"Qańtar tragedıasy" men Ýkraınadaǵy soǵys Qazaqstannyń ishki saıasatyn ǵana emes, syrtqy saıasatyn da qaıta qarastyrýǵa májbúr etip otyr. Osyǵan deıin kópvektorly saıasat, «álemdik beıbitshilik», «máńgilik dostyq» dep aıtylyp kelgen jalǵan uran sózder el ekonomıkasyn ımporttyq qunsyzdaný men ınflásıadan, al qoǵamymyzdy ıdeologıalyq qaqtyǵys pen «ózimizdiki nemese ózgeniki» degen bólinýden qutqara almaıdy. Syrtqy saıasattyń eń kúrdeli mindeti – burynǵy odaqtastar men seriktesterdiń jańa jaǵdaıda alatyn orny men rólin anyqtaý. Túrkıamen aradaǵy qarym-qatynas endi Qazaqstannyń óziniń ulttyq múddesi úshin óz gambıtin jasap, yntymaqtastyqtyń jekelegen salalary men baǵyttaryn qaıta qaraýyna týra keletinin kórsetti.
Uzaq ýaqyt boıy Qazaqstan men Túrkıa arasyndaǵy baılanys kóptegen saıası, ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq jobalar aıasynda ózara kelisim men birliktiń "qolaıly" jaǵdaıynda damydy. Ortaq dushpandar men eki arada narazylyqtyń bolmaýy ártúrli birlesken jobalardy júzege asyrýǵa múmkindik berdi. Onyń ishinde áskerı salada da bir-birine qoldaý kórsetip otyrdy. Tarıh pen mádenı qundylyqtardyń ortaqtyǵy «Túrki keńesi», TÚRKSOI, TúrkPA, Túrki akademıasy, Túrki mádenıeti men murasy qory, birlesken ýnıversıtetter men kolejder sıaqty túrli jobalar men baǵdarlamalardyń paıda bolýyna yqpal etti.
Memleket basshylarynyń arasynda ornaǵan senimdi qarym-qatynas eki el arasyndaǵy baılanystyń joǵary deńgeıge shyǵýyna múmkindik berdi. Túrkıa qazaqstandyq týrıser úshin shetel bolyp sanalǵanymen ol jerde júrgende eshqashan ózderin bóten sezinip kórgen joq. Táýelsizdik alǵan sátten bastap Túrkıa men Qazaqstan aradaǵy baılanys qaı turǵydan bolsyn qaryshtap damydy. Eske sala keteıik, Túrkıa 1991 jyly bizdiń táýelsizdigimizdi moıyndaǵan alǵashqy memleket. Sondaı-aq alǵashqylardyń biri bolyp 1992 jyly Qazaqstanmen dıplomatıalyq qarym-qatynas ornatty. Túrkıanyń dıplomatıalyq mısıasy Qazaqstan tarıhyndaǵy tuńǵysh sheteldik ókildik boldy.
Dál osy kezeńde 2009 jyly elder arasyndaǵy strategıalyq áriptestik týraly kelisimge qol qoıyldy. Ol jerdegi «taraptardyń aýmaqtyq tutastyǵyna syrtqy qaýip tóngen jaǵdaıda taraptardyń biriniń ótinishi boıynsha konsýltasıalar ótkiziledi» degen sóılemder asa mańyzǵa ıe boldy. Qazaqstannyń 2014-2020 jyldarǵa arnalǵan syrtqy saıasat tujyrymdamasynda da Túrkıa Reseı, Qytaı, AQSH, EO-dan keıingi qýatty el retinde bekitildi. Qazaqstan aımaqtarda, atap aıtqanda Sırıa men Qarabaqtaǵy qarýly qaqtyǵystar kezinde, sonyń ishinde Túrkıanyń áskerı kúshteri qatysqan qaqtyǵysta beıtaraptyqty saqtaı aldy. Sonyń nátıjesinde Túrkıa men Qazaqstan arasyndaǵy qarym-qatynas burynǵy Keńes Odaǵynyń geosaıasaty sıaqty jaǵdaıǵa tap bolǵanǵa deıin turaqty ósý jáne damý úrdisinde boldy.
Biraq sońǵy jyldary Astana men Ankara arasyndaǵy strategıalyq qarym-qatynasqa kóleńke tústi jáne oǵan biraz boldy. Bul jaıynda bıyl ǵana aıtylyp turǵan joq. Qazir aradaǵy baılanys joǵary deńgeıde degenge ózgeler kúmánmen qaraıdy. Túrkıanyń rólin qaıta baǵalaý Qazaqstannyń 2020-2030 jyldarǵa arnalǵan syrtqy saıasaty tujyrymdamasynda da kórsetilgen. Qazirgi tujyrymdamada Túrkıa mańyzdy seriktes el retinde qaralmaǵan. Tujyrymdamada Túrkıa tipten tómendep, Túrkitildes memleketterdiń Yntymaqtastyq Keńesi Ońtústik-SHyǵys, Ońtústik Azıa, Soltústik Afrıka, AÓSSHK, Islam yntymaqtastyǵy uıymynan keıin ǵana ataldy. Bul – qarym-qatynastyń qandaı deńgeıde ekenin kórsetedi.
