Jaqynda reseı belsendileri Qazaqstannyń soltústik óńirlerin Reseı quramyna berýdi talap etkendigi týraly aqparat taraǵan bolatyn (http://ult.kz/). Onda orys ultshyldarynyń Qazaqstannyń keıbir oblystary tarıhı Reseı ımperıasynyń menshigine tıesili bolǵandyǵyn alǵa tarta otyryp, Ýkraına senarıi boıynsha SQO-da referendým ótkizý kerek degen syńarjaq pikir bildirgen. Qolapaı usynys avtorlary «Qazaqstannyń demografıalyq jáne áskerı áleýeti RF nemese QHR-men salystyrýǵa da kelmeıdi» dep topshylaǵan.
Anaý aıtyp otyrǵandaı Reseı ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ustap otyrǵan álem qandaı? Reseı sol burynǵy Reseı me? 21 memleketten quralatyn Reseı Federasıasynyń túrki halyqtarynsyz haly qandaı bolmaq? «Qamshy» portaly saraptap kórgen edi.
Qazirgi Reseıdiń háli múshkil
Rasymen de, Reseı Federasıasy dúnıejúzinde qarý-jaraq jáne ıadrolyq derjava sanalǵanymen, sol alyp derjavanyń ǵylymı, tehnıkalyq jáne adam turǵysynan alǵandaǵy áleýeti tym álsiz jáne ishki qaıshylyqtary men etnıkalyq janjaldar údeı túsken. Reseı Federasıasy kóp etnosty memleket sanalatyny taǵy bar. Jalpy Reseı halqynyń 28,6 paıyzyn alyp jatqan túrki halyqtarynyń sany 16,9 paıyzǵa jetken. Qazba baılyqtary mol hám Reseıdiń 1/3 bóligin alyp jatqan bir ǵana Sibirdiń ózinde memleket halqynyń bes-aq paıyzy turady.
Reseı óz ishinen ydyraýy múmkin be?
Jaqynda buqaralyq aqparat quraldarynda (http://www.qazaquni.kz/?p=40436) «2015 jyl: Reseı 8 memleketke bólinýi múmkin» atty maqala jaryq kórgen.
Sarapshylar: «Reseıdiń ydyraýyna negizinen úsh másele sebep bolýy múmkin. Onyń ekeýi tabıǵı úrdis arqyly kelse, biri syrtqy kúshterdiń yqpalymen júzege asady»,- deıdi. Birinshi tabıǵı sebep: sońǵy onjyldyqta Hanty-Mansı, Iamal-Nenes, Taımyr sıaqty avtonomıalyq okrýgterinde, Saha sekildi birneshe ulttyq respýblıkalarda týý kórsetkishi óte joǵary, ólim-jitim az. Al, negizinen orys ultynyń ókilderi shoǵyrlanǵan eldi-mekender men jalpy ortalyq Reseıde týý kórsetkishi tómen. Bul Reseıdegi az ulttardyń kóbeıýine, orystardyń sanynyń kemýine yqpal etedi.
Ekinshi sebep, Reseı federasıasynda musylmandar sanynyń kúrt ósip bara jatýy. Bul túrki halyqtarynyń táýelsizdikke jetýine mol múmkindik týǵyzady. Qazir resmı derek boıynsha Reseı halqynyń 15 paıyzy musylmandar. Aldaǵy 20 jylda olardyń eldegi úles salmaǵy 25-30 paıyzdy quraýy múmkin.
Úshinshi sebep, syrtqy kúshterdiń yqpaly ekenin aıtqan bolatynbyz. Máselen, biraz ýaqyt buryn AQSH-tyń Ortalyq barlaý basqarmasynyń sarapshylary 2015 jylǵa qaraı Reseı 6 nemese 8 memleketke ydyrap ketetinin aıtqan edi.
Túrki tildes elder Reseıge qarsy kúsh biriktere me?
Qazir Reseı Federasıasynda 21 respýblıka bar. Bul respýblıkalar ulttyq-memlekettik qurylym bolyp tabylady, ıaǵnı Reseı quramynda bolǵanymen óz aldyna halyqtyq memleket.
Al eski odaqtan bólinip shyqqan túrki tildes memleketter men Reseı quramyndaǵy túrki halyqtarynyń basyn biriktirse – halyq sany Reseıden de asyp ketetini sózsiz.
Qazirgi kúnde túrki áleminde 200 mıllıonǵa jýyq adam ómir súrip jatyr. Keńestik ezgide bolmaǵan Túrkıany eseptemegende halqynyń sany jaǵynan alǵashqy ondyqta 35 mln ázirbaıjan, 30 mln ózbek, 12 mln qazaq, 9 mln uıǵyr, 8 mln túrkimen, 7 mln tatar, 4,5 mln qyrǵyz, 2,2 mln bashqurt, 1,7 mln shývashtar,1,5 mln qashqaılar, 0,5 mln qyrym tatarlary, 0,6 mln qaraqalpaqtar, 0,5 mln sahalar, 0,4 mln qumyqtar, 0,4 mln balqarlar, 0,2 mln ǵaǵaýyzdar, quraıdy. Sondaı-aq, Sany eń azy – 2 500 adamdyq shulym, 5 000 adam sóıleıtin dolǵan jáne juǵyr, 7 000 adamnan turatyn aıný, qaraıym men tofa halqy taǵy bar.
Endi eseptep kóreıikshi, Túrıadaǵy 80 mln túrik baýyrlardy eseptemegenniń ózinde, burynǵy jáne qazirgi Reseı quramynda bolǵan memleketterdegi halyq sany 120 mln-ǵa jetip jyǵylady. Al, jalpy Reseıdiń halyq sany 140 mlnnan asatynyn eskersek, túrki halyqtarynsyz Reseıdiń kúni qarań dep topshylaýymyzǵa ábden bolady.
Joǵarydaǵy derekterdi saraptaıtyn bolsaq, halyq sany 100 mln-ǵa jetpeıtin (túrki halyqtaryn qospaǵanda) Reseıdiń bıligi bolashaqta halqy 120 mlnnan asyp-jyǵylatyn Túrkitildes memleketterdiń qolyna ótetini sózsiz dep topshylaýymyzǵa ábden bolady. Qarsylasymyz kim? Joǵaryda aıtyp ótkendeı, áleýeti álsiregen, halqynyń 70 paıyzǵa jýyǵy ishkilikke salynǵan Reseı. Resmı derekterge súıensek, Reseıde jylyna 1 mln adam ishimdikten óletini belgili bolǵan.
Erdoǵan túrki armıasyn qurýdy birneshe márte usynǵan
Túkrıa Respýblıkasy búkil túrki memleketteriniń ortaq armıasyn qurý týraly bastamany usynǵan bolatyn. Túrki memleketteriniń ortaq armıasy – bul bir ortalyqtan basqarylatyn áskerı kúsh bolary sózsiz edi. Qazirgi tańda Túrki tildes memleketterdiń birine de terrıtorıalyq nemese geosaıası qysymnyń joq ekeni ras. Alaıda, belgili bir deńgeıde táýekelderdiń bar ekeni jalǵan emes. Osyndaı kezeńderde túrki tildes memleketter ásker jáne saıası turǵydan birigetin bolsa, ortaq armıa ıntegrasıaǵa múshe elderdiń ár qaısysynyń múddesin qoldaıtyn edi. Túrki áleminiń ortaq armıasy jobasynyń analogy retinde NATO-ny alyp qaraýǵa bolady.
“NATO-ǵa múshe elderdiń syrtynda birqatar memleketter baqylaýshy-múshe retinde alánsqa ótken. Bul álemdik saıasatta óte mańyzdy.
Nurgeldi Ábdiǵanıuly
