Qazaqstandaǵy, qytaıdaǵy, mońǵoldaǵy aıtylyp júrgen búrkit syny týraly málimetterdi  ózara salystyrǵanda ortaq tustar mol bolǵanymen keıbir jergilikti erekshelikter de bar ekeni anyqtalyp otyr. Qazaqstandaǵy búrkit syny týraly derekterdi Á.Marǵulannyń «Saıat qustary» degen eńbeginen, sonymen birge zertteýshi S.Qasımanovtyń (Shyǵys Qazaqstandyq búrkitshi M.Bıbalınov,  M.Sqaqulynyń málimetteri engen) zertteýlerinen baıqaýǵa bolady. Bul sala týraly akademık Á.Marǵulannyń alǵy sózimen jaryq kórgen J.Babalyqov pen A.Turdybaevtyń “Qyrandar”   zertteýiniń mańyzy asa zor ekenin aıta ketken oryndy.  Osy eńbekke negizinen qytaıdaǵy qandastardyń búrkit syny derekqory bolǵanymen ishinara qazaqstandyq qusbegilerdiń de málimetteri engen. Al Mońǵolıadaǵy saıatshylyq óneri týraly qusbegi, sybyzǵyshy T.Saýyrjanulynyń «Qusbegilik», tarıh ǵylymdarynyń doktory, etnograf B.Kamalashulynyń «Qazaqtyń salt-dástúrleri» degen  zertteýinen baıqaýǵa  bolady. Qytaıda ómir súrgen qusbegi, halyq mádenıetiniń bilgiri Shaıahmet (Shaıqasyn) Jáńgirulynyń “Alymyr qustar jóninde” (Ǵylym jáne óner, 1986, №4 ) jáne “Búrkit jáne onyń erekshelikteri” (Alqap, Pekın, 1989, №8) degen zertteý maqalalarynyń  el bilimine qosatyn úlesi zor. Osy zertteýdegi búrkit synynyń birshama belgileri  uly Abaıdyń atynan el arasyna taralǵan «Búrkit syny» degen halyq óleńimen úndes keledi. Sonymen birge Sh.Jáńgirulynyń jazǵan jaıttaryna uqsas syndardy  bıyl  ekspedısıa kezinde (M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner  ınstıtýty ǵalymdary 2013 A.Toıshanuly, N.Nabıolla  jyly 14 mamyrdan 5 maýsymǵa deıin  QHR SHUAR İle qazaq avtonomıaly oblysynyń Altaı aımaǵy, Tarbaǵataı aımaǵynda,Úrimji, Kúıtiń qalasy, Sanjy oblysy Morı aýdandaryna ǵylymı   ekspedısıa saparynda boldy) QHR  SHUAR   Altaı aımaǵy Shińgil aýdany Shaǵanqol aýyly turǵyny  1961 jyly týǵan   qusbegi Q.Toqtaýbaıulynyń  aýzynan jazyp aldyq. Bul jaıttardy baıyptaı kele búrkit syny týraly paıym men tanym,  uǵym men túsinik este joq eski zamannan el aýzynda aıtylyp, elek-súzgiden ábden ótip,  barsha qazaqqa ortaq bolyp suryptalyp, qalyptasqan dep qorytyndy jasaýǵa bolatyn sekildi.  Qurmanbek Toqtaýbaıulynyń aıtýynsha búrkitti alǵash qolǵa úıretken Jalaıyr shor, ol Kóksheniń qaýsyrmasy degen qusty ustaǵan. Búrkittiń jasy 30-ǵa tolady, ıaǵnı 30 ret  túleıdi degen sóz bar bolǵanymen qusbegiler negizinen bir búrkitti 9-10 jyl baptap ustaǵan. Onyń aıtýynsha búrkittiń jasy tómendegideı: 1. balapan 2. qantúlek 3. tirnek 4.tastúlek,5.jana 6.qana 7.ana.

Qurmanbek Toqtaýbaıuly keıbir qusbegiler búrkittiń jasynyń tomar, barmaq, barshyn, molatúlek, sholaqtúlek (Qartaıǵan saıyn quıryǵy qysqaryp ketetin sebepti) t.b ataýlaryn qosyp  20-ǵa taman jetkizetinine de nazar aýdardy.

