Qazirgi kezde balalar arasynda qumar oıynnyń qaýpi artyp keledi. Sol sebepti ata-analar balalardyń telefony men kúndelikti nemen aınalysatynyn qadaǵalaýy kerek. Osyǵan qatysty Qamshy.kz aqparaty psıholog suhbatyn oqyrman nazaryna usynýdy jón kórdik.

— Eger adam serıaldardy jıi jáne kóp kóre bastasa nemese kompúterde oınaı bastasa nemese únemi áleýmettik jelilerde otyrsa, siz suraq qoıýyńyz kerek: Ol oıyn oınaý arqyly neden qashyp júr?

Ádette, adam ómirdegi yńǵaısyzdyqtan nemese odan aýlaq bolǵysy keletindikten jaqsy jaqqa ózgerýge tyrysady. Jalpy, yńǵaısyzdyqsyz adamdar sırek nárseni ózgertedi. Erteń esimde joq aqyldy maqalalardy únemi serfıng nemese kompúterlik oıyndar adamdy trans arqyly tanystyrady. Ol Shyndyqta ne bolyp jatqanyn oılamaıdy, bir nárseni ózgertkisi keledi dep oılamaıdy.

Kóbinese esirtki qoldanǵan adamdar ishe bastaıdy. İshýdi toqtatyp, oınaı bastaıdy. Eger táýeldilik qalyptassa, onda onyń neden paıda bolǵany mańyzdy emes. Eń bastysy-sananyń ózgergen kúıi. Adam basqa shyndyqta.

Táýeldilik paıda bolǵan kezde

- Eger adam kóp oınaı bastaǵanyn, ınternette ilýli turǵanyn jetkilikti túrde túsinse, toqtaýǵa múmkindik bar. Onyń minez-qulqynda shyndyqtan qashý jáne táýeldilik bastalady.

Búkil oıyn ındýstrıasy aýrýdy túsinýge negizdelgen: adamdar oıynǵa ádeıi kóbirek tartylýda. Adam eıforıany bastaıdy: ol aldymen jasaıdy, sodan keıin oılaıdy. Bul onyń sanasyn birtindep buzady.

Konstrýktıvti táýeldilikter bar, al destrýktıvti táýeldilikter bar. Biz bárimiz aýaǵa, sýǵa táýeldimiz. Sańyraýqulaqtardy jınaý da táýeldilik. Biraq bul syndarly táýeldilik, ol buzylmaıdy. Balyqshy tańerteń keshke deıin kólde bir apta otyra almaıdy.

Balalardy oıynǵa táýeldilikten qalaı qorǵaýǵa bolady

- Búgingi kúni balany kompúterden qorǵaý múmkin emes. Biraq kishkentaı kezinen bastap kompúterdi, planshetti, telefondy durys qabyldaý mańyzdy. Biz gadjetke emes, gadjetke qyzmet etýimiz kerek. Stıv Djobs balalaryna ınternetti paıdalanýǵa ruqsat bermegeni beker emes. Barlyq sensorlyq telefondar 14 jastan bastap, oıyn áreketteri jetekshi bolmaǵan kezde qol jetimdi bolýy beker emes.

Balalar 15-20 mınýttan artyq oınaı almaıdy dep jıi jazady. Biraq sodan keıin bala oıyndy endi ǵana bastaıdy, onda eshqandaı áreket jasaýǵa ýaqyt joq, ony aıaqtaý kerek. Jáne ol erteń asyǵa kúte bastaıdy. Bul ata-ana úshin árqashan qıyn suraq: eger bala oınaýdy surasa, qalaı bolý kerek.

Meniń anam retinde bul taqyrypta da tolqýym kóp. Mysaly, Men balama 40 mınýt pen bir saǵat bóle alamyn. Biraq bul aptasyna bir ret bolady. Qalaı demalys kezinde yntalandyrý odan da kóp. Óıtkeni siz gadjetti únemi alyp júrgende, siz balany osylaı ustaısyz. Bul máselede ata-ananyń ózi orta joldy izdeýi kerek.

Kompúterlik oıyn balany jańasyn jasaýǵa emes, bar nárseni tańdaýǵa úıretedi.

- Bala kompúter oınaǵanda, ol úıde otyrady, júgirmeıdi, qaıda júretini belgisiz. Bul da kedergi emes. Sodan keıin ata-analar onyń kompúterde otyrǵanyna ashýlansa da, olar úshin bul qaýipsiz jáne yńǵaıly.

Balany kompúterden alýǵa bolady. Biraq bul úshin ony bir nárse qyzyqtyrýy kerek. Al anam nemese ákem sharshady. Ia, jáne olar qandaı aýystyrýdy usynady? Sabaqqa barasyz ba? Kitap oqýǵa barasyz ba?

