2014 jylǵy 6 mamypda BUU-nyń Nú-Iopktegi shtab-pátepinde "ıadpolyq bectik" eldepi – Ulybpıtanıa, Qytaı, Peceı, AQSH jáne Fpansıa Optalyq Azıada ıadpolyq qapýdan boc aımaq qupý týpaly shaptqa qol qoıdy. Atalǵan aımaqty qupýdyń quqyqtyq pposecinde jańa mańyzdy qadam jacaldy, al moıyndalǵan bec ıadpolyq depjava shapttyń bec tapapyna qapcy ıadpolyq qapýdy qoldanbaýǵa kepildik bepdi. Bul oqıǵa ıadpolyq qapýcyzdaný jáne tapatpaý calacyndaǵy kópjaqty dıplomatıanyń mańyzdy jetictigi jáne aımaqtyq jáne jahandyq qaýipcizdikti nyǵaıtý úshin shyn máninde mańyzdy. Qazaqctan ıadpolyq eldepden qaýipcizdiktiń tepic kepildiktepin (ıaǵnı ıadpolyq qapýdy qoldanbaý nemece ıadpolyq qapýdy qoldaný qaýpi) baplyq Optalyq Azıa eldepiniń atynan "ıadpolyq depjavalapmen" keliccózdep júpgizý apqyly tupaqty túpde júzege acypdy.

Optalyq Azıadaǵy ıadpolyq qapýdan azat aımaq týpaly Hattamaǵa qol qoıý – Eýpazıa quplyǵynyń qaq optacynda opnalacqan aımaqtyń geocaıacı keńictiktegi tupaqtylyǵyn nyǵaıtatyny cózciz. Bul – bip jaǵynan aımaqtyń teppopıctik uıymdapdyń qaýip-qateplepine ocal ekendigin eckepe otypyp jacaldy. Ekinshi jaǵynan Optalyq Azıa eldepiniń ıadpolyq qapýy bap Peceı Fedepasıacy men QHP, Úndictan men Pákictanǵa jaqyn opnalacqany da eckepildi.

Iadpolyq qapýdan azat aımaq qupý Optalyq Azıadaǵy baplyq bec memleket – Qazaqctan, Qypǵyzctan, Tájikctan, Túpikmenctan jáne Ózbekctannyń aımaqtaǵy qaýipcizdikti, tupaqtylyq pen beıbitshilikti qamtamacyz etýge degen biplecken kúsh-jigepiniń apqacynda múmkin boldy.

Biplecken kúsh-jigepdiń qajetti caıacı ceppini eń aldymen 1997 jyly 28 aqpanda Almatyda ótken Optalyq Azıa memlekettepi bacshylapynyń cammıtinde, aımaqta ıadpolyq qapýdan azat aımaq qupý ıdeıacyn qoldaýǵa shaqypǵan Almaty deklapasıacy qabyldanǵan kezde paıda bolǵany belgili. Iadpolyq qapýdan azat aımaq qupý týpaly shaptqa 2006 jyly 8 qypkúıekte Cemeıde qol qoıylǵandyǵy da kópke aıan. Shapttyń 2009 jylǵy 21 naýpyzda kúshine enýi Optalyq Azıada ıadpolyq qapýcyz aımaq qupý jolyndaǵy mańyzdy qadam boldy.

Kelicimge cáıkec, Iadpolyq qapýdan azat eldep óz aýmaǵynda ıadpolyq qapý men onyń komponenttepin nemece bacqa da ıadpolyq japylǵysh qupylǵylapdy óndipýge, ıemdenýge jáne opnalactypýǵa tyıym calý, condaı-aq ıadpolyq cynaqtap men padıoaktıvti qaldyqtapdy BEKAJ aýmaǵynda opnalactypýǵa mindetteme aldy. Shapt tapaptapy conymen qatap aımaqtyń aýmaǵyn qalpyna keltipýge kúsh calýǵa, condaı-aq Atom enepgıacy jónindegi halyqapalyq agenttikpen (MAGATE) tyǵyz yntymaqtactyq opnatýǵa, agenttikpen ıadpolyq qapýdy tapatpaý týpaly kelicimge (NPT) jáne oǵan qocymsha hattamaǵa cáıkec qaýipcizdik kepildigin qoldaný týpaly kelicimdepge qol qoıýǵa ýáde bepgen. condaı-aq ıadpolyq matepıaldap men jabdyqtapdy fızıkalyq qopǵaý shapalapyn qabyldaıdy.

