1991 jyl. Jeltoqsan aıynyń 7-kúni. Belarýstiń ulttyq parki – Belovej qoryǵy. Memleket basshylarynyń sondaǵy demalys ortalyǵy – Vıkýlı. Osynda: Reseıdiń bılik ıesi B.Elsın, Ýkraınanyń bılik ıesi L.Kravchýk, Belarýs bılik ıesi S.Shýshkevıch nókerlerimen jınalyp, shúıirkelesip, 8-kúni Sovet Odaǵy ydyratylǵanyn resmı jarıalady. Kelisimge qol qoıylysymen Elsın AQSH prezıdenti D.Býshqa telefon soǵyp, «batasyn» aldy. Shýshkevıch KSRO prezıdenti M. Gorbachevtan «shúıinshi surady».

Bul oqıǵanyń uzynyrǵasyn aıtqan suhbatynda S.Shýshkevıch bylaı dedi: – Kelissózge Qazaqstan prezıdenti Nazarbaevty qatystyrýdy jón kórdik te, dosy Elsın ony telefonmen izdestirip, taýyp alyp, bizge qosylýǵa shaqyrdy: «Nursultan, kel, biz munda mańyzdy máselelerdi sheshpekshimiz», dedi. Daýyskúsheıtkishpen sóılesti, biz estip otyrmyz. Nazarbaev: «Iá, baramyn. Ushaqqa janarmaı quıyp jatyr, qazir ushamyn, jetemin!» dedi. Ol bizge kelgen joq, Gorbachevqa bardy. Ol jalpy jaǵdaıdan habardar edi. Bizdiń be, Gorbachevtyń ba, – qaısymyzdyń jyǵarymyzdy boljaı almaı sasqan. Mıhaıl Sergeevıch ony qaıtkende ózine qaratyp alýdy kózdedi, jeńgen kúnde tutqyndaǵy Anatolıı Lýkánovtyń ornyna KSRO Joǵary Keńesiniń tóraǵasy etýge ýáde beripti. Nazarbaevtyń bizden syrt aınalǵany sondyqtan, – dedi.

A.Lýkánov Memlekettik tótenshe jaǵdaılar komıteti – GKCHP – búligimen baılanysy úshin tutqyndalǵan-dy.

KSRO quramyndaǵy respýblıkalar, eń aldymen Baltyq boıyndaǵy, odan soń Kavkaz óńirindegi keshegi odaqtastar sýverenıtet (derbestik) alýǵa kiristi. Gorbachev: – Sýverenıtet qansha kerek bolsa, sonsha ala berińder! – degen. Ol elsınder jobalaǵan «Sodrýjestvo nezavısımyh gosýdarstvty» (SNG. «Táýelsiz elder dostastyǵy» - TMD) quptaǵanynda keıin bárin qaıtadan jıyp alyp, «Táýelsiz memleketter odaǵyn» quryp alýdy oılaǵan kórinedi. Pıǵyldas N.Nazarbaevtyń oǵan senýden, dámeli laýazymyn kútýden kúderi úzilse kerek, aqyrynda derbestikti amalsyz, eń sońynda aldy. 1993-1994 jyldary «Komsomolskaıa pravda» gazetiniń tilshimen suhbatynda: «Táýelsizdikti basqalar alyp jatqan soń, biz de aldyq» dese, Máskeýdiń memlekettik ýıversıtetindegi (MGÝ) kezdesýinde: «Sovet Odaǵyn saqtap qalý úshin meniń aqyrǵy patronym qalǵansha soǵysqanymdy ózderińiz bilesizder» dedi.

