Qytaı Qazaqstanmen shekarasyn jaýyp, 1 qazanda komýnıstik partıanyń "memleket qurý kúnin" toılap jatyr. Qytaı qoǵamy sońǵy jyldary bárin bılik basqaratyn jańa kezeńge qadam basty.

Bul qandaı kezeń?

Ótken jyldan bastap Beıjiń eldegi baı jáne qýatty tehnologıalyq alpaýyttardan bastap, azamattardyń jeke ómirine deıin qatań baqylaýǵa aldy, repressıa júrgizdi. Qytaı bıligi ony "ortaq damý" degen jańa termınmen túsindiredi.

Komýnıstik partıanyń qoǵamdaǵy barlyq sektorǵa jappaı qysym jasaýynyń sebebine mamandar ár túrli saraptamalar jasaýda.

Keıbir sarapshylar úkimet kelesi jylǵy Qytaı komýnıstik partıasynyń Ulttyq quryltaıyna daıyndalyp jatqanyn aıtady. Olar bes jylda bir ret ótkiziletin 2022 jylǵy samıt "buryn-sońdy bolmaǵan deńgeıde ótkiziledi" deıdi.

Ózgeris pen repressıa qashan bastaldy?

2018 jyly konstıtýsıaǵa ózgeris jasalǵan soń Sı Szınpın Qytaıdy ómir boıy basqara alatyndaı múmkindikke ıe boldy. Ol endi úshinshi ret Qytaıdyń eń joǵary basshysy bolyp saılanatyn kezeńin bastaıdy.

"(Sı) Qytaıdyń kez kelgen salasynda óziniń kóshbasshylyǵyn dáleldegisi keledi, meıli ol halyqaralyq qatynastar bolsyn, ishki ister, sybaılas jemqorlyq máseleleri, mádenı máseleler bolsyn. Bul – jańa saıasat, sondyqtan sizder endi barlyq qozǵalystardyń bir mezgilde bolatynyn kóresizder. Múmkin kelesi jylǵy partıalyq sıeze nemese 2022 jylǵy qysqy Olımpıadany qamtıtyn úlken oqıǵalarǵa daıyndyq kezinde solaı bolady" deıdi Sıngapýr Ulttyq ýnıversıtetiniń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Lım Taı Veı.

Kóptegen sarapshylardyń aıtýynsha, repressıa ótken jyldyń 24 qazanynan bastalǵan. Ol kezde "Alibaba"-nyń negizin qalaýshy jáne tehnologıalyq magnat Djek Ma Shanhaıda sóılegen sózinde Qytaıdyń retteý júıesin ashyq túrde synǵa alǵan. İs-sharadan keıin kóp uzamaı, retteýshiler Djek Ma ıelik etken "Ant Group" tobynyń 37 mıllıard dollarlyq IPO-ny toqtatýǵa májbúr etti, bul – álemdik bıznes qaýymdastyqty dúr silkindirdi.

Sodan keıin magnat úsh aıdaı joǵalyp ketti, al qańtardan bastap Beıjiń eldiń basqa tehnologıalyq alpaýyttaryna shúılikti.

Shildede Beıjiń retteýshileri qytaılyq "Didi" taksı qyzmeti qosymshasyn qysymǵa aldy. "Didi"-diń aqparattaryna AQSH sheneýnikteri jaǵynan qaýip tónedi degen kúdikpen Beıjiń ony onlaın qosymshalar dúkenderinen shyǵardy. Saldarynan Nú-Iork qor bırjasyna shyqqan "DiDi"-dyń aksıasy qulady. Bul salanyń bolashaǵy týraly qorqynysh týdy.

Olıgarhtar týraly alań

Ótken jyly Beıjiń Qytaıdaǵy eń iri tehnologıalyq kásiporyndar esepteletin "Alibaba" jáne "Tencent" sıaqty kompanıalardyń monopolıasyna baǵyttalǵan jańa zań qabyldady. 2012 jyly Sı qyzmetke kiriskennen keıin bastalǵan sybaılas jemqorlyqqa qarsy naýqandy keńeıte otyryp, ondaǵan mıllıon tólenbegen salyqtyq qaryzy bar Qytaıdyń keıbir áıgili juldyzdaryn nysanaǵa aldy.

Sıdneı Loýı ınstıtýtynyń Shyǵys Azıa boıynsha aǵa ǵylymı qyzmetkeri Rıchard MakGregor Beıjińniń bul áreketin postkeńestik elderdiń jaǵdaıymen salystyra túsindirdi.

"Qytaı 1990-shy jyldardan keıin Reseıde qalyptasqan saıası belsendi, tipti saıası qýatty olıgarhtar tobynyń ósýinen sabaq aldy" deıdi Rıchard MakGregor.

Jańa termınder: "Teńsizdikti joıý", "ortaq damý", "Sı Szınpın ıdeıasy"

Qazir Qytaıdyń kóptegen baılarynan "damýdyń ortaq qoryna" aqsha aýdarý suralýda, ony keıbireýler qara jáshik retinde sıpattaıdy. Beıjińniń bul áreketi "teńsizdikti joıý" dep te túsindirilýde.

Qytaı bıligi, sonymen qatar, komersıalyq jeke repetıtorlyq ortalyqtardy qýdalaýynyń sebebi retinde "áleýmettik teńsizdikterdi azaıtý", "ortaq damý" degen ýáj aıtty. 

Komýnıstik partıa jastarǵa baǵyttalǵan jańa saıasattardy da bastady. Mysaly, apta saıynǵy kompúterlik oıyndar ýaqytyn shektedi. Keıbir televıdenıe shoýlaryna shekteý qoıdy, aıtalyq, qytaılar "sıssı" dep ataıtyn K-Pop ánshilerine tyıym saldy.

2018 jyly Qytaı konstıtýsıasynda bekitilgen "Sı Szınpın ıdeıasy" dep atalatyn Sıdiń saıası ıdeologıasy ulttyq oqý baǵdarlamasyna qosylady. Ol mektepterde bastaýyshtan joǵary deńgeıge deıin oqytylady.

Aıta keteıik, buǵan deıin Qytaıdyń komýnıstik jolǵa qaıta oralǵan saıasattary týraly jazylǵan BBC-dyń saraptama maqalasyn aýdaryp usynǵan bolatynbyz.