Týelsizdik alǵaly beri N.Nazarbaev Túrkıaǵa 24 ret bardy. Al Qazaqstanǵa Túrkıanyń prezıdentteri 15 ret, premer-mınıstrleri 6 ret kelgeni belgili.
Qazirgi memleket basshysy Q.Toqaev Túrkıaǵa jumys saparymen 2021 jyldyń qarashasynda barǵan bolatyn. Osy jıynda jurtshylyqqa keńinen tanymal Túrki memleketteriniń uıymy (OTG) quryldy. Túrkıa, Qazaqstan jáne basqa da elderdiń basshylary ortaq is-qımyldardy úılestirýdi jalǵastyrýǵa, kelesi kezdesýdi 2022 jyly Túrkistan qalasynda uıymdastyrýǵa kelisken. Degenmen, ózara yntymaqtastyq týraly ýádeler Túrkıa prezıdenti R.Erdoǵannyń «alty memleket jáne bir ult» týraly tezısinen asa almady.
Qazaqstandaǵy qańtar oqıǵasynda memleket basshylary arasyndaǵy baılanysty burynǵy qalpyna keltirýge tyrysqandaı boldy. Qazaqstan qalalarynda qarýly qaqtyǵystar bastalǵannan keıin, 2022 jylǵy 6 qańtarda R.Erdoǵan Q.Toqaevqa qońyraý shalyp, Qazaqstanda beıbitshilik pen turaqtylyqty ornatýǵa óz kómegin usyndy. Alaıda Túrki memleketteriniń uıymy sheńberindegi yntymaqtastyq pen ózara kómek mindettemelerine qaramastan, Qazaqstan basshylyǵy áskerı kómekti olardan emes, UQSHU elderinen surady. Osydan keıin reseılik Sputnik aqparat agenttigi Erdoǵannyń 2022 jyldyń naýryz aıyna josparlanǵan Túrki memleketteri uıymynyń beıresmı samıti aıasynda Túrkistanǵa jumys saparyna barý týraly kelisimnen bas tartqanyn qýana jazdy. Árıne, bul oqıǵadan keıin oǵan eshkim tańǵala qoımady.
Ýkraınadaǵy soǵys Qazaqstan úshin Túrkıa men Túrki memleketteriniń uıymy múshelerine qatysty tepe-teńdikti saqtaýdyń qıyndyǵyn taǵy bir ret baıqatty. Túrkıanyń Ýkraınadaǵy qaqtyǵysqa aralasýy Ankaranyń TMD aımaǵyndaǵy óz múddelerin qorǵaýǵa degen sheshimin kórsetedi. Osy turǵydan alǵanda Qazaqstannyń Ýkraınadaǵy UQSHU áskerleri qatarynan tabylýynyń «baıraktar» men «djavelınderge» unaı qoımasy anyq. Onyń dıplomatıalyq, psıhologıalyq saldaryn elestetý qıyn emes.
Qazaqstan tóńiregindegi, sonyń ishinde Ýkraınadaǵy soǵysqa baılanysty qazirgi turaqsyzdyq jaǵdaıy el basshylyǵyna burynǵy odaqtastar men seriktesterge qatysty kúrdeli sheshimder qabyldaýǵa týra keletinin kórsetedi dep qorytyndylaýǵa bolady. Kórshi eldermen qarym-qatynasty odan ári qurý úderisinde aýmaqtyq tutastyqty saqtaý, saıası rejımniń turaqtylyǵy basty nazarda bolýy kerek. Tarıhta alǵash ret Qazaqstan men Túrkıa yntymaqtastyǵy kúrdeli syn-qaterlerge arnalǵan testileýden ótip jatyr desek te bolady.
Qazaqstan táýelsizdik alǵan 30 jyl ishinde memleketter arasynda ekonomıkalyq, saýda, gýmanıtarlyq qarym-qatynastar óte jaqsy damyp, eki elge de paıda ákeletinin kórsetti. Degenmen, Ýkraına tóńiregindegi jaǵdaı Ankaramen qarym-qatynastyń Qazaqstan úshin birqatar shekteýler bar ekenin baıqatyp otyr. Elder arasyndaǵy qarym-qatynastardyń odan arǵy prosesi men baǵyty Qazaqstannyń óz aýmaǵynda qarýly qaqtyǵystardyń aldyn alý jáne boldyrmaý jónindegi ishki múddelerimen aıqyndalýy tıis.
Osynyń bárin eskere otyryp, Qazaqstan basshylyǵy eldiń jáne onyń halqynyń ulttyq múddesin alǵashqy orynǵa qoıýy kerek. Sondaı-aq onyń syrtqy álemmen qarym-qatynasyn negizge ala otyryp, ony retke keltirýi tıis. Sondyqtan, Qazaqstan tóńirekte bolyp jatqan qazirgi jaǵdaılardy eskere otyryp, Ankaramen aradaǵy qarym-qatynasty qaıta qaraǵany abzal.
Shárip Ishmýhamedov
A + Analytics zertteý ortalyǵynyń eksperti
Pikir qaldyrý