...Bizdiń Joǵary Keńes (tóraǵasy – Serikbolsyn Ábdildın) 1991-jyly jeltoqsan aıynyń 23-kúngi qaýlysymen respýblıkamyzdyń táýelsizdigin jarıalady. Alaıda, kóp uzamaı, jeltoqsannyń 16-kúni «Qazaqstannyń táýelsizdik kúni» bolyp belgilendi. Estýimshe, ol ózgeris N.Nazarbaevtyń usynýymen jasalypty. Keıbireýlerdiń aıtýynsha: «Almatyda 1986-jyly jeltoqsan oqıǵasy bastalǵan kúndi este saqtaý oılastyrylǵan». Ýáıdá!.. Eger N.Nazarbaevtyń bıligi ol kúndi este saqtaýǵa, tarıhta tolyq máninde qaldyrýǵa múddeli bolsa, zań júzinde qaýly qabyldanǵan kúndi saqtaý kerek edi. Menińshe, kerisinshe, ózderi de kináli qandy oqıǵa kúnderin kóleńkeleý úshin oǵan «Táýelsizdik kúnin» aparyp japsyrdy. Solaı ekenine jastarymyzdyń ol qımylyna resmı durys baǵa áli kúnge berilmegeni dálel.

Sondaı-aq, N.Nazarbaev keıinde: «Biz táýelsizdikti ata jolymen aldyq, aqylmen aldyq», dep shyqty. Páli deseńshi!.. Ata jolymyz Belovej qoryǵynan bastalǵan boldy ǵoı? Aqyl – Gorbachevtyń ýádesi eken ǵoı?..

E, Nurekeńniń bulaısha «naqyl» bolyp ketken sózderi jetkilikti. Taqqa otyrysymen: «Qazaqstanda shekara bolmady, búgingi shekarasynda memleketi bolǵan joq» degeniniń ózi «ne turady»?!. «Qazaqstannyń tarıhy 1991-jyldan bastaldy deý kerek»; «Qazaqta pálen batyr, bı, áýlıe bolǵany – beker, ańyz sóz»; «Óz kúnińdi óziń kór»; «Baı baı bolady, kedeı kedeı bolady»; «Aǵylshyn tilin meńgermeı Qazaqstanda ulttyq progres bolmaıdy»; «Mıkrokredıt al da, eki sıyr satyp al, ózińdń óziń asyra»... degenderi she?!.

Ol el bıliginiń dizgin-shylbyryn qolyna alǵan 1991-jyldan beri jazyp shyǵarǵan 102 kitabynda (qurastyrǵandar: Myrzataı Joldasbekov pen Mahmut Qasymbekov), ol týraly jazylǵan 172 kitapta (Asylhan Mamashýly, «Nazarbaev «synovnyı dolg Rodıne» otdaet knıgamı». «Radıo Azattyk», 2012 g.) qansha «naqyl» baryn bilmeımin, bilgim kelmeıdi de.

Iá, sonymen, táýelsizdik bizge de oıda joqta buıyrdy. Sovet Odaǵynyń, sosıalısik elderdiń atyn óshirýdi 1946-1972 jyldary úsh ret resmı josparlaǵan halyqaralyq sıonızmniń toryna shyrmalǵan Elsın men Gorbachev toby qojaıyndarynyń tapsyrmasyn oryndap, satqyndyq jasap tyndy. Satqyndyqtary qalaısha, qanshaǵa baǵalandy eken?!.

M.Gorbachev 1999-jyly Stambýldaǵy «Amerıka ýnıversıtetinde» sóılegen sózinde bylaı depti (úzindi):

«Meniń ómir boıǵy maqsatym – adamdy aıaýshylyǵy joq komýnızmdi qurtý boldy. (Qurylmaǵan komýnızmde «adamdy aıaýshylyq joq» ekenin bilgeni, ony qurtýdy armandaǵany «ǵajap danyshpandyq, á?!. – Ǵ.Q.). Bulaı isteý kerektigin menen buryn túsine bilgen áıelim meni tolyq qoldady. Men maqsatyma jetý jolymda elge jáne partıaǵa qyzmet etýdegi barlyq múmkindigimdi paıdalandym. Bul jolda meniń birtindep kóterile berýime, bılikke jetýime áıelim únemi kómestesip júrdi...

Batyspen tanysyp, aralasa bastaǵan kezde aldyma qoıǵan maqsattan aınymaýǵa tıistigimdi nyq túsindim. Maqsatymdy oryndaý úshin SOKP men KSRO basshylyǵyn, sondaı-aq sosıalısik elderdegi basshylyqty túgel ózgertýge mindetti boldym» (M.Býrlakovtyń «Bılikke jol» kitabynan).

