Birneshe avtonomıaly respýblıkalardyń basyn qosqan Reseı Federasıasy quramyndaǵy keı halyqtardyń táýelsizdik jarıalaıtyny týraly áńgimeler buǵan deıin de aıtylyp júr. Ázirge Reseı quramyndaǵy avtonomıalar egemendik alý týraly ashyq málimdemeler jasamasa da, ondaǵy keı saıası serkelerdiń ambısıalary men Reseıdiń qazirgi tańdaǵy aýyr ekonomıkalyq jaǵdaıy men saıası ahýaly bul boljamdardyń shyndyqqa aınalýyna alǵyshart bolary anyq. Reseılik «retrans24» saıtynda jarıalanǵan maqaladan osyndaı oı túıýge bolady.
Halyqaralyq sarapshylardyń bir toby Reseı Federasıasynyń ydyraýy 2017 jyly bastalady dep otyr. Ol pikirlerge súıensek, bólshektený Qap taýynan bastalady. Bul ydyraýǵa Túrkıa yqpal jasaıdy. Aldymen turǵyndarynyń basym bóligin sheshender quraıtyn, turǵyndar arasynda orys dıasporasy joqqa jaqyn Sheshen respýblıkasy bólinedi. Sheshendermen qatar Daǵystan da kóp uzamaı orys shekpeninen shyqpaq. Bul óńirlerdiń bulaı búlinýine eń aldymen Reseıdiń ekonomıkalyq qıyndyqtar nátıjesinde memlekettik dotasıalar bólýdi toqtatýy sebep bolady. Odan keıin, ýahabıttik ıdeologıanyń kúsheıýi Kavkazdaǵy turaqtylyqqa syzat túsiredi.
Sheshenstan men Daǵystannan basqa Reseı quramyndaǵy Qarashaı-SHerkes, Qabardın-Balqar, Adygeı respýblıkalary da táýelsizdikterin jarıalap, birikken Kabarda memleketin qurýy yqtımal. Al, Ingýshetıa halyq sanynyń azdyǵynan Sheshen respýblıkasynyń quramyna enedi. Abhazıa Grýzıaǵa qosylady. Al, Soltústik Osetıa Ońtústik Osetıamen birigip, Alanıa respýblıkasysn qurýy múmkin. Osetınderdiń babalary alandar Eýropa tarıhynda ózindik iz qaldyrǵan taıpa. Alan handary Afrıka, Ispanıa, Balqan men Taıaý Shyǵystaǵy soǵystarda máskeýlik quldardy sheber paıdalana bilgeni tarıhtan málim.
Reseıdiń Soltústik Kavkaz aımaǵyn bólshekteýge eń aldymen Túrkıa múddeli jáne osy maqsatta jasyryn, jarıa ádistermen avtonomıaly elderge qoldaý kórsetetin bolady. Ondaǵy basty maqsat – Reseıdi Qara teńizden barynsha alshaqtatý, sol arqyly Azıa men Eýropa arasyndaǵy saýda-sattyq joly men energetıkalyq baılanystarda tolyq qaýipsizdikke qol jetkizý. Reseıden táýelsizdigin alǵan musylman memleketteri ózderi de Túrkıadan kómek surap, tipti áskerı-saıası uıym qurýy múmkin.
Soltústik Kavkazdan aırylǵan Reseı ol jerlerde lańkestik uıym quryp, Túrkıamen sodyrlar arqyly soǵysady.
Reseıden bólinýge daıyn otyrǵan óńirler bir bul emes. Munaıly ólkeler sanalatyn Túmen oblysy, Iamalo-Nenskıı, Hanty-Mansı avtonomıaly okrýgtary da 2018 jyldan bastap irgesin bólek salýǵa áreket jasaıdy. Bul óńirlerdiń halqy ózderindegi baı munaı qoryna arqa súıeıdi. Bul óńirlerge AQSH saıası turǵyda dem berýi múmkin.
Túmennen keıin Oral óńiri de bólinedi. Olar ekonomıkalyq qıyndyqtar men saıası shekteýler qursaýynda qalǵan Reseıden bóliný arqyly erkin halyqaralyq saýdaǵa múmkindik alamyz dep senedi.
Reseı quramyna 1944 jyly Reseı quramyna ótken Týva da 2018 jyly egemendik alýy múmkin. Reseıdiń ońtústik shyǵysyndaǵy halyqtardyń bólinýine Qytaı yqpal etetin bolady. Iakýtıa da Reseıden táýelsizdigin alady, biraq, ol Qytaı yqpalyndaǵy «táýelsiz memleket» bolady.
Sondaı-aq, Reseı qıyr shyǵysy men soltústigindegi Kamchatka, Chýkotka, Magadan, soltústik Habarovsk óńirleri de táýelsizdik alýdyń aldynda. Olarǵa AQSH qoldaý kórsetip, Kanada jáne Aláskamen seriktestik ornatylady.
Ońtústik Habarovsk, Zabaıkale, evreı avtonomıaly oblysy da qytaı quramyna ótedi. Japonıa men AQSH táýelsizdigine kepildik berse, Prımorá da egemendigin jarıalap, Japonıa, Kanada syndy eldermen tikeleı ekonomıkalyq, saıası baılanystar ornatatyn bolady.
