe adamdy kópshilik qol shapalaqtap, maqtaı beretini bar. Adam bılikte kóp otyrǵan saıyn onyń keri jaǵy da bolady.
Beıbit Qoıshybaı, tarıhshy: Nazarbaevtyń úlken qateligi – tarıhı sheshim qabyldaı almaýy
Keńes odaǵy ydyraǵan ýaqytta aldymyzda tańdaý turdy. Sol kezde biz ǵana emes, Orta Azıadaǵy bes memleket ult múddesine jaýap beretin joldy tańdaýy kerek edi. Olar olaı isteýdiń ornyna TMD-ǵa ótip, qaıtadan bastaryn qamytqa tyqty.
Odaqtaǵy jetekshi el Reseı kórip otyrǵanymyzdaı oıyna kelgendi istep keledi, soǵys ashqysy kelse, asha salady, bir memlekettiń jerin basyp alǵysy kelse, ol úshin ony da isteý qıyn emes.
Keńes odaǵynan áreń qutylǵanda Reseıdiń qaramaǵyna túsip qalmaý jaǵyn oılaý kerek edi. Osy rette Nursultan Nazarbaevtyń úlken qateligi – osyndaı tarıhı sheshim qabyldaı almaýy dep oılaımyn. Mundaı qatelikti Orta Azıadaǵy ózge elderdiń basshylary da jiberdi.
Olar sol sátte ózara birigip, odaqtas túrki elderiniń berik, derbes odaqtastyǵyn qurǵanda, odan keıin baryp slaván elderimen qarym-qatynas jasaǵanda áldeqaıda teń dárejeli bolar edi. 1990 jyldary ol múmkin bolatyn. Báriniń múmkindigi, damý deńgeıleri shamalas tuǵyn. Osy 80 jyldyq úlken toı qarsańynda osyndaı máselelerdi qaıta qarap, kem-ketik tustardy túzetýge jumys jasalǵany jón edi. Kremldiń ımperıashyl pıǵylyn kórip otyrmyz. Sondyqtan Orta Azıa elderi yqpaldasyp, seriktesip ulttyq máselelerin qorǵasa, Reseıge tótep berip, ózderin qorǵaı alar edi.
Marat Toqashbaev, pýblısıs-jazýshy: Nazarbaevtyń bıliktegi alǵashqy 4-5 jyly ǵana halyqqa tıimdi boldy
Óz basymnyń Nursultan Ábishuly Nazarbaevqa degen senimim men qurmetim sheksiz bolatyn. Ol kisini únemi Túrkıany jańa arnaǵa burǵan, jańa bıikke kótergen Atatúrik sıaqty "qazaqtyń ákesi bolady", "qazaqtyń atasy bolady" dep kútetinbiz. Alaıda onyń bıliktegi alǵashqy 4-5 jyly ǵana halyqqa tıimdi boldy. Jalaqy, zeınetaqy berilmegen qıyn kezde úkimettiń jumysyn sol máselelerdi sheshýge jumyldyra bildi.
Jalpy men ol kisiniń qazaq memlekettigine sińirgen eki eńbegi bar dep sanaımyn. Alǵashqysy – Qazaqstannyń kórshi eldermen shekarasyn aıqyndap, búge-shúgesine deıin daý týmatyndaı etip delımıtasıa jasaýy. Sol arqyly el irgesin bekitýi. Ekinshisi, qazaq eliniń kindigin Almatydan Saryarqanyń tórine aýystyrýy.
Qazaqstandy halyqaralyq deńgeıde tynytýǵa atsalysýy, Semeı polıgonyn jabýy, Qazaqstannyń qolyndaǵy ıadrolyq qarýdan óz erkimen bas tartýy sıaqty nárseler memleket basshysy retindegi moınyna alǵan sharýalar bolatyn. Sonyń ishinde Qazaqstan ıadrolyq qarýdy bermegeni durys bolar edi. "Biz ıadrolyq qarýdy bermeıik" dep talaı jazdyq, aıttyq. Eger bizdiń qolymyzda ıadrolyq qarý bolǵanda kóp memleketter, Reseıdiń ózi bizben sanasyp áreket etýge májbúr bolar edi.
Al búginde elimiz engen kedendik, ekonomıkalyq odaqtardan Qazaqstanǵa kelgen pálendeı paıda bolǵan joq. Azamattarmyz shetelden kólik alǵysy kelse, óte sapaly, jaqsy germanıalyq, japondyq kólikterdi emes, Reseıdiń sapasyz, eki-úsh jyl aıdaǵannan keıin synyp qalatyn kólikterine táýeldi bolyp qaldy. Halyq áli kúnge deıin osydan 20, 30 jyl buryn shyqqan kólikterdi aıdaýǵa májbúr. Bul eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıynyń kórsetkishi ǵoı.
Bul turǵyda Qazaqstanda 90 jyldarda aıtylǵan "Katar sıaqty, Sıngapýr sıaqty el bolamyz" degen ýádelerdiń biri oryndalmady. Táýelsizdikten bergi 30 jylda ekonomıkany ártaraptandyrý áli durys júzege aspady. Qazaqstan áli munaıdy satqannan túsetin paıdanyń arqasynda ǵana jan baǵyp otyr.
Qazaqstan konstıtýsıada kórsetilgendeı demokratıalyq elge aınala almady. Qazaqstan avtorıtarlyq jolǵa túsip ketti.
Shynaıy konstıtýsıalyq jolmen alyp qaraǵanda Nursultan Nazarbaevtyń qaýipsizdik keńesiniń tóraǵasy bolyp otyrǵanynyń ózi legıtımdi emes. Óıtkeni jańa prezıdent saılanǵan kezde barlyq qurylymdar oǵan ant berýge tıis. Bizde olaı bolmady. Nazarbaev, barlyq kúsh qurylymdary Toqaevqa ant bergen joq. Bul eldegi avtorıtarlyq júıeniń ary qaraı ómir súrýine qyzmet etip jatyr.
Menińshe, osy 80 jyldyqta Nazarbaevty maqtaý, madaqtaý ǵana emes, onyń barlyq qyzmetin saralaýǵa, baǵalaýǵa arnalǵan komısıa qurýǵa bolady. Sol arqyly onyń shynaıy baǵasyn berý qajet. Máselen, 90 jyldary eldiń aýyl sharýashylyǵy tikeleı Nazarbaevtyń nusqaýymen qıratylǵanyna kýámin. Biz bul salada sol 1990 jylǵy deńgeıge jete almaı kele jatyrmyz. 1990 jyly Qazaqstanda 36 mln qoı bolsa, qazir 18 mln ǵana. El arasynda kóptegen jer ýchaskeleriniń sheteldikterge zańsyz satylyp, jalǵa berilip ketkeni týraly nebir derekter aıtylady. Sondyqtan Qazaqstan Úkimetiniń sońǵy 30 jyldaǵy jumysyna krımınaldyq turǵydan da tekserý júrgizý kerek dep esepteımin.
Pikir qaldyrý