Jalpy qusbegiler jergilikti erekshelikke saı qustyń jasyn ár túrli aıtatyny belgili. Mysaly, osy Shińgil aýdanynyń qart qusbegisi Dáýkeı aqsaqal búrkit jasyn basqashalaý taratyp berdi. Onyń pikiri jerlesi Qurmanbek Toqtaýbaıulynan ózgeshe shyqty. Olar mynadaı:

 1.balapan. 2.tirnek.3. tastúlek. 4.ana ( 4 jasynda qus birinshi ret jumyrtqalap ana bolady). 5.qumtúlek. 6.qýtúlek (5-6 jasqa kelgende qus týǵandyqtan túlemeı qalady, sol sebepten qumtúlek, qý túlek deıdi). 7. muztúlek. (7 jasynda  qus týmaı  tý qalady, sol sebepten muztúlek deıdi).  8. qana.  9. balabarshyn. 10. Tulymyr. (Bul jasta da tý qalatyndyqtan tulymyr deıdi). 11. sana.(Bul sana degen sóz osydan keıin jas joq, ony óziń sana, tap degeni).

   Shińgil aýdanynda qusbegiler qoǵamy óz jumysyn  2010 jyly bastaǵan,  2012 jyldan qusbegiler merekesin ótkizgen, al osy aýdanda asyl tuqymdy qazaq tóbetin ósiretin arnaıy sharýashylyq bar ekendigine de sapar kezinde  kýá boldyq. Qazir Shińgil aýdanynda barlyǵy 43 búrkit bar kórinedi. Qurmanbek Toqtaýbaıuly ekspedısıa kezinde aýdandyq qart qusbegi  Dáýkeı aqsaqaldyń  «Jonnyń  sarshegiri (saralaqusy)» degen qusyn qolyna qonǵyzyp, dástúrli búrkit synyn aıtyp berdi.  Qurmanbek Toqtaýbaıulynyń aıtýynsha búrkittiń dene múshesin qart qusbegiler Jalaıyr Shora zamanynan beri  úsh-úshten jiktep synaǵan.

Búrkittiń basy:

1 Keshkil bas. Basy onsha úlken emes yqsham, kishkene,  sopaqtaý  shyqshyty qabaqty keledi, tumsyǵy juqa, jelke  júni jonyna tógilip túspegen,  qysqa. Jalpy keshkil degen kishirek degen sóz, mysaly jylanbas degen  qyrandyqtyń belgisi bolǵandaı bul keshkil degen yqshamdyqty bildiredi.  Tumsyǵy juqaltań uzyndaý, al bas qańqasynyń eni yqsham bolady.

2. Jylanbas. Basy suńsıyńqy, suńǵaq, kózi qabaqty, eki shyqshyty shyǵyńqy, tóbesi sopaq. Ańǵa asa  jaramdy, alǵyr qyrannyń belgisi.

3.Baqabas. Tóbesi jalpaq, tumsyǵy negizi qysqaltań, tushtıǵandaý bolady. Ańǵa barýy sarań,  mundaı qustar kóbinde erkek sarshadan shyǵady, mundaıdy  «sarsha, buqatana» dep kóńil jubatyp ta ataıdy, ıaǵnı onsha qyran emes. Naǵyz qyran qolǵa túspegende osy buqatananyń ózin de baýlyp ańǵa túsire alady minisker qusbegi.

Búrkit kóziniń syny:

Jadaǵaı kóz. Adamǵa meıiri az, jaltaqoılaý, ańǵa da sarań barady.

Jylan kóz. Kóz uıasy kishi, kóziniń arty qıyqty,kóregen, bul – qyran.

Sý kóz. Sánge bolmasa ańǵa barmaıdy, kóziniń aldy móltildep sýǵa tolyp turady.

Saıat qusynyń kóz janarynyń óń-túsi, búrkittiń týǵan jeriniń reńine, ıaǵnı jaǵyrapıalyq ortasynyń ereksheligine baılanysty qalyptasatyndyqtan solaısha atalady. Mysaly: sarshegir, kókshegir, qumshegir t.b.

Búrkittiń tili:

1.Qyltyldaǵan qyzyl til. Bul kúıshil, kúıden jańylǵysh bolady, bap talǵaıdy.

2.Qanǵa toımas qara til. Bul qyrandyqtyń belgisi.

3.Bolbyrańqy boz til. Bul da qyrandyq belgi.

Sonymen birge qustyń ezý shybyǵyn da (ezýin) birneshe túrge bóledi. Máselen, osy Sarshegir búrkit ezýli emes, al qarymdy qustardiki ezý shybyǵy qaıyrylyp jatady. Al bul sarshegir  orta súıekti qus bolǵandyqtan ezý shybyǵy da sál yqsham deýge bolady.

Búrkit aıaǵynyń syny:

 1. Jarǵaq aıaq. Qyran emes, «jarǵaq aıaq jarytpas» degen sóz bar.

 2.Bujyr aıaq.Bujyr aıaq nemese qojyr aıaq qyrandyqtyń belgisi.

