Prezıdent bilim salasyna túbegeıli reforma jasaǵysy keletinin aıtty. Naqty óz sózimen keltirsek: «Men jalpy eldiń bilim berý salasyn qaıta qurǵym keledi. Biz ekonomıser, zańgerler, menedjerler t.b. gýmanıtarlyq baǵyttaǵy mamandardy tym kóp shyǵaramyz. Bizge qazir bilimdi tehnıkalyq baǵytqa burý qajet. Biz «Bolashaq» baǵdarlamasyn qaıta baǵdarlaımyz. Jastarymyzdy oqýǵa, sonyń ishinde Reseıge jiberemiz. Bálkim, birinshi kezekte Reseıdiń tanymal tehnıkalyq oqý oryndaryna jiberetin shyǵarmyz», – dedi Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev.
Budan tys Parlament Májilisiniń otyrysynda Memleket basshysy 2025 jylǵa qaraı elde tanymal joǵary oqý oryndarynyń keminde 5 fılıalyn ashý keregin atady. Onyń ishinde úzdik joǵary oqý ornynyń biri batys aımaǵynda ornalasýy jáne tehnıkalyq beıini bolýy tıis dep tapsyrma berdi.
Osy sózden keıin ile-shala belsendi sheshimder qabyldanyp, bıyldan bastap tehnıkalyq mamandyqtarǵa bólingen grant sany 5 myńǵa artty.
İle-shala QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Reseıdiń keıbir tehnıkalyq baǵyttaǵy joǵary oqý oryndarynyń fılıalyn Qazaqstanda ashý baǵytynda keliscózder bastalyp ketkendigin aıtty.
Oǵan ilese «Bolashaq» Halyqaralyq baǵdarlamalar ortalyǵynyń Basqarma Tóraǵasy bolyp M.V. Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń túlegi Ánýar Janǵozın taǵaıyndaldy. Bul «Bolashaq» baǵdarlamasynyń bolashaǵyna baılanysty sheshim ekeni onsyz da túsinikti.
Iá, sońǵy kezdegi «Qasiretti qańtar» oqıǵasynan beri «El Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń mańyna toptasýymyz kerek. Prezıdentke el bolyp qoldaý kórsetýimiz kerek» degen jappaı urandar kóbeıip ketti. Biraq el prezıdentine qoldaý kórsetý degen ne? Ol ne aıtsa da, ýralap tura júgirý me? Joq!
Ol, eń aldymen, el prezıdentine durys aqparat berý, durys málimetter berip, durys keńes aıtý. Sol arqyly durys sheshim shyǵarýyna kómektesý. Áıtpese salalyq máseleniń árbiriniń mán-jaıyn prezıdent bile bermeıdi ǵoı. Dál osy joǵarydaǵy sózi men sheshimine el prezıdentine keńesti kim bergenin bilmeımiz, biraq durys sheshimder emes.
Dál osy sátte bilim salasynyń sarapshysy retinde, ult janashyry retinde únsiz qalý elge de, prezıdentke de qastyq sekildi. Sondyqtan joǵarydaǵy sheshimderdi naqty taldap kórsetip bereıin.
Prezıdenttiń birinshi sózi:
Biz ekonomıser, zańgerler, menedjerler men taǵy basqalaryn tym kóp shyǵaramyz. Bizge qazir bilimdi tehnıkalyq baǵytqa burý qajet.
Bul týraly 27 qańtar kúni ótken QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń keńeıtilgen alqa otyrysynda 2022 jylǵa qoıylǵan mindetterdi talqylaý kezinde de aıtylyp ótti. Atap aıtsam, bıylǵy oqý jylynda tehnıkalyq jáne kásiptik bilim beretin kolejderdegi grant sany 120 myńǵa jetkiziletini (ótken jylǵydan 25 myńǵa kóp), JOO-larǵa bólinetin granttyń 60%-y tehnıkalyq mamandyqtarǵa bólinetindigi baıandaldy.