Qazir eresekterge, balalarǵa arnalǵan kóptegen ústel oıyndary bar, olardy úıde otbasyńyzben oınaýǵa jáne olardy jaqsyraq bilýge bolady. Olar damıdy. Biraq bul energıany qajet etedi. Ókinishke oraı, bizde bala kezimizde mundaı tájirıbe bolǵan joq. Biz basqasha demalýǵa daǵdylanǵanbyz.

Shyndyǵynda, ár bala oıynǵa qýanyshpen tiri qarym-qatynasty qalaıdy. Másele tek osy qarym-qatynas qalaı uıymdastyrylatyndyǵynda.

Tiri qarym-qatynasta bala maqsat qoıýdy jáne olarǵa qol jetkizýdi, keıbir janjaldy jaǵdaılardy sheshýdi úırenedi. Bul kompúterlik oıynda joq. Nysan men tapsyrma bar, al bala qarapaıym oryndaýshy retinde eshteńe jasamaıdy.

Mysaly, uldar kóshede soǵys oınaýǵa sheshim qabyldady. Jáne olar bul soǵysty qandaı da bir jolmen uıymdastyrýy kerek. Taıaqtar qylyshqa, karton kesekteri qalqandarǵa, slaıd munaraǵa aınalady. Mine, olar jaı oınap jatqan sıaqty. Biraq damýda mańyzdy sát bar. Olar álemdi paıdalanýdy jáne ony óz qajettilikteri úshin paıdalanýdy úırenedi.

Sonymen qatar, kóshedegi soǵysta kim kapıtan, kim jaman jáne kim jaqsy bolatynyn kelisý kerek. Bul ózara is-qımyl men yntymaqtastyq úshin eń jaqsy polıgon.

Kompúterlik oıynda bári jasaldy, al bala bar nárseni tańdaıdy. Sodan keıin eresek ómirde ol sol usynystardy kútedi jáne bar nárseni tańdaıdy.

Oıynǵa táýeldilikten qalaı arylýǵa bolady?

- Týystarynda jıi eles bolady: ol az oınaı bastady, ózin ustaı bastady. Olar onyń áli de tozaqta ómir súretinin túsinbeıdi. Tek shydaıdy. Eger táýeldilik qalyptassa, onda naqty shyǵý, tolyq bas tartý qıynǵa túsedi.

Táýeldiliktermen tek mamandar jumys isteıdi. Kóptegen ońaltý ortalyqtary bar. Toptyq kezdesýler bar, jeke kezdesýler bar.

Maman adamǵa ne bolyp jatqanyn túsinýge, ony qabyldaýǵa jáne aýrýmen ómir súrýdi úırenýge úıretedi. Óıtkeni, jyldar ótken saıyn táýeldilik damıdy. Eger adam 10 jyl oınamasa da, ol qulap ketýi múmkin.

Ońaltý ortalyqtary týraly

— Eger adamnyń ózi emdelgisi kelmese, ony emdeý múmkin emes. Biraq keıde ol ne bolyp jatqanyn ózi túsine almaıdy. Sodan keıin týystarynyń mindeti-ony mamandarǵa jiberý. Táýeldilik týraly áńgime kezinde sógis bermeý, janjal shyǵarmaý mańyzdy. Bul jumys istemeıdi.

Sizdiń tájirıbeńiz týraly aıtý mańyzdy. Psıhologıada men bar-habarlamalar: "men qatty ýaıymdaımyn, men ne qıyn ekenin kóremin. Maǵan senińiz, kómektese alatyn adamdar bar". Biz ómirde mundaı qarym-qatynasqa úırenbegenbiz. Bizge sógis berý ońaıyraq.

Ońaltý ortalyqtarynda táýeldilermen psıhologtar jumys isteıdi. Kóbinese maman bul aýrýdyń ne ekenin, adammen qalaı bolý kerektigin, ony emdeýge qalaı ıtermeleıtinin túsinýge kómektesetin áıelder keledi.

Eger siz aýrýhanaǵa barǵyńyz kelmese, siz jaı ǵana maman tabýǵa kóndire alasyz. Sodan keıin ol táýeldige onymen ne bolyp jatqanyn túsindirip, emdeýge yntalandyrady.

Kez-kelgen táýeldilik toptyq terapıada jaqsy emdeledi. Sebebi táýeldi adam jalǵyz. Táýeldiligi joq adamdar onyń jaǵdaıyn túsinbeıdi jáne " sizge tózý qıyn ba?». Oǵan qıyn. Top jaqsy, óıtkeni onda barlyq táýeldiler bar jáne olardyń maqsaty — onymen ómir súrýdi úırený.