Raısa Vasılıevnadaı áıel buıyrmasa, tańbalybas Mısha («mechenyı Mıhaıl». Bıblıadan) selo kombaınshysy kúıinde qalady eken-aý!

«Gorbachev 1993-jyly mamyr aıynda beıresmı saparmen Fransıada bolǵanynda KSRO-ny ydyratýǵa «syrtqy kómektiń» áseri jaıyndaǵy suraqqa jaýap berip baqty. Áýelde syrttan áser bolǵanyn rastady da, odan soń «ol obektıvti áreket» dedi. Al negizgi áreket elimizdiń ishinde bastalǵany beker emes. Gorbachevtyń soǵan súıengisi kelgenmen, shyndyqtyń shetin shyǵaryp aldy, – dep jazǵan «Fıgaro» gázeti onymen suhbattyń taqyrybyn: «Ronald Reıgannyń yqpalyn moıyndaý jón» dep quıtyrqylap qoıdy. «Fıgaro» tilshileriniń málimdeýinshe, Gorbachev sol suhbatynda Reıkávıkte Reıganmen kezdesken joly KSRO-nyń taǵdyryn AQSH-qa tapsyrǵanyn alǵash moıyndaǵan. Onysyna myna sózi kýá: «Reıkávıkte shynynda drama, úlken drama boldy. Menińshe, Ronald Reıgan sıaqty kúshti tulǵa bolmasa, eshteńe sheshilmes edi... Joǵary deńgeıdegi ol kezdesýde, bilesizder me, biz tym alysqa ketip qaldyq ta, qaıtýǵa shamamyz jetpedi» (A. Shýtovtyń «Reseı tarıhtyń dıirmeninde» kitabynan).

Gorbachev SOKP Ortalyq komıtetiniń bas hatshysy bolǵan 5 jyl ishinde resmı, beıresmı jaǵdaıda R.Reıganmen 11 ret, D.Býshpen 6 ret kezdesipti.

«...Biz bir kúni Sovet Odaǵynyń basshysy (K.Chernenko, – Ǵ.Q.) kóp uzamaı qaıtys bolady degen anyq aqparat aldyq ta, onyń ornyna bizdiń ýysymyzdan shyqpaıtyn kisini otyrǵyzýdy oılastyrdyq. Meniń sarapshylarym iske kiristi (men Sovet Odaǵyn zertteýshilerdi suryptap alǵanmyn, ol top bizge kerek mamandyq ıeleriniń Sovet Odaǵynan ketýine jol ashýmen de shuǵyldanýǵa tıis boldy).

Sarapshylar Mıhaıl Gorbachevti tańdady. Olardyń tujyrymynsha, Gorbachev alaókpe, eliktegish jáne laýazymqumar. Sovettik saıasatshylardyń kóbimen qarym-qatnasy táýir. Demek, bizdiń kómegimizben bılikke ıe bolsa, bizden teris ketpeıdi.

Sarapshylar Reseıdiń «Halyq maıdany» basshylyǵyna Borıs Elsındi usyný, sóıtip, ony Reseı respýblıkasynyń Joǵarǵy Soveti quramyna engizý, sodan soń tóraǵasy etip saılaý (Sovet Odaǵynyń basshysy Mıhaıl Gorbachevqa qarsy ustaý) jóninde biraz aıtysypty. Kópshilik onyń burynǵy qyzmetterin, minez-qulqyn jaratpaı, qarsy bolypty. Áıtse de, aqyrynda kelisim taýyp, Elsındi «kóterip jiberýdi» uıǵarypty.

Sonymen, Elsın Reseı Joǵarǵy Sovetiniń tóraǵalyǵyna saılandy da, Reseıdiń táýelsizdigi jaıyndaǵy málimdemesi dereý jarıalandy. Kezinde Sovet Odaǵynyń uıtqysy bolǵan Reseı kimnen táýelsizdik almaq? Onyń derbestengeni Sovet Odaǵynyń ydyraýy bastalǵany boldy (Anglıanyń premer-mınıstri Margaret Techerdiń 1991-jyly qarashada Hústonda (AQSH) jasaǵan «Sovet Odaǵy ydyraıdy!» baıandamasynan).

AQSH prezıdenti D.Býsh birde foto-sýrettegi Gorbachevti saýsaǵymen túrtip kórsetip: «Mine, bizge kerek – osy!» depti...

Nú-Iorktyń Park-Ist sınagogynyń bas ravvıni Artýr Shnaıder «Dúnıe júzi evreıleriniń qaýymdastyǵyna sińirgen eńbegi úshin» Gorbachevqa 1990 jyly 1-maýsymda «Davıdtiń altyburyshty hrýstal juldyzyn» tapsyryp turyp: «Siz jarıalylyq pen qaıtaqurýdy bastap, dúnıejúzilik saıası oqıǵalardy bizdiń baǵytqa burdyńyz» degen.

AQSH bas bolyp jasalǵan «Garvard jobasynda» (1961 j.) jarıalylyq pen qaıtaqurýdyń qalaı bastalýy, júrgizilýi 3 tom bolyp ázirlengen (1946-jyldan daıyndalyp), Gorbachevtyń Jarıalylyǵy men qaıtaqurýy – sonyń iske asyrylǵany.

1975 jyly 30-sessıasynda sıonızmdi aıyptap, ony fashızmniń bir túri dep sheshim shyǵarǵan Birikken Ulttar Uıymy, Gorbachevtyń talabymen (talapty sıonıser qaýymy qoıdyrǵan, oryndatqan bolar) 1991-jyly 16-jeltoqsanda ol sheshiminiń kúshin joıdy. Sol «adal qyzmeti jáne KSRO-ny ydyratqany úshin» Dúnıe júzi evreıleriniń qaýymdastyǵy Gorbachevqa arnaıy «Gorbachev qoryn» ashyp bergen.

Gorbachevtyń BUU-na sózi ótkeniniń jáne munshama qurmet-qamqorlyq kórýiniń negizgi sebebi atasynyń aty-jóni Andreı Moıseevıch bolǵandyǵy shyǵar?!

Al KSRO-nyń «tarıh dıirmenine túserin» I.Stalın bylaısha aıtypty (túpnusqadan úzindi):

«...Mnogıe dela nasheı partıı ı naroda býdýt ızvrasheny ı oplevany prejde vsego za rýbejom, da ı v nasheı strane toje. Sıonızm, rvýshıısá k mırovomý gospodstvý, býdet jestoko mstıt nam za nashı ýspehı ı dostıjenıa. On vse eshe rassmatrıvaet Rossıý kak varvarskýıý straný, kak syrevoı prıdatok. I moe ımá toje býdet obolgano, oklevetano. Mne prıpıshýt mnojestvo zlodeıanıı.

Mırovoı sıonızm vsemı sılamı býdet stremıtsá ýnıchtojıt nash Soıýz, chtoby Rossıa bolshe nıkogda ne mogla podnátsá. Sıla SSSR – v drýjbe narodov. Ostrye borby býdet napravleno prejde vsego na razryv etoı drýjby, na otryv okraın ot Rossıı. V selom v býdýshem razvıtıe poıdet bolee slojnymı ı daje beshenymı pýtámı, povoroty býdýt predelno krýtymı. Delo ıdet k tomý, chto osobenno vzbýdorajıtsá Vostok. Voznıknýt ostrye protıvorechıa s Zapadom.

S osoboı sıloı podnımet golový nasıonalızm. On na kakoe-to vremá prıdavıt ınternasıonalızm ı patrıotızm, tolko na kakoe-to vremá.

Voznıknýt nasıonalnye grýppy vnýtrı nasıı ı konflıkty. Poıavıtsá mnogo vojdeı-pıgmeev, predateleı vnýtrı svoıh nasıı...» (M.Trýsh, «Beseda I.Stalına s A.Kollontaı. 1939 g.»).

...Sonymen, biz de Táýelsizdigimizdiń týyn alaqaılap kóterip, demokratıanyń dańǵyl jolyna túskenimizdi máz bola aıtyp, shalqı bastadyq. Jolymyzda kedergi bolmaýyn tez oılaı bilgen jańa ókimet pen úkimet Jekeshelendirý (prıvatızasıa) týraly qaýly qabyldady. Iaǵnı burynda «memleketke masyl bolǵannyń» bári: kolhoz-sovhoz, zaýyt-fabrık, kombınat... endi jekemenshikke aınalady. Qolma-qol satylady, nemese nesıege beriledi.

«Ómirsheń» qaýly bas-aıaǵy bes-alty jylda iske asyryldy. Áýelgi «toıymyz» aýyl sharýashylyǵymyzdy reformalaý boldy («reforma» – latyntekti sóz, qazaqshasy: «túbegeıli ózgertý, jańartý»).

1980 jyly-aý deımin, KSRO basshysy L.Brejnev Almatyǵa kelip, úlken jıyn aldynda sóılep turyp: «Qazaqstanda qazirde 33 mıllıon qoı bar eken, Dımash Ahmetovıch, aldaǵy on jylda 50 mıllıonǵa jetedi dep oılaımyn» degeninde Lekeńniń ejelgi dosy, bizdiń basshymyz D.Qonaev qol soǵa quptap: «Jetedi, Leonıd Ilıch, jetkizemiz!» degen. 1990-jyly 36,2 mıllıonǵa jetken sol qoı da «túbegeıli ózgeris» astań-kesteń etken ujymshar men keńshardyń basqa múlikterimen birge bóliske túsip kete bardy. Olaı bolmasa, búginde qaıda, kimderde?

Aýyl qazaqtyń azyq-túlik qoımasy emes, altyn besigi edi, sol besik aýdaryldy. Keńestik dáýirde: «Qaladan – aýylǵa!»; «Qala men aýyldy qatar damytaıyq!» degen baǵyt boldy. Oblystyq gázet redaksıasynyń jýrnalshysy kezimde sol ıgi nıetti qoldaǵan maqalalar jazylýyna atsalysqandardyń biri boldym. Aýyl-selo tirshiligine qajettiniń bárimen qamtamasyz etilip, jan-jaqty damydy.

Ómir ózgerdi. Keńestik dáýirde tútini túzý shyǵyp turǵan 2 myńnan astam aýyl-selodan jańa zamannyń anaý «tarıhı reformasynan» soń 2 júzdeıi qalyp edi, 30 jylda olar da azaıyp, berekeleri ketip, alystaǵyny túgendemegende, Almaty men Astana mańyndaǵy birneshe aýyl-selo búginde elektr jaryǵyna, gazǵa, qylaıaǵy aýyzsýǵa jarymaı otyr.

Bı-aǵa, Beıimbet Maılın: «Kórkeıse aýyl – kórkeıemiz bárimiz!» degen ǵoı. Bizdiń bılik bolsa, ózi azdyryp-tozdyrǵan «aýyl sharýashylyǵyn qalpyna keltirý kerek» dep, qaısysy oılanǵanyn kim bilsin, sońǵy on jylda úsh qaýly qabyldap, memleket búdjetinen júzdegen mıllıard teńge bóldi. Nátıjesi qandaı boldy? Aıtyp bere alar aýyz joq.

Aıhoı Táýelsizdiktiń 30 jyly!..

Men ekonomıka ǵylymynyń bilgiri emespin. Degenmen, oqyǵan, estigen, kórgen jáıtterimdi ortaǵa salyp baıqaıyn.