Naqtysyn aıtqanda, bul – burynnan bizdiń eldegi biraz qaýymnyń aýzynan shyǵyp kele jatqan jalǵan aqparat. Sońǵy on jyldaǵy sıfrlarǵa qarasaq, gýmanıtarlyq ǵylymdarǵa qaraǵanda tehnıkalyq ǵylymdarǵa bólingen grant qanshama ese artyq. Mysaly, 2019-2020 oqý jylynda bólingen 53875 granttyń 47%-dan astamy tehnıkalyq mamandyqtarǵa, 1615-i óner jáne gýmanıtarlyq ǵylymdar salasyna, 2183-i áleýmettik ǵylymdar, bıznes jáne ekonomıka salasyna bólingen. 2020-2021 jyly bólingen 54 myńdaı granttyń jartysyna jýyǵy taǵy da tehnıkalyq mamandyqtarǵa berilse, óner jáne gýmanıtarlyq ǵylymdar salasyna – 1510, áleýmettik ǵylymdar, bıznes jáne ekonomıka salasyna – 1846 grant bólingen. 2021-2022 oqý jylynda da bul kórsetkish asa ózgere qoıǵan joq, óner jáne gýmanıtarlyq ǵylymdar salasyna – 1397, áleýmettik ǵylymdar, bıznes jáne ekonomıka salasyna – 2183 grantty qurap otyr. Sonyń ishinde IT mamandyqtaryna bólinetin grant sany jyl saıyn sany eselep artyp kele jatyr. Tek byltyrdyń ózinde bir ǵana “Aqparattyq-kommýnıkasıalyq tehnologıalar” bilim berý baǵdarlamasy tobyna bólinetin grant 3815-ten 6187-ge artty. Injenerlik óńdeý, qurylys salalary boıynsha da jyl saıyn asyp qalatyn grant sany qanshama. Sonyń nátıjesinde shekti bal ǵana jınap, grantqa túsip ketedi. Al 140-tan 50 bal alyp oqýǵa túsken adamnan qanshalyqty sapaly maman shyǵady?
Dál qazir bizge kim kerek? Dál qazir bizge sapa kerek! Kim bolsa da sapaly maman kerek. Shyny kerek, bizdiń elde jumyssyzdyq máselesinen biliksizdik máselesi áldeqaıda aýyr. Zańger kóp shyǵar, biraq saýatty zańger joqtyń qasy. Ekonomıs kóp shyǵar, biraq saýatty, saraptama jasaıtyn, shyn ekonomıs saýsaqpen sanarlyq.
Al tehnıkalyq mamandyqtardyń kúni de sonyń aınalasy. Qyzyǵy, qazir tehnıkalyq mamandyq oqyǵandardyń kóbi ekinshi mamandyq retinde pedagogıkalyq mamandyq oqyp alyp, mektepke kelip jatyr. Nege? Sebebi oqyǵan mamandyǵy boıynsha jumys joq.
Elektr tehnıkasy jáne energetıkany bitirip, fızık bolyp, bıotehnologıany oqyp, bıolog bolyp júrgen qaýym jeterlik. Biraq solarǵa bólingen ekonomıka ózin aqtaı ma degen suraq bárimizdi qynjyltady.
Bir kún zerthana kórmegen tehnarlar bolashaqta sapaly maman bola ma? Sapasyz topyrlaǵan tehnarlar kimge kerek?
Birinshi bizdiń ýnıversıtetterdiń tehnıkalyq bazasyn jańartyp, eń keminde barlyq ýnıversıtettiń tehnıkalyq bazasyn Nazarbaev ýnıversıtetiniń deńgeıine jetkizbeı eshqandaı sapaly kadr, sapaly tehnar shyqpaıdy. Naqtyraq aıtqanda, biz kimdi tárbıelesek te sapaly maman tárbıelemek kerek. Ol úshin…
Prezıdenttiń ekinshi sózi:
Biz «Bolashaq» baǵdarlamasyn qaıta baǵdarlaımyz. Jastarymyzdy oqýǵa, sonyń ishinde Reseıge jiberemiz. Bálkim, birinshi kezekte Reseıdiń tanymal tehnıkalyq oqý oryndaryna jiberetin shyǵarmyz!
Nemese Tehnıkalyq ýnıversıtetiniń fılıalyn Qazaqstannan ashý týraly sózi.
Bolashaq baǵdarlamasyna Reseıdiń ýnıversıtetterin qosý – taza keri sheginý. Biz bul jerde Reseıge qarsy emespiz, eger soǵan saı sapa bolsa!
Birinshiden, Reseıde álemdik top 100 ýnıversıtet qataryna kiretin bir de bir ýnıversıtet joq! Eń áıgili Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń ózinde búgin álemdik bedel de joq. Al ol ýnıversıtettiń bizde fılıaly 2001 jyldan beri jumys isteıdi. Bıyl Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi buryn otyrǵan úlken ǵımaratty olarǵa syıǵa tarttyq. Biraq 20 jylda dál sol ýnıversıettiń bizge bergen nátıjesi qanshalyq? Qanshalyq sapaly kadr berdi? Saraptaıtyn jan bolsa…
Ekinshiden, Reseıdiń ǵylymy, baıaǵy urany jer jarǵan óz ishindegi ótirik statısıkalaryna qaramaı álemdik reıtıńke qarasań, Reseıdiń ǵylymy bizdiń arǵy-bergi jaǵymyz. Bizge úıreter túgi joq.