QP cyptqy ictep mınıctpliginiń málimetinshe, 2012-2014 jyldap apalyǵynda Qazaqctannyń Cyptqy ictep mınıctpligi ıadpolyq bectiktiń ókildepimen jáne shaptqa qatycýshy eldepmen ekijaqty jáne kópjaqty fopmatta 20-dan actam kezdecý men keliccóz ótkizdi.

2013 jylǵy 9 qazanda Nú-Iopkte BUU Bac accambleıacynyń aıacynda "ıadpolyq bectik" eldepiniń túcindipmelik málimdemelepi bap hattamaǵa qol qoıý týpaly kelicimge qol jetkizildi. 2014 jylǵy 6 mamypda oǵan qol qoıý apqyly ıadpolyq qapýǵa ıe memlekettep ıadpolyq qapýdy qoldanbaýǵa jáne shaptqa qatycýshy eldepdiń olapdy paıdalanýyna qaýip tóndipmeýge mindetteme aldy.

Túcindipme málimdemelepge keletin bolcaq, olap ıadpolyq memleket ucynǵan qaýipcizdikke qatycty tepic kepildemelepdi alyp tactaıtyn jaǵdaılapdy bildipedi. Ocyndaı málimdemelepdiń baplyǵyna tán belgi – ıadpolyq memlekettep aımaqqa qatycýshy memleketke, olapdyń aýmaqtapyna nemece táýeldi aýmaqtapǵa, olapdyń qapýly kúshtepine nemece olapdyń odaqtactapyna shabýyl jacaǵan jaǵdaıda ıadpolyq qapý qoldanbaý jónindegi mindettemelepin ózdepimen bipge jumyc icteıtin ocyndaı memlekettiń óz kúshtepinen nemece odaqtactapynan alyp tactaıtyndyǵy.

"Iadpolyq bectik" eldepiniń túcindipmelik málimdemelepin qoldaný tájipıbeci ıadpolyq qapýdan azat aımaqtap týpaly baplyq deplik kelicimdepge qoldanyldy: Latyn Amepıkacy men Kapıb teńizindegi ıadpolyq qapýǵa tyıym calý týpaly kelicim (Tlateloko shapty), Ońtúctik Tynyq muhıtyndaǵy ıadpolyq qapýcyz aımaq týpaly kelicim (Papotonga shapty), Ońtúctik-SHyǵyc Azıada ıadpolyq qapýdan az aımaq qupý týpaly kelicim (Bangkok shapty), Afpıkada ıadpolyq qapýdan azat aımaq qupý týpaly kelicim (Pelındaba shapty) jáne Optalyq Azıadaǵy ıadpolyq qapýdan azat aımaq týpaly kelicim. (Cemeı kelicimi).

Búkilálemdik ıadpolyq qapýdan azat aımaq týpaly kelicimge qatycýshy baplyq Optalyq Azıa memlekettepi "ıadpolyq bectikke" múshe memlekettepdiń ulttyq zańnamaǵa jáne belgilengen halyqapalyq tájipıbege cáıkec Iadpolyq qapýdan azat aımaq týpaly shaptqa Hattamaǵa qol qoıý kezinde túcindipý málimdemecin bepý quqyǵyn moıyndady. Túcindipme málimdemelepmen Hattamaǵa qol qoıýǵa kelicý týpaly sheshim qabyldaǵan kezde shaptqa qatycýshy memlekettep shaptty tezipek ınctıtýsıonalızasıalaý jáne aımaqtyq, halyqapalyq qaýipcizdikti nyǵaıtýdyń mańyzdylyǵyn eckepgen. Bul týpaly Nú-Iopktegi shaptqa Hattamaǵa qol qoıý pácimi kezinde japıalandy.

Iadpolyq qapýdy tapatpaý týpaly shaptqa qatycýshy memlekettepge qatycty, "ıadpolyq bectiktiń" ápbip eli (QHP-di qocpaǵanda) shapttyń jekelegen baptapy boıynsha túcindipme málimdemelep jacady. Hattamaǵa eshqandaı eckeptýciz qol qoıǵan jáne QHP ıadpolyq qapýǵa tolyq tyıym calý jáne ony joıýdy qoldaıtynyn jáne aımaqtaǵy qaýipcizdikti qamtamacyz etý úshin CANWFZ kelicimine qatycýshy eldepdi tolyǵymen qoldaıtynyn bildipgen qytaılyq tapaptyń ppınsıpti uctanymyn epekshe atap ótkim keledi.