 3.Aryq aıaq. Bul qus ta alymdy bolady.

Bular týraly «Aryq aıaq alymdy, salaly  aıaq salymdy, bujyr aıaq qarymdy» deıtin sóz bar.

Búrkit qanatynyń syny:

Qanat úsh qurylymnan turady:1.Toq qanat. Iyǵyna jaqyn bitken qanat.2. İrge qanat  3.Shalǵy. Shalǵysy uzyn, qanatynyń ushy deýge bolady.

Uzyn shalǵy 6 tal bolady. Al qysqa shalǵy bul da 6 tal bolady, olar, ıaǵnı toq qanat pen  irge qanat qosylyp 12 tal bolady. İrge qanatty keıde  qyran qanat dep te ataıdy, jeljarǵysh dep te ataıdy. Bir sózben aıtqanda toq qanat topshyǵa jaqyn, odan keıin irgeqanat, al ushy shalǵy bop bólinedi.

1.Qumaı qanat. Qanatynyń turqy uzyn,  ushy ımekteý, oraq sekildi, bul ushqanda shaban ushady da ańǵa sarań barady. Iaǵnı ańǵa jaı barady, ushýy qopaqtaý,júrmeıtin at sekildi shabandaý.

2.Qylysh qanat. Qanat shalǵysy qylyshqa uqsas, ushy sál ıindeý, túzý. Alys-jaqyn demeı shapshań ushady, kórgenin qutqarmaıdy.Ańǵa shapshań barady, mergen túsedi.

 3.Shyl qanat.  Quıryǵy uzyn bolady da, qanaty qysqa, eki qanatynyń shalǵysynyń  ushy sál ǵana aıqasqan, ushar kezindegi balapannyń qanatyndaı ǵana kólemdi. Ańǵa eki túspeıdi, óte mergen túsedi, naǵyz qyrandyqtyń belgisi

Búrkittiń qaptal qaýyrsynynyń syny:

1.Terek japyraq. Alma japyraqqa qaraǵanda kúıshil, qalypty  orta etimen ustaǵanda, bappen qaıyrǵanda  ańǵa bara beredi.

2. Alma japyraq .Júni dóńgelek, teńbil. Kúı tartpaıdy, naǵyz qyrannyń belgisi, ózi tabıǵı babynda turatyndyqtan ańkós.

3.Tal japyraq. Bul óte kúıshil, ań alýy sırek. Qaptal qanaty tal  japyraǵy sekildi usaq bederli bolǵandyqtan solaı atalady. Bul qusty asa baptaǵanda ǵana ań alady, óte bap talǵaıdy.

Búrkittiń balaq júniniń syny: Balaq júni qysqa bolsa ańǵa salymy az deıdi, bul sarshegirdiń balaq júni tógilip turǵandyqtan ony qandybalaq deýge bolady.

Búrkit sanynyń syny:

Sany tolyq tutamnan asyp tursa, shoqpar san qus dep ataıdy. Sany bir tutam, bir eli bolsa ol túlkilik deıdi. Al bir tutamnan kem bolsa, sarsha bolady.   Bul balýandyqtyń belgisi. Sanynyń mólsheri alyp qustarda bir tutam, tórt elige deıin jetedi.

Búrkittiń saýsaq  syny:

Búrkittiń  tórt saýsaǵy bolady.

1.Tegeýrin. Bul artqa qarap turady. «Tegeýrini tegis tıse shegedeı» deıdi.

2.Jembasar. Tegeýrin men jembasar ekeýi ańǵa túskende naǵyz kómek bolady.  Keıbir qustardyń jembasar tuıaǵynyń eki jaǵynda  qylyshtaı qyry bar, ony bolat deıdi. Bul qyrandyqtyń belgisi.

3.Sheńgel. «Tegeýrini temir úskideı, sheńgeli shegedeı» deıdi.

4.Syǵym nemese ańqaǵar.

Búrkittiń tuıaq syny.

1. Shege tuıaq. Ańǵa shege tuıaq tez kiredi, qarymdy.

2. Syrǵa tuıaq,  nemese úkituıaq. Kúshi álsiz, jińishke sarsha qus, ıaǵnı qyran emes qustyń belgisi.

3.Aıý tuıaq. Óte qarymdy balýandyqtyń belgisi. Bul – naǵyz qyrannyń belgisi.

Búrkittiń taban astyndaǵy búrshiginiń (tomarynyń) syny.  