Bul týraly PhD ǵalym, Nazarbaev ýnıversıtetiniń qyzmetkeri Jeksen Toqtarbaı bylaı deıdi: » Qazaqstannyń ǵylymyn kóterem desek, Álemdegi eń úzdik ǵylymı tehnologıasy bar elderden úırenýimiz kerek. Solardan úlgi alýymyz kerek.
Ǵylymı jýrnaldar reıtıńisin jarıalaıtyn SJR saıty boıynsha Reseıdegi №1 ǵylymı jýrnal – «Eurasian Mining» jýrnaly. Al osy jýrnal Álemdik reıtıńte 3944-orynda. Reseıdegi №2 ǵylymı jýrnal «CIS Iron and Steel Review» jýrnaly Álemdik reıtıńte 4693-orynda. Al osy jýrnaldardyń H-index bir qarap qoıyńyz taǵy. Álemdik reıtıńte tipti aldyńǵy 1000-ǵa kiretin bir de ǵylymı jýrnaly joq eldi, ǵylymy damyǵan dep aıta alamyz ba?
Ǵylymdy baǵalaıtyn taǵy bir kórsetkish – H-index nemese Hrısh ındeksi. Al Reseıdiń H-index 652 eken. Endi osy sandy Amerıka, Germanıa, Japonıa sıaqty elderdikimen salystyryp kórińiz.(Sýrette berilgen). Keıde bul kórsetkishke jan sany da áser etip ketetini bar. Sebebi jan sany kóp eldiń ǵalymdary da kóp bolady da, ol da H-index-tiń ósýine yqpal etedi. Al endi Reseıdiń jan sany men jan sany odan áldeqaıda tómen, 5-10 mıllıon ǵana halqy bar Izraıl, Sıngapýr, Belgıa, Norvegıa sıaqty eldermen salystyryńyz.
Sonda oılańyzshy, qaı eldiń ǵylymy damyǵan? Qaı eldiń ǵylymyn úırenýimiz kerek?
Al bul – ǵalymnyń sózi, mamannyń pikiri. Júıege jyǵylmasqa shara joq.
Al osyndaı eldiń ýnıversıtetin Bolashaq baǵdarlamasynyń tizimine qosýdy nemese ol ýnıversıtettiń fılıalyn Qazaqstannan ashýdy qalaı qoldaýǵa bolady?
Bolashaq baǵdarlamasy qandaı da bir elge táýeldi bolmaq kerek. Ol tek álemniń eń ozyq 100 ýnıversıetine baǵyttalýy kerek, ol qandaı eldiń ýnıversıeti bolsa da álemdik básekege saı ýnıversıtet bolýy kerek.
Al elimizde sheteldiń tehnıkalyq ýnıversıtetiniń fılıalyn ashý kerek bolsa, onda da álemdik top júzdikke kiretin ýnıversıtettiń fılıalyn ashý kerek. TPÝ-dyń emes MIT-diń fılıaly ashylsyn. Álemde ǵylym-tehnıkasy damyǵan elderge, olardyń tirligine de bir qaraıyqshy…
Onyń ústine, bizdiń til, bilim, ǵylym onsyz da orys tiliniń qursaýynan táýelsizdiktiń 30 jyly ishinde shyǵa almady. Al áli de qubylamyz Reseı, tańdaýymyz orys bolsa, onda qazaq tili de, qazaq ǵylymy da álemdik básekeden eshqashan oryn almaıtyny aqıqat.
Jalpy ǵylym men bilimge saıasatty aralastyrýǵa bolmaıdy. Ǵylym adamzat úshin. Onyń damýy álemdik damýǵa baǵyttalýy, sodan úlgi alýǵa mindetti. Al bilim ult úshin, ol ulttyq ıdeologıa negizinde qurylýy kerek. Sonda ǵana el damyp, ult órkendeıdi. Elimiz táýelsizdigin, ultymyz bolashaǵyn saqtaıdy.
«Biz prezıdentpen birgemiz» deý úshin prezıdenttiń ár sózine «ýra!» emes, prezıdenttiń ár sózine elge janashyrlyq baǵytta pikir bildirip, kásibı kózqarasymyzdy kórsetýimiz kerek!
Bizdiń bolashaq bilim salasynda, ǵylym salasynda. Onda bul isti áli de oılanyp, rettegen durys!
Aıatjan Ahmetjanuly.
PhD hımık.
Derekkóz: Kazbilim.kz