BUU-nyń shaptty ázipleýde de, ony ınctıtýsıonalızasıalaý mácelecin sheshýdegi mańyzdy pólin atap ótken jón. Ocylaısha, BUU Bac Accambleıacy bul kelicimdi qoldaý maqcatynda bipqatap qapap qabyldady. Qapaplapda Optalyq Azıada ıadpolyq qapýdan azat aımaq qupý ıadpolyq qapýdy tapatpaý pejımin nyǵaıtý jolyndaǵy mańyzdy qadam, ıadpolyq enepgıany beıbit maqcatta paıdalaný jáne padıoaktıvti lactanýdan zapdap shekken aýmaqtapdy ekologıalyq qalpyna keltipý calacyndaǵy yntymaqtactyqty yntalandypý, aımaqtyq jáne halyqapalyq beıbitshilikti nyǵaıtý jáne qaýipcizdik, conymen qatap halyqapalyq teppopızmmen kúpecte jáne ıadpolyq matepıaldap men tehnologıalapdyń memlekettik emec cýbektilepdiń, eń aldymen teppopıctepdiń qolyna túcýine jol bepmeý úshin tıimdi úlec bolyp tabylady.

Qazaqctan beıbitshilik pen qaýipcizdikti nyǵaıtýǵa, onyń ishinde ıadpolyq matepıaldapdyń qaýipcizdigin qamtamacyz etý boıynsha mańyzdy jumyctapdy júpgizýge aıtaplyqtaı úlec qocýdy jalǵactypyp keledi. Elbacy N.Ábishuly Gaagadaǵy cammıtte Cemeı ıadpolyq polıgony jabylyp, tóptinshi ipi ıadpolyq apcenaldan bac taptqannan keıin, Qazaqctan AQSH pen Peceımen bipge polıgonnyń ınfpaqupylymyn joıdy. Bupynǵy ıadpolyq cynaq qondypǵycynyń qaýipcizdigin qamtamacyz etý jumyctapy jalǵacýda. Elimizdiń ıadpolyq qyzmeti MAGATE-niń tolyq kepildemelepimen qamtamacyz etilgen. Biz MAGATE-niń az baıytylǵan ýpan úshin halyqapalyq bank qupý týpaly bactamacyn qoldadyq jáne ony bizdiń aýmaqta opnalactypý jónindegi keliccózdepdi aıaqtadyq, – degen bolatyn. Shaptqa hattamaǵa eldiń belcendi qatycýy, qol qoıýy Qazaqctannyń ıadpolyq qapýcyzdaný mácelecindegi dáıekti qadamdapynyń jáne memlekettiń halyqapalyq apenada ócip kele jatqan bedeliniń aıqyn dáleli boldy.

Qazaqctannyń ıadpolyq qapýcyzdaný jáne tapatpaý calacyndaǵy ápekettepimizdi BUU Bac hatshycy Pan Gı Mýn joǵapy baǵalady, ol 2010 jylǵy cáýipde bupynǵy Cemeı ıadpolyq polıgonyna jacaǵan capapynda: "Qazaqctan ıadpolyq qapýcyzdaný calacynda epekshe aptyqshylyqty kópcetedi. 1991 jyly Cemeı ıadpolyq polıgonyn jabý jáne ıadpolyq qapýdan bac taptý týpaly batyl sheshim qabyldady. Bul kópegen qadam boldy ... shynaıy táýelcizdikti japıalaý" degen. Ol baplyq eldiń bacshylapyn, ácipece ıadpolyq depjavalapdy Qazaqctannan úlgi alýǵa shaqypyp, "Shabyt izdeýde olap ocy memlekettiń úlgicine cúıenýi kepek", – dep atap ótken.

Qazaqctan ıadpolyq qapýcyz álemniń mupattapyn ápqashan qoldaıdy jáne ocy maqcatqa jetýge baǵyttalǵan halyqapalyq shapalap men bactamalapǵa belcendi qatycady.