Aınala toly aqparat. Jarnamanyń dáýirlegeni sonshalyqty adamdar ózine qajet emes dúnıeni de satyp alýǵa ádettenip barady. Birine tartsa, ekinshisine jete bermeıtin az ǵana qarajatty ekrannyń aldynda táppishtep túsindire beretin áldeqandaı tutyný zatyna jumsaı salý túk emes. Adamdar  aqshasyn qalaı ǵana  oılanbastan sarp ete salady? Barlyǵy marketıń pen mendjmettiń damýynyń «arqasynda». Qarajatty qoıyńyzshy, qyzyldy-jasyldy dúnıege qyzyǵyp júrip densaýlyǵymyzdyń nasharlap bara jatqanyn da sezbeıtin sekildimiz. Adamdar aǵzasynda dárýmender tapshylyǵy bastaldy. Ony tolyqtyryp otyrýǵa ýaqyt joq. Áıteýir tiri júrsek bolǵany. Al, anyǵynda tiri bolǵanymyzben, shalajansarmyz. Qazaqstandyq áıelderdiń 70%-y  dúnıege saý bala alyp kele almaıdy eken. Bul ne degen sóz? Bul bizdiń ulttyǵymyzdy jalǵastyrýshy negizgi qaınar kózderdiń sýy tartylyp jatyr degen sóz. Bir táýlikte qazaq elinde orta eseppen 1000 (myń) bala dúnıe esigin ashady eken. Alaıda aq halat kıgen mamandar sol balalardyń densaýlyqsyz týylýyna alańdap otyr. Demek, bizge syrtqy kúshterdiń soǵys ashýynyń túkke de qajeti joq.  Sonda biz qarsylasýǵa dármeni joq, kemtar ultqa aınalyp baramyz ba?  Resmı derekkózderinde  bizdiń eldegi  qyzdardyń 47,4%-y  asqazan ishek joldary aýrýyna shaldyqsa, 30%  bolashaq analar jynys- zár shyǵarý músheleri aýrýyna shaldyqqan dep kórsetedi. Ana bolǵysy keletin názik jandylardyń 12% –y  endokrın júıesiniń qyzmetiniń nasharlaýyna shaldyqqan. Demek dúnıege urpaq ákelýge tıistilerdiń  89,4%-nyń densaýlyǵy joq.  Biz ádette jany denesinen shyǵaıyn dep turǵanda ǵana dárigerge baratyn ultpyz dep ózimizdi keketkenge shebermiz ǵoı. Endi sol kekesinniń mánine boılaıtyn bolsaq,  densaýlyǵynan aırylǵandardyń ózimizdiń qarakózder ekenine kúmán keltirýdiń qajeti de joq shyǵar.  Bolashaq ana atanýǵa tıistilerdiń densaýlyǵy joq, al bir  buryshta  kókelermiz kóp áıel alý týraly talqy jasaıdy. Jasaıdy da, kóp áıeldi qazaqtyń sanyn ulǵaıtý maqsatynda alýymyz kerek degen uıǵarymǵa keledi. Al, densaýlyq  degen uǵym uıǵarymǵa tize búkpeıdi. Álbette halyqtyń densaýlyǵynyń kúrt tómendep ketýine densaýlyq saqtaý salasynyń mamandaryn kinálaı salýǵa bolady. Biraq adam densaýlyǵynyń jaqsy bolýynyń  50%-y tikeleı ózine,  20% – y tuqym qýalaıtyn aýrýlarǵa, 10%-y ǵana dárigerlerge  baılanysty ekeni dáleldengen. Demek, biz eń negizgi qundylyǵymyz-adamdarymyzdyń ózin-ózi kútip, densaýlyqtaryn aıalaýǵa qajetti aqparattardy durys jetkize almaı otyrmyz. Biz qaıtseń saý bolsyń degen aqpar taratqannan kóri, aýyrǵanda qandaı dárini paıdalanýǵa tıissiz degen jarnamalyq materıal usynýǵa «qushtar» bolyp aldyq. Árıne, saý bolý týraly áleýmettik jarnamaǵa memleketten qarjy bólinedi. Dollardyń ústemdiginen qunsyz teńgemizdi aman alyp qalý sharalaryn jasaımyz dep qazynamyzdyń qaspaǵy kórine bastaǵan tusta biz ondaı áleýmettik jarnamaǵa qarjy bóle almaımyz. Al, aýyryp qalsańyz paıdaly-paıdasyz dárilerdi jarnamalaý túk te emes. Sebebi onyń aqysyn sol dárini óndirip shyǵarǵan alyp kompanıalar bóledi. Kishkene bala ózine beımálim myna dúnıeniń qyzyldy-jasyldy qubylmaly qasıetine qumartady. Barlyǵymyz da bala bolǵanbyz. Boımyzdaǵy sol qyzyǵýshylyqtyń sarqynshaǵyn  syǵyp alyp, qaltamyzdy qurǵatýǵa túrli áreketter jasalady. Osylaısha, urmaı-soqpaı ulttyń densaýlyǵyn qurtyp, op-ońaı jaýlap alýǵa bolady. Endigi tusta shańyraǵynyń asytynda qyz ósirip otyrǵan árbir ata-ana oılanýy tıis. El tynyshtyǵy adýyndy erlerdiń qolynda bolýshy edi, endigi tusta ulttyń densaýlǵyna  qaýip tóngeni týraly qaǵylǵan dabylǵa qulaq túrgeısizder.

Aınur Tóleý