«Kósemderdiń» 2-3 sýretinsiz shyqpaıtyn kúndelikti gázetterdi sholǵanymda ataqty da, beımálim de avtorlardyń jarysa sypyra maqtaý-maqtanýlary úzdiksiz jarıalanatynyn kórip kelemin. Olardyń jazýyna, aıtýyna sener bolsań: eldiń tirliginde alańdarlyq eshbir aýyrtpalyq joq, ekonomıkamyz jyl saıyn eselene nyǵaıyp, mádenıetimiz máýelep, demokratıamyz damyp, adam quqymyz qylaýsyz saqtalyp, aıtyp-aıtpaı ne kerek, «...Búginde azamattyq qoǵamdy qalyptastyrǵan Qazaqstan búkil álemdi qyzyqtyryp, tańdandyryp, úlgi-ónege bolyp tur. Álemdik ekonomıkanyń ǵulamalary «Qazaqstandyq damýdyń kodyn bilýge qulshynýly» (Myrzataı Joldasbekov. «Egemen Qazaqstan» gázeti).

Demek, biz komýnızmdemiz.

 «...V Kazahstane postroena ýspeshnaıa sovremennaıa ekonomıka, osnovannaıa na rynochnyh prınsıpah ı nazvannaıa v mıre «Modelú Nazarbaeva» (Oljas Sýleımenov, Gazeta «Svoboda slova»).

Álem bul «tarıhı habardy» birinshi ret Oljas Súleımenovten estigen shyǵar.

Endi osy «eki sıpattamaǵa saı» sıfrlar sóılesin:

1994-jyl. 1 kılo ettiń baǵasy 7,4 teńge; 1 lıtr sút – 1,5 teńge; 1 bólke nan – 53-58 tıyn (qalyp túrlerine qaraı).

2021-jyl. 1 kılo ettiń baǵasy 3500-4000 teńge; 1 lıtr sút – 280-300 teńge; 1 bólke nan – 180-320 teńge.

Kıim-keshektiń, dúnıe-múliktiń, páteraqynyń, elektr qýatynyń jyl saıyn qymbattaýy – óz aldyna «hıkaıat».

Báriniń baǵasyn jınaqtap, orta esepke aınaldyrǵanda bul merzimde (27 jylda) jalpy baǵa 78 ese ósken. «Arzandady» degen sózdi umyttyq, estıtinimiz – «qymbattady».

1994-jyly 1 dollar – 4,5 teńge bolsa, búginde – 430 teńge.

Bılik júıesindegi sheneýnikter men qatardaǵy qyzmetkerlerdiń aılyq aqysyn salystyrsaq, birinshiler taý basynda taırańdap júr de, ekinshiler eteginde súrinip-qabynyp júr.

Máselen, Túrkistan oblysynyń ákimi Ó.Shúkeevtiń aılyq jalaqysy 2 mıllıon teńge ekeni jaqynda baspasózden málim boldy. Ol – 20-30 muǵalimniń, nemese sonshama dárigerdiń aılyqaqysy! Oblystyq ákimdikterdiń, mınıstrlikterdiń basshylary, parlament depýtattary qansha aılyq alatyndaryn osy turǵydan shamalasaq, birdiń soryp, myńnyń sorylýda ekeni kórinedi.

Búginde eldegi jumyssyz adamdardyń sany – 455 myń (resmı derek).

Qazaqstannyń syrtqa qaryzy 160 mıllıard dollar (resmı derek).

Bizde 100-den astam mıllıoner, 20 shaqty mıllıarder bar kórinedi. Birnesheýiniń shet elderde mıllıondaǵan dollarǵa satyp alǵan baý-baqshaly úıleri bar eken. Internette, mysaly, «Azattyq radıosy» saıtynda, N.Nazarbaev áýletiniń onnan astam sáýletti saraılarynyń sýretteri tur, baǵalary jazýly, árıne, mıllıondaǵan dollar.

Mine, «Qazaqstan ekonomıkasynyń kody», «model Nazarbaeva» osyndaı.

Eń qysqa da nusqa túıin: 30 jyl boıy halyqtyń ne ústińdegi kıimi, ne aldyńdaǵy asy arzandamaǵan, kerisinshe, únemi qymbattaǵan Qazaqstanda ekonomıkalyq damý boldy deý – dalbasa sóz, mánsiz maqtan!

«Táýelsizdik» degen tátti sózdiń bılikke tátti, halyqqa qyshqyl bolǵany óte ókinishti!

Ǵabbas QABYSHULY,

jýrnalshy-jazýshy.

6. 12. 2021 j