Býrátıa men Altaı óńiriniń Reseıden bóline qoıýy ekitalaı. Sebebi býráttar Býrátıa halqynyń 30 paıyzyn ǵana quraıdy. Altaıda da mońǵol tekti halyqtardyń sany da az. Bul óńir Reseıdiń saıası turaqsyz óńirine aınalyp, bolashaqta Qytaı men Mońǵolıanyń qyzyǵýshylyǵyn oıatýy yqtımal.
Al, Krasnoıar óńiri Irkýtsk oblysymen birigip, derbes memleket bolý múmkindigine ıe. Bulaı bola qoıǵan jaǵdaıda Sahalın araly men Kýrıl araldaryn Japonıa qaıtaryp alýy múmkin.
Aıtsa da, Ombynyń bir bóliginiń Qazaqstan quramyna ótý múmkindigin de joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.
Amýr oblysy tolyqtaı Qytaı quramyna ótedi.
2020-2025 jyldarǵa qaraı Reseıdiń Eýropalyq bóligi ydyraı bastaıdy. Mardovıa men Marıı respýblıkalary Chývashıamen birigip, egemendik jarıalaıdy. Karelıa halqy Fınlánlıaǵa óz erkimen qosylady.
Tatarstandy qazirgi tańda Reseı tek federasıa búdjetinen bólinetin dotasıalardyń kúshimen ǵana ustap otyr. Ol dotasıalar toqtasa, tatarlar da táýelsizdik alýǵa talpynys jasaı bastaıdy. Tórt mıllıonǵa jýyq halqynyń jartysyn tatarlar quraıtyn Tatarstan Túrkıamen tyǵyz baılanys ornatqan musylman memleketi bolý múmkindigine ıe ekendigin eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Tipti, mundaı senarıler júzege asyp jatsa, táýelsiz Tatar respýblıkasyna kórshiles Ýlánovsk oblysynyń biraz bóligi qosylýy múmkin deıtin de pikirler aıtylyp júr. Halqynyń jartysynan astamyn ıslam dininiń súnnıt tarmaǵyn ustanatyn tatarlar men bashqurttar quraıtyn Bashqurtstan da Tatarstanmen qosylýy ǵajap emes.
Krasnodar óńiri Ýkraınaǵa qosylýy yqtımal. Qyrym da sóıtedi.1920 jylǵydaı munda Qyrym tatarlarynyń ulttyq avtonomıasy qurylady jáne avtonomıa úlken saýda-ekonomıkalyq alańǵa aınalady. Lýgansk pen Donbastyń da Ýkraınaǵa qaıtarylatyn kúni alys emes sıaqty.
Ýkraınamen aradaǵy tartys kýbandyqtardyń da Reseıden bólinýine ákep soǵýy múmkin.
Prıdenstrove Molodova quramyna ótse, Astrahanǵa Qazaqstan ıelik etedi. Chelábi, Orynbor, Samar oblystary da Qazaqstanǵa qaıtady.
Sverdlov oblysy da bir jaqqa shyǵýy tıis. Edildiń arǵy betindegi qalmaqtar jer yńǵaıy turǵysynan Daǵystanǵa jaqyn bolǵanymen dinderiniń bólektigi birigýlerine múmkindik bermeıdi. Stavropol ólkesimen birge Reseı quramynda qalýy múmkin. Kalınıngrad, Mýrmansk, Arhangelsk oblystary da eýropalyq elder yqpalymen táýelsiz memleket mártebesin alýlary múmkin.
Lenıngrad, Vologod, Kırov, Vladımır, Voronej, Kemer, Kostroma, Lıpesk, Pskov, Smolensk, Máskeý, Tambov, Týla, Iaroslav, Saratov, Rázan, Rostov, Orlov, Novgorod syndy birneshe oblystar ǵana Reseı quramynda qalady deıdi «retrans24». «Yqshamdalǵan Reseıdiń» halyq sany 2020 jyldan keıin 70 mıllıon adamǵa qysqarady, al, jer aýmaǵy qazirgi terıtorıanyń 16 paıyzyn, ıaǵnı Qazaqstannyń qazirgi aýmaǵynan da az aýmaqty quraıtyn kórinedi. Eger AQSH 2025 jylǵa deıin Belarýs bıligine óz yqpalyndaǵy adamdy qoıyp, eldiń saıası júıesin demokratıalandyra alsa, óńirdegi ahýal odan ári ózgeshelene túsýi yqtımal.
Munyń barlyǵy, árıne, boljam. Boljam bolǵanda da reseılik aqparat quraldarynda beıresmı toptardyń qoǵam sanasyna synalap engizip jatqan ıdeıa, josparlary. Bul boljamdardyń qaı-qaısysyn bolsyn qoldaýshylar da, kúle qaraýshylar da tabylady. Halyqaralyq saıası ahýal, Reseı aınalasyndaǵy geosaıası jaǵdaı turǵysynan alǵanda shyndyqqa janasatyn tustary da joq emes. Onyń ústine, Reseıdiń teńizge shyǵýǵa múmkindik beretin kóp aımaqtary tolyq qýatynda paıdalanylmaı, halyqaralyq saýdada tasymal men kólik máselesinde tarshylyq kórip kele jatqan álemniń ozyq elderiniń qyzǵanyshyn týdyryp otyrǵany jáne bar...
Jomart Abdollauly