Búrkittiń taban astyndaǵy búrshikti tomar dep te taıdy.

1.Aıýtuıaq  qultaban. Bul jumysker qul sekildi tabany qap-qara qujyr-qujyr, jarylǵan bojyr, jalańaıaq júrgen  quldyń tabany sekildi qaıtpas qarýly degen sóz.

2. Shege tuıaq ultaban. Bul da qyrannyń belgisi, tomary sıyrdyń tilindegideı usaq-usaq búrshikti, qyshyrly bolyp  keledi.

3.Syrǵatuıaq maıtaban. Ol sarshanyń belgisi, onda búrshikter az bolady, qyran emes.

Sonymen birge el aýzynda aıtylyp júrgen «Qaraqasqa qyran» degen bolady. Ádette búrkittiń quıryǵy  12 tal bolady, al qaraqasqa degen erekshe qyrannyń  quıryq sany 14 bolady da, eń shetki qysqaltań eki quıryǵy shymqaı aq, al quıryǵynyń dál ortasyndaǵy eki quıryǵy  tarlan bolmaı meńsiz qara bolady da, ony  sol sebepten «qaraqasqa qyran» deıdi qart synshylar. Mundaı qus zady  asa sırek bolady. «Qara qasqa qasqyr alady» deıdi el sondyqtan. Sonymen birge «qyjaly qyran» degen uǵym bar. Onyń qanatynyń astyńǵy  serbeginen, ıaǵnı qanatynyń astynan  jeke shyqqan bir súıem, nemese bir qarys  ıirilip baılanyp shyqqan qysqa bir tal qaýyrsyny bolady. Ol ańǵa oqtalyp suptalyp, bizdiń tilmen aıtqanda shoqpardaı bolyp denesin jıyp shúıilgende  qanatynyń astynan yzyldaǵan, ýildegen erekshe bir  daýys shyǵaryp, túlkiniń záre-qutyn ushyrady.

Búrkit ańǵa 3 túrli porymda túsedi.

1.Sypyryp túsedi. Tańnan ilip bir qarystan bir qarys sypyryp áketedi. Bul kúshti qus  bolǵandyqtan jer jastap baryp, qarmaýly, qýaty myǵym bolǵandyqtan sypyryp áketedi.

2.İlip túsedi. Tańnan ilip áketedi de, qaıtadan qaıyrylǵanda tumsyqtan ustap áýede búktep óltiredi.  Bul da salmaǵy aýyr, ózine senimdi qarymdy qyran. Aqyryn bildirmeı jer jastanyp keledi de túlkini janasalap kep iledi. Bul shylqanat qus. Túlkini janynan ilip áketedi. Túlki aspannan keledi dep saqtanyp turǵanda bildirmeı kelip baýyrynan ilip áketip óltiredi.

 3. Shanshylyp túsedi. Tasqa, buta búrgenge, sıdaǵa túskish, tasqa soǵylǵysh bolady. Bul qustyń salmaǵy jeńil bolǵandyqtan áýelep kelip, ekpindep, soǵyp baryp túlkini alatyn qyrannyń belgisi. Alaıda búrkittiń óz ómirine qaýipti bolady. Iaǵnı  salmaǵy jeńil bolǵandyqtan aspannan qatty ekpindep túsedi de túlkini jazym etedi. Biraq mundaı qus kóbinde tasqa, butaǵa túsip qapyda qaza bolady.

Ekspedısıa kezinde Shińgil aýdany qusbegisi Dáýkeı aqsaqal  qustyń tuqym-juraǵatyn da, baǵasyn da  ajyratyp aıtyp berdi. Ol mynadaı:

 Qazaqtyń bılik qun júıesinde qyran qus, túzý myltyq, júırik at úsheýiniń baǵasy bir,  bulardy úsh jaqsy dep teń dárejede qun kesken.  Altaı búrkitin synaǵanda  «qylysh tumsyq, qysyq kóz, aqıyq», muny «qyzǵa bermestiń ózi»  dep baǵalaıdy. «Oıdyń or  qusy» degen de bar, onyń ıyǵy or bolady, oǵan arnap  «Tapsań qustyń oryn sal, tappasań zoryn sal» deıdi halyq.

 Aqsaqaldyń aıtýyna qaraǵanda qustyń rý-juraǵaty tómendegideı: Aqıyq Altaıda, Sarsholaq Qobdada, Qarager Boǵdada, Aqshegir Narynda, Sabalaqsary Saýyrda,  jasyl qus Anambar taýynda, aq búrkit Afrıkada mekendeıtin kórinedi.

Aqedil Toıshanuly,

 fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty