- 2010 jyly má­denıet, óner jáne tarıhı mu­ra­lardy saqtaý, damytý jónindegi mem­lekettik saıasatty júrgizý má­se­lesine baılanysty «Nur Otan» par­tıasynyń qasynan «Mıras» qo­ǵamdyq Keńesi qurylǵanynan ha­bardarmyz. Keńestiń aldyna qoıyl­ǵan mindet – memlekettik or­gandar men azamattyq qoǵam jáne ult zıalylarymen keleli tal­qylaýlar jasaý arqyly eldegi má­denıet saıasatyn jandandyrý bo­latyn. Osy Keńesti basqarý, úı­les­tirý jumystary sizge júkteldi. Suh­batymyzdy osy Keńestiń ba­ǵyt-baǵdary, maqsat-mindetinen bas­tasaq.

- «Nur Otan» partıasynyń janynan qurylǵan «Mı­ras» qoǵamdyq Keńesi zıaly qaýym ókilderimen aqyldasatyn, pi­kirlese kele ortaq usynystar daıyndaıtyn úlken alań. Bul Keńes­ke tóraǵalyq etýdi partıa bas­shylyǵy maǵan júktedi. Osydan az ǵana ýaqyt buryn biz bıylǵy jyl­dyń alǵashqy otyrysyn ótki­zip, aldaǵy josparlarymyzdy be­kitip aldyq. Jalpy, bul Keńes bas qosyp, sháı iship, ara-tura áńgime qozǵap qoıyp, bir-birimizge jyly jymıyp, ar­tynan tarap ketetin alań emes, qo­ǵamdyq ómirimizge, máde­nıet pen rý­hanıatqa qatysty ótkir taldap-tarazylap Parlament pen Úkimetke naqty usynystar daıyndaıtyn min­be bolý kerek. Ótken jıynda biz birneshe baǵytta ju­mys isteýge ke­listik. Birinshi, qazaq tilindegi oqý­lyqtardyń, qa­zaq tilin úıretetin oqý-ádis­te­melik qural­da­rynyń sapasyn art­tyrýǵa qatysty Úkimetke naqty usynystar berý. Ashyq aıtý kerek, bul búgingi tańda zıaly qaýym, ata-analar jáne túrli qoǵamdyq uıymdar tarapynan ótkir synǵa alynyp kele jat­qan kúrdeli másele. Arnaıy qa­byl­danǵan memlekettik baǵ­­darlamaǵa sáıkes 2020 jyly Qa­zaqstan halqynyń 95 paıyzy qa­zaqsha sóıleý kerek. Ol mejege al­ty jyl ǵana qaldy, al «dál qa­zir­gideı úrdistermen belgilengen min­detke júz paıyz qol jetkize ala­myz ba?» degen zańdy suraq týa­dy. Jalpy meniń oıymsha, qazaq ti­liniń qoldaný aýqymyn arttyrý, búkil qazaqstandyqtardy qazaqsha sóıletý problemasy búgingi kúni saıa­­sı másele emes, ádistemelik má­sele, sondyqtan osy jaǵyna kó­­birek kóńil bólgen durys bolar edi. Negizgi basymdyq mektep­ter­degi qa­zaq tilin úıretý prosesin ret­teýge, durystaýǵa berilý kerek. Bárimiz de ata-anamyz, perzent­t­e­ri­miz­­diń bolashaǵyna alańdaǵandyqtan tár­­bıe­sine, sabaǵyna, oqytý sapasyna udaıy qa­rap otyramyz. Bizdiń tilimiz son­shalyqty baı, qýatty bola tura, mektep baǵdarla­ma­la­ryndaǵy qazaq tilindegi oqý-ádistemelik quraldarynyń, oqý­lyq­tardyń sapasy til úıretýge emes, til­den alshaqtatýǵa yqpal ete­tindeı áser qaldyrady. Oqýlyqtardyń tili óte kúr­deli jáne zaman talabyna saı kez-kel­gen balany til úırenýge qy­zyq­ty­ra­­tyn, úıirip áketetin amal-aılalar joq­­tyń qasy. Máselen, bastaýysh synyp oqý­shylaryna klasıkterimizdiń ba­la túgil, aǵa býyn ázer túsinetin fı­lo­so­fıaǵa toly dú­nıelerin usyný shart pa? Mektep ta­bal­dyryǵyn jańa attaǵan búldirshinge tym aýyr júktemeler min­dettegen soń, ol ba­lanyń sanasynda «qa­zaq tili túsinýge tym aýyr til eken» de­gen uǵym týmasyna kim kepil? Bilim berý isinde sapaly ádistemeler joq emes, tek sonyń tetigin taýyp iske qosýymyz ke­rek. Sondyqtan Keńes kásibı mamandarmen kelise otyryp, osy baǵytta ke­shendi túrde jumys júrgizbek, naqty usynystar daıarlamaq. Keńestiń aldyna qoıylǵan ekinshi má­sele – mádenıet saıasaty. Memleket bas­shysy mádenı saıasattyń uzaq mer­zimdi tujyrymdamasyn ázirleýdi tap­syrǵan bolatyn. Osy kúnderi Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi tujyrym­da­manyń jobasyn jasaýda, daıyn bolǵan soń Keńeste talqylanady. Búgin ne isteý kerek? Erteń she? Ólshemdermen alyp qa­ra­ǵanda álemdik úrdistegi bizdiń má­de­nıetimizdiń roli qandaı? Bolashaqta ne at­qarylýy qajet? Qoǵamda mádenıet saıa­satyna qatysty túrli kózqaras bar. Má­selen, belgili bir top tarıhqa súıene oty­ryp, «bizdiń mádenı dástúrimiz óte baı, ata-babalarymyz adamzat órke­nıe­tiniń kóshine óz izin qaldyrǵan» degen se­kildi maqtangershilik sıpatta. Al ekin­shi qoǵamdyq pikir: «mádenı ómirimiz álemdik damý úderisterinen qalyp barady, óz qazanymyzdan ári asa almaı otyrmyz, syrtqy kúshterdiń yqpal-áseri artyp barady» degenge kelip saıady. Sondaı-aq, ónerdiń túrli salasyna qa­tysty saýaldar da az emes. «Sońǵy jıyrma jylda adamzattyń ortaq ıgiligine aınalarlyq ádebıet salasynda qandaı iri shyǵarmalar jazyldy?» degen saýal­dyń qoıylǵanyna da biraz boldy. Uly klasıktersiz buǵan jaýap berý, álbette, qıyn­daý. Al qashanǵy sol uly tulǵa­lar­dyń kóleńkesine tyǵyla beremiz? Keıin­gi jastar qandaı oıda? Osy jaıttarǵa keńinen jaýap tabýymyz kerek. Úshinshi másele, qazaqtildi BAQ-tyń bú­gingi jaǵdaıy. Sońǵy jyldarda aqpa­rat­­tyq keńistikte oń ózgerister bar, ony aıtý kerek. «Qazaqstan» ulttyq arna­sy­nyń tolyq memlekettik tilge kóshýi, qa­­zaq tilindegi «Balapan» syndy arna­lar­dyń qalaı qurylǵanyna ózim tikeleı kýá­myn. Degenmen de osy jaǵdaılarmen aq­parat keńistiginiń máselesi tolyq she­shimin tapty deı almaımyz. Ult janashyrlary men jýrnalıserdiń basyn qo­syp, bul másele de Keńeste talqylan­baq. Tórtinshi, aımaqtardaǵy, alys aýdan­dar men aýyldardaǵy mádenı oshaqtardyń jaı-kúıi. Negizinen, aımaqtarda turatyn qazaqtar. Al óńirlerdegi mádenı tynys-tirshilik qalaı? Árıne, alys aýyldarda ki­taphana, Mádenıet úıleri júıeli ju­mys istep tur dep aıtý qıyndaý. Bul ba­­ǵytta jergilikti atqarýshy bılik ne is­teýde? Aımaqtardan arnaıy ókilder sha­qyryp, qoǵamdyq Keńeste arnaıy zertteý júrgizý josparlanýda.

- Jalpy, buǵan deıin de osyndaı san talqylaýlar boldy. Uıym músheleri, kórnekti tulǵalar, saıa­satkerler bas qosqan «Dóńgelek ús­tel­derde» qozǵalǵan máselelerdiń aıaq­syz qal­ǵany kóp. Bul sondaı bir kezekti daq­pyrt bolyp qalmaı ma? - Másele sonda. Ras, kóptegen qoǵamdyq jıyndar ná­tı­je­­siz qalyp jatady. Biraq «Mıras» qo­ǵamdyq Keńesi partıanyń múmkin­dikterin paıdalanbaq. Parlamentte frak­sıa bar, aımaqtarda fılıaldarymyz bar, sol arqyly Úkimettiń naqty she­shimder qabyldaýyna áser etýge bar­lyq múmkindikter bar dep sanaımyz. - Joǵaryda aı­tylǵan oıdyń bári de memlekettik tilge ba­ryp tireledi. Qazir qoǵamda qazaq ti­liniń mártebesine qatysty alańdaý­shy­lyq­tar az emes. Sizdińshe memlekettik til saıasaty qalaı júrý kerek dep esep­teı­siz? - Bul óte kúrdeli de aý­qymdy másele. Osy baǵytta men bir-eki jaıtqa ǵana toqtalǵym keledi. Memleket árbir otbasynyń tirshiligine ara­lasyp, óz saıasatyn júrgize almaıdy. Son­dyqtan kóp nárse balabaqsha men mek­tepke tikeleı baılanysty. Jalpy, mem­lekettik tilge qatysty is-qımyldy tym saıasılandyra berýdiń qajeti shama­ly, bul baǵytta tek júıeli jáne kon­s­trýk­­tıvti jumystar júrgizý kerek. Oqý­­lyqtar men ádistemelik qural­dar­dyń sa­pasy taǵy da aldymyzdan shyǵyp otyr. Men til mamany emespin, biraq me­niń túsinigimshe qazaq tiliniń al­dyn­daǵy mindettiń biri – búgingi za­man­nyń úrdisterin sezine otyryp, óziniń damý modernızasıasyn qalyptastyrý ke­rek. Til qatyp qalǵan dúnıe emes, ol da tiri organızm sekildi damý kerek. Til de qa­zir­gi zamanǵa, zamannyń úrdisterine saı bolýy kerek. Kún saıyn ózgerip, óte jyl­dam damyp jatqan álemde, tehnologıalar zamanynda tildiń kórkemdik ja­ǵynan góri fýnksıonaldyq jaǵyna kó­birek kóńil bólgen durys bolady dep oı­laımyn. Al kórkem shyǵarmalar sóz­siz qazaqtyń óziniń qýatty da qunarly ti­limen jazylatyny daýsyz. Kelesi másele. Dúnıede paıda bo­lyp jatqan barlyq uǵymdardy qa­zaq­shaǵa aýdara berýdiń keregi joq sıaqty. Qa­zaq tiliniń damýyna óz úlesin qosqan tul­ǵanyń biri de biregeıi – İslám Ja­ryl­ǵapov. Mysaly, sol kisi balmuzdaq, aıal­­dama, aqqaınar, balsharap, basylym, baspager, ǵaryshker, dúnıetanym, qoıylym, qultemir, qalamger syndy óte sátti balamalar tapty. Al keıbir ma­mandar shyǵarǵan termın sózderdiń ba­lamasy óte sátsiz bolyp jatady. Osyn­daı jaǵdaıda túpnusqany paı­da­lanýdyń tildik qatynasqa esh zıany joq dep esepteımin. Mysaly, túrik aǵaıyn­dar­dy óz eliniń patrıottary emes dep kim aıta alady? Olar sátti balama bol­maǵan soń lımon, adres, fabrıka, kredıt, mýzyka, paket, doktor, baná syndy sóz­derdi aǵylshyn, fransýz, orys, parsy tilderinen alyp, óz tilderine erkin ki­riktirip jibergen. Árıne, bul basqa til­derdiń sózderin aldy-artyna qaramaı paı­dalana bereıik degen áńgime emes. Ǵa­lymdarymyz aıtatyn til tazalyǵyn eskergen durys. Biraq keıbir halyq­ara­lyq deńgeıde qoldanyp júrgen sózderdi qa­zaq tilinde paıdalanǵannan úlken zıan bola qoımas dep oılaımyn. Sonymen qatar, zaman aǵymyna saı ózge tilderdi de meńgergenimiz abzal. Tek qa­zaq tilin zertteýmen jáne talqy­laý­men oty­ra bersek alysqa bara almaımyz. Aǵyl­shyn, orys, qytaı tilderin bilý ke­rek. Qoǵam basqa, zaman ózge, son­dyq­tan bizdiń perzentterimiz álemdik ilim-bi­limdi ıgerý úshin, jaýharlardy túp­nus­qadan tikeleı oqý úshin til bilý kerek. Álemdik bilim qazirgi zamanda aǵylshyn tilinde. Men óz basym álemdik ekonomıka, ǵalamdyq saıasatty saraptaıtyn ir­geli eńbekterdi aǵylshyn ti­linde oqı­myn. Bul degen sóz ulttyq ádebı mu­ra­laryn oqymaıyq degen oı emes. Ózińiz bi­lesiz, meniń ákem qazaqtyń kórnekti áde­bıet synshysy, ultshyl azamat boldy. Men óz ákemniń shyǵar­malaryn sát saıyn paraqtamasam, Abaı, Muhtar Áýezov, Ahmet, Júsipbek bas­taǵan Alash qaı­ratkerleri, Qasym, Ju­ban, Mu­qa­ǵalı, Jumeken, Táken Álim­qulov, Sherhan Murtaza, Farıza Oń­ǵar­synova syndy klas­sıkterimizdi, ákemniń tur­ǵy­las­ta­ryn oqymasam, qazaqtyǵymnyń quny kók tıyn. Sonymen qatar, álemdik aqyl-oıdyń qaınar kózi sanalatyn dú­nıe­lerdi de túpnusqadan oqýǵa tıispiz. «Ti­li joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady» dep Ahmet atamyz tegin aıtpaǵan. Qazaq tili – ulttyq bolmysymyz, julyn-júı­kemiz, júregimiz, bar baı­lyǵymyz, al shet tili álemdik dúnıe­lerge qol sozatyn qu­ralymyz. - Prezıdent Atyraý óńirine barǵan saparynda memleket ataýyn ózgertý týraly oıyn bildirdi. Ha­lyqtyq talqylaýǵa salý týraly usy­nys aıtty. Qazirgi kúni bul másele aq­parat quraldarynda, áleýmettik je­lilerde, ınternet-portaldarda keńinen sóz bolýda. Osyǵan qatysty sizdiń kóz­qa­rasyńyz qalaı? - Menińshe, El­­­­ba­synyń bul oıynyń túp tórkini al­dynda ǵa­na Qazaqstan halqymen bó­lisken «Máń­gilik el» ıdeıasynda jatyr dep esep­teımin. Táýelsizdikti qorǵaý – bar­sha­myzdyń boryshymyz! Memleket ataýyn ózgertýge qatysty oı-pikir de osy­dan shyǵyp otyrǵan bolý kerek. Jal­py, álemdik saıasatta Táýelsizdikten aıy­rylyp qalý asa iri qaýipterdiń biri. «Biz Táýelsiz el boldyq, endi bizdiń Táýel­­sizdigimiz máńgilik» degen durys bola qoımas. Qazirgi zamanda Táýel­siz­dik­ten aıyrylyp qalýdyń ekon­omı­ka­lyq, saıası, rýhanı, ulttyq múddeden aıy­rylý, sol arqyly ózin-ózi joǵaltyp alý syndy túrli formalary bar. Táýel­sizdigimiz tuǵyrly bolý úshin ekono­mı­kalyq jaǵynan qýatty bolý kerek, eko­­nomıkalyq derbestik el Táýel­siz­diginiń basty tiregi. Endi memleket ataýyn ózgertýge qa­tysty. Jalpy, óz basym, erte me, kesh pe el ataýyn «Qazaq Eli» nemese «Qazaq Res­pýblıkasy» dep ózgertý zańdy dep esep­teımin. Árnárseniń óz ýaqyty bar, son­dyqtan bul pisip-jetilip kele jat­qan ıdeıa dep túsinem. Biraq bul baǵytta qo­ǵamdaǵy talqylaýdan bólek, bizdiń je­rimizde túrli ult ókilderi turatyn­dyq­­tan tú­sindirý sharalaryn da óte sapaly deń­geıde júrgizýimiz kerek. - Siz QR Parlamenti Má­jilisiniń Halyqaralyq ister, qor­ǵa­nys jáne qaýipsizdik komıtetiniń tó­­ra­­ǵa­sysyz. Eldiń ishki, syrtqy qaýip­sizdigi sa­­lasynyń názik qyrlary men sońǵy ýa­qyttarda tikeleı ózińizdiń ara­lasýyńyz­ben júzege asqan aıryqsha mem­lekettik mańyzy bar qujattar týraly aıtyp berseńiz. - Bizdiń komıtet eli­mizdiń ishki-syrtqy qaýipsizdigine, qor­ǵanysyna qatysty, bolashaq damýyna baılanysty kóp sharýa atqardy. Men so­lardyń bárine birdeı toqtalmaı-aq qoıaıyn, ózim tikeleı qatysqan tarıhı mańy­zy bar eki máseleni basa aıtaıyn. Bi­rin­shi, byltyr ǵana qoldanysqa engen mem­lekettik shekaramyz týraly qujat. Kez-kelgen memleket shekaradan bastalady. Táýelsizdik berik bolý úshin, shekara tasqamal bolý kerek. Shekara týraly alǵashqy zań 1990 jyldardyń ba­­synda qa­byldandy. Odan beri neshe alýan óz­gerister boldy, shekaramyzdyń delımıtasıasy boldy, demarkasıasy júzege asy­rylýda. Sondyqtan ýaqyttyń ózi jan-jaqty qamtylǵan, san márte elekten ótkizilgen memlekettik shekara týra­ly jańa qujat qabyldaý qajettigin alǵa tartty. Sóıtip, UQK Shekara qyzmetiniń basshysy, polkovnık, asa bilikti maman, qyz­met babynda qaza bolǵan Turǵanbek Stambekov bastaǵan mamandar tobymen birge, jańa tarıhı qujatty daıyndadyq. Ko­mıtettegi áriptesterim bólinip-bó­li­nip Qazaqstannyń barlyq baǵytyndaǵy she­karalardy túgel aralap, jan-jaqty tanysyp shyqty. Men barshamyzdyń janymyzǵa jara salǵan «Arqankergen» shekarasynda boldym. Áriptesterimniń elimizdiń tórt tarapyndaǵy shekaralarda otrád basshylarymen, sarbazdarmen, shekarashylarmen kezdesýlerde jınaǵan aqparattary, usynystary jan-jaqty saraptaldy. Osyndaı talqylaýdyń negizinde she­karada qaýipsizdikti qamtamasyz etýdiń naq­ty joldary, tetikteri jáne rejım­deri Zańda jan-jaqty jazyldy. Sondaı-aq, shekarada qyzmet etetin kadrlardyń da sapasyna qatysty normalar engi­zil­di. Máselen, osy Zańǵa shekara kúzetine bar­lyq jaǵynan daıyndyǵy joǵary sar­bazdardy tańdap alýǵa múmkindik be­retin arnaıy norma kirgizildi. Buǵan deıin ózge áskerı bólimderge ilinbeı qal­ǵan sarbazdar ǵana shekara qyzmetine jiberilgen bolsa, endigi jerde áskerge shaqyrtý kezinde shekara qyzmetkerleri birinshi bolyp tańdaý jasaı alady. Sonymen qatar, barlyq shekara qyz­met­te­riniń materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn nyǵaıtýǵa osy Zań yqpal etedi. Sosyn, burynǵy zańda jáne jobada shekarany ózgertýge múmkindik beretin normalar bar edi... Biz tabandap otyryp osy normalardy túbirimen alyp tastadyq. - «...shekarany óz­gertý­ge múmkindik beretin normalar» de­gen­di qalaı túsinýge bolady? - Burynǵy qabyl­dan­ǵan qujat boıynsha «memlekettermen shekarany aýystyrý, ary jyljytý, beri qozǵaý» degen sekildi jaǵdaılarǵa múmkindik beretin normalar bolatyn. En­digi jańa Zań boıynsha bizdiń she­ka­ra­lyq endikter myzǵymaıtyn bolady já­ne ony ózgertýge eshkimniń quqy joq. Bar­lyq kórshimen shekaralar qazyǵy to­lyq qa­ǵylyp boldy, endi eshkimnen jer sura­maımyz jáne eshkimge bir qarys ta jer bermeımiz. Jáne osy Zańnyń ne­gizinde shekara qyzmetine qomaqty qar­jy bólýge de bizdiń septigimiz tıýde, al ol qarjynyń qalaı jumsalyp jatqany ekinshi másele. Árbir detaline deıin mu­qıat zerttelgen Zań Elbasynyń tikeleı tapsyrmasymen jasaldy. Zań jobasyn ázirlegen jumysshy toby Eýropanyń, Reseıdiń, tipti shekarasynan shybyn ushyp óte almaǵan Keńester Odaǵynyń qu­jattaryn da qarap shyqty. Sóıtip, Elbasynyń qol qoıýymen bul Zań kúshine endi. Bul Zańǵa marqum, óz eliniń sheksiz pat­rıoty Turǵanbek Stambekovtiń eń­begi orasan ekenin basa aıtqym keledi. Kelesi qujat jaqynda qabyldanǵan Ha­lyqaralyq kelisimderdi retteıtin Zań. Buǵan Qýanysh Sultanov, Zaǵıpa Ba­lıeva jáne men bastamashy boldyq. Osy Zańǵa Halyqaralyq kelisimderdi ja­saý prosesin júıeleýge baǵyttalǵan nor­malardy engizdik. Árıne, buǵan deıin de biraz memlekettermen sharttar ja­sa­dyq, bórkimizdi aspanǵa atar jaǵdaılar bar. Al keıbir mınıstrlikter arasyn­da­ǵy sharttar delegasıa keletin sátte ne­mese bizdiń basshylar barar kezde asy­ǵys-úsigis, qate daıyndalǵandyqtan já­ne memlekettik organdar men mı­nıstr­likter óz jaýapkershiligin sońyna deıin túsinbeýiniń kesirinen, tipti keıbir shartta ózderi ne jazǵanyn sezinbeı qalǵan jaıttar kezdesti. Osyndaı jaǵ­daılardy boldyrmaý jáne syrtqy saıa­sat­taǵy kelisimderdi júzege asyrý pro­se­si tikeleı osy Zańnyń aıasynda júzege asy­rylady. Árbir memlekettik organ jyl­dyń basynda óz usynystaryn, tu­jyrymdamalaryn Úkimettiń qasynda ar­naıy qurylǵan komısıada qorǵaıdy, eger vedomstvoaralyq komısıa qýattasa usynys ortaq josparǵa kiredi. Sosyn ba­ryp ol Elbasymen kelisiledi. Bul Zań syrt­qy saıasatymyzdaǵy kelisimge qol qoıý jáne daıyndaý prosesin bir júıege kel­­tirdi, kelisimderdiń ishinde ulttyq múd­­delerdi qamtamasyz etýge tolyq múm­­kindik berildi. Qujatqa syrtqy ke­lis­sózder barysynda ulttyq múd­de­lerimizge, qaýipsizdigimizge qaıshy kele­tin, Táýelsizdigimizge qaýip tóndiretin jaǵdaılarǵa jol berilmeıdi degen norma kirgizildi. Ol normalardy buzǵan adamdardy jaýapkershilikke tartý týraly jáne bir norma bar. Sondaı-aq, osy Zańdaǵy eń úlken jańa­lyqtyń biri – memlekettik tildiń saıa­sı qyzmettegi qoldanylýyn keńeı­tý­ge baǵyttalǵan normanyń enýi. Keıbir memleketaralyq kelisimderdiń mem­le­kettik tildegi mátinsiz qol qoıylyp júr­geni jasyryn emes. Osyndaı olqy­lyq­tardy boldyrmaý úshin, jańa Zańǵa eki memleket arasyndaǵy kelisimniń bir mátini mindetti túrde qazaq tilinde bolý ke­rek degen norma engizdik. Túsine bilgen adam­ǵa bul úlken jeńis. Sondaı-aq, Zań bu­ǵan deıin oryn alyp kelgen qazaq ti­lin­degi kelissóz qujat­taryndaǵy or­fog­rafıalyq, gramatı­kalyq, tipti maz­mundyq qatelerge jol berilmeýine úle­sin qosady dep senemiz. Óıtkeni, mı­nıstr­likterdiń qazaq tilindegi qujat­ta­rynan óreskel qateler shyǵyp, uıatty bolǵan tusymyz da bar. - Mınıstrlikterde qan­shama mamandar otyr? Jalpy, ke­lissózderdiń mátinin qatesiz ázirleýge bol­maı ma? - Suraǵyńyz óte oryn­dy, degenmen, keıde halyqaralyq shart­tardy daıyndaıtyn mamandar je­tispeıdi. Kóp jaǵdaıda qujattar eń áýe­li orys tilinde daıyndalyp, artynan qazaq tiline aýdarylyp jatady. Jal­py, qazaq tilinde halyqaralyq keli­simderdi daıyndaıtyn mamandar kóp emes. Biraq Zań qabyldanǵannan keıin osy salada oń ózgerister bolady dep se­nemiz. Sondyqtan syrtqy saıa­sat­taǵy til­dik máseleni ǵana emes, Táýel­siz­di­gimizdi qorǵaý ıdeıasyn tuǵyrlandyra túsetin óte mazmundy Zań boldy dep esep­teımin. Prezıdent bul qujatqa da qol qoıdy, Zańymyz memlekettiń ny­ǵaıýyna qyzmet etýde. - Ǵalamdyq geosaıası óris­te alpaýyt elderdiń Orta Azıa el­de­rine, onyń ishinde qoıyn-qonyshy ken­ge toly Qazaqstanǵa óz yqpalyn júr­gizgisi keletini sózsiz. Sát saıyn qu­bylyp turǵan saıası oıyndar jumyr jer­diń apshysyn qýyrýda. Osyndaı syn sa­ǵatta Qazaqstannyń alys-jaqyndaǵy iri­li-usaqty eldermen qarym-qatynasy qa­laı bolý kerek dep esepteısiz?  - Biz jer kólemi jó­ninen de, mıneraldy resýrstar jóninen de óte baı memleketpiz. Ras, kóz alartýshylar da joq emes. Sondyqtan qandaı jaǵ­daıda Qazaqstan tepe-teńdik saıasaty men kópvektorly baǵyttan aınymaýy qajet. Bizge budan ózge tańdaý ja­­saıtyn jol joq. Jáne alpaýyt mem­leketterdiń yqpalyn bir-birine teńes­tirip otyrý kerek. Qytaımen, Reseımen, Eýropamen, muhıttyń arǵy jaǵyndaǵy AQSH-pen, Islam memleketteriniń bá­rimen tepe-teńdik saıasat júrgizgen jaǵ­daıda ǵana biz Táýelsizdigimizdi saqtap, qaýip­­sizdigimizdi retteı alamyz. Bar­shańyz­ǵa málim, memleket basshysy syrtqy saıasatqa qatysty jańa Konsepsıasyn bekitti. Buǵan deıingi tepe-teń­dik saıasaty ary qaraı jalǵasatyny Kon­sepsıada naqty kórsetilgen. Jáne Konsepsıada aldaǵy jyldardaǵy ba­sym­dyq Orta Azıaǵa beriletini de anyq aı­tylǵan. Orta Azıa elderiniń arasynda qaıshylyqtar az emes. Qyrǵyzdar men ózbekter, ózbekter men tájikter ara­syndaǵy etnıkalyq janjaldar, bu­dan bólek sý bólisi, terorızm, esirtki tran­zıti jáne shekaralyq máseleler soń­ǵy jyldary aımaqtaǵy ynty­maq­tastyqqa keri áser etýde. Orta Azıa damý óńiri emes, qaıshylyqtardyń ortasyna aınalyp barady, eger jaǵdaı osy­laı jalǵasa berse úlken prob­le­ma­larǵa kelip tireledi. Jáne bul búgin-er­teń sheshiletin másele emes. Kórshi eldermen sý máselesi bar, barys-kelisimiz bar jáne sol elderde qandastarymyz tu­rady. Orta Azıada tynyshtyq bolmaı, Qazaqstan­nyń ońtústiginde ty­nysh­tyq bolmaıdy. Sondyqtan Qaz­aqs­­tan aı­maq­ta kons­trýk­tıvti yn­­­ty­maqtastyqqa uıyt­qy bolatyn, eko­nomıkalyq jobalar ar­qyly óńirdiń jaqsy baǵytqa bet alýyna yqpal etetin faktor bolýy kerek. Árıne, bul da ońaı sharýa emes. De­genmen, birin­shi, ekinshi kelissózder je­missiz bolar, degenmen, túbi bir nátı­jege qol jet­kizip, aımaqqa durys ımpúls berý ke­rek. Óıtpegen jaǵdaıda janjal­dar­dyń kókesi Orta Azıadan shyǵatyn bo­lady. - Osy arada Iran fak­­toryna basa nazar aýdarǵan durys se­kildi. Sebebi, biz sońǵy ýaqyttardaǵy iri ekonomıkalyq jobalarymyzdy Parsy shyǵanaǵymen baılanystyrýdamyz ǵoı... - Durys aıtasyz, Iran óte mańyzdy memleket. Konsep­sıa­da Iranmen qarym-qatynasty odan ári jolǵa qoıý, damytý týraly sóz bar. Buǵan deıin AQSH, Eýropa tarapynan Iranǵa qarsy túrli sanksıalar salynyp kelgen. Degenmen, Iran qýaty men múm­kin­digi, rýhy jaǵynan myńdaǵan jyldyq ta­rıhy bar myqty memleket. 80 mıllıon halqy bar, ishki jalpy ónimi 500 mıl­lıard dollardan astam. Munaı, gaz qo­ry jaǵynan aldyńǵy memleket­terdiń biri. Sońǵy ýaqytta Batystyń Iranǵa qa­tysty saıasatynda jaqsy nyshandar baı­qala bastady, bul bitimgershilik jobalarda Qazaqstannyń da úlesi bar. Iran­nyń ıadrolyq baǵdarlamalaryn tal­­qylaıtyn iri jıyndar Almatyda ót­keninen barshańyz habardarsyz jáne ol konstrýktıvti aıaqtaldy. Álemniń Iranmen qarym-qatynasy rettelse, Qa­zaqstan ekonomıkalyq zor múm­kin­dik­ke ıe bolady. Biz óz temirjolymyzdy Túr­kimenstannyń shekarasyna deıin salyp qoıdyq. Resmı Ashhabad óz aýma­ǵyndaǵy shoıyn joldy bıyl bitirýge ýáde etip otyr, al ırandyqtar áldeqashan daıyndap qoıǵan. Eger Túrkimenstan bóligi iske qosylsa, bizge Parsy shyǵa­na­ǵyna tike shyǵatyn jáne shyǵanaq arqyly muhıtqa shyǵatyn óte tıimdi jol ashylady. Iran halqy kóp, ıaǵnı úl­ken saýda-sattyqqa qolaıly memleket. Sonymen qatar, osy kúnderde úlken qar­jy quıylyp jatqandyqtan biz Iran­­men ekologıa, qaýipsizdik jáne eko­nomıkalyq baǵytta Kaspııdiń qu­qyq­tyq bazasyn jáne mártebesin anyq­tap, bekitip alýymyz kerek. Bul Kaspıı qaı­rańyn bólisip jatqan ózge elderge de qatysty másele. -Ýkraınadaǵy jaǵ­daılar ózińizge málim. Elde saıası daǵda­rys oryn aldy. Memleket ekige bólinýdiń az-aq aldynda tur. Siz maman retinde Ýk­raı­­nanyń bolashaǵyn qalaı boljaısyz? - Qazirgi kezde Ýk­raınada óte kúrdeli prosester júrip ja­tyr. Bul el – Qazaqstanǵa jaqyn mem­lekettiń biri bolǵandyqtan, biz onda qa­lyptasyp otyrǵan jaǵdaılarǵa alań­daýshylyq bildirip otyrmyz. Jalpy, Ýkraına – ekonomıkalyq, onyń ishinde ónerkásibi men aýyl sharýa­shy­­lyǵy, tranzıttik áleýeti men múm­kin­­dikteri mol memleket. Alaıda, osy elde sońǵy jyldary bılik bul múm­kin­dik­terdi durys paıdalana almady. El ishinde sybaılas jemqorlyqqa jol be­rilip, ártúrli toptardyń bılikke talasý prosesteri oryn aldy. Onyń aqyry bul halyqtyń áleýmettik jaǵdaıy men tur­mys deńgeıine keri áserin tıgizip qana qoı­maı, olardyń narazylyǵyn týǵyzyp, kó­shege shyǵýyna birden-bir sebep boldy. Búgingi tańda osy eldegi jaǵdaı qıyn­­­dap tur. İshki jáne syrtqy baılanystary tuıyqtalyp, memlekettiń tu­tas­tyǵyna syna qaǵyldy. Ýkraınada Ba­­­tystyń da, Reseıdiń de múddesi bar. Son­dyqtan dál qazir bılikti ustap tur­ǵan top Eýropa men Reseıdiń yqpalyn teńestirýge kúsh salýy tıis. Iaǵnı olar Reseımen de, Eýropamen de yntymaq­tas­tyq ornatyp, tepe-teńdikti saqtaýy ke­­­rek. Egemendikterin, aýmaqtyq tutas­tyq­­taryn saqtaýdyń joly – osy. Tek qa­na Eýropamen ketý nemese tek qana Re­seımen birge bolý degen pozısıany us­tanýdyń durys emes ekenin jáne qur­dymǵa aparatyn jol ekenin atap kórsetý qa­jet. Syrtqy kúshterge keletin bolsaq, olar Ýkraınanyń táýelsizdigin syılap, egemendigimen sanasýy tıis, sondaı-aq olar­dyń osy eldiń ishki isterine qol suq­paý jáne aýmaqtyq tutastyǵyn qam­ta­masyz etý qaǵıdattaryn saqtaýy óte mańyz­­dy. Jalpy, bul memlekette jýyq ara­da tynyshtyq ornap, Ýkraına halqy beıbit jolmen ortaq bátýaǵa keledi jáne damý­dyń jolyna túsedi dep seneıik.

- Álipbı aýystyrýǵa qa­tysty qoǵamda úlken talqylaýlar bol­­dy. Jalpy, latyn álipbıine kóshý ıdeıasyna Siz qalaı qaraısyz?

- Latyn álipbıine kóshý máselesine durys qaraımyn. Bi­raq, bul birte-birte, kezeń-kezeńimen, daıyn­dyq jumystaryn tolyq rettep, halyqqa túsindirý sharalary oń nátıje-ge qol jetkizgen soń ǵana júzege asý kerek. Muny naýqanshyldyqqa aınaldyrmaý qajet. Bul baǵyttaǵy is-qımyldar tek Elbasyna esep berý úshin ǵana, kó­z­al­daý bolsa, ne kırıllısada joq, ne la­tynda joq, dúbára jaǵdaıda qalyp, kóp jaǵdaıda utylamyz. Arǵy kezeń­derdi aıtpaǵanda, bergi dáýirdegi tarıhı, áde­bı dúnıelerimiz tóte jáne kırıllısamen jazyldy. Sol baılyǵymyzdan kóz jazyp qalmaý kerek. Elbasy má­se­leni du­rys qoıyp otyr, osyǵan qatysty Úkimet naq­ty jospar, naqty usynystar, keshen­di baǵdarlama jasaý kerek. Solardy jú­zege asyratyn naqty tetikter bolý ke­­rek. Jalpy, bul máselege júıeli jáne ǵy­lymı turǵydan kelgenimiz abzal. - Kóptegen mańyzdy is­termen aımaqtarǵa barasyz, Parlament qabyrǵasynda jańa zań joba­la­ry­nyń mátinderimen jumys isteısiz. Ko­mıtettiń de sharýasy jeterlik. Ózińiz jazý­­sh­ynyń ulysyz. Bir sózińizde «Me­niń ıdealym – ákem!» dep edińiz. Osynaý qym-qýyt jumystyń arasynda kitap oqý­ǵa ýaqyt tabasyz ba? - Ákem maǵan jas­taıymnan kóp nársege úıretti, ba­ǵyt­tady, sonyń ishinde eń birinshi kitap oqý­ǵa qatty kúsh saldy. Alǵash mektepke barǵan kezimde ákem maǵan Eýropadan bastap, musylman áleminiń, aqyr aıaǵy ózimizdiń qazaq ertegilerin oqýǵa jaǵdaı jasady. Eseıe kele qazaq qalamger­leri­nen bastap, álem klasıkteriniń shy­ǵar­malaryn jata-jastana oqydym. Kitap oqýǵa bala kúnimnen qalyptastym. Qaı qıyrda issaparda júrsem de, jumysta da, úıde de kún saıyn kitap oqýǵa mindet­ti túrde ýaqyt tabamyn. Árıne, eń áýeli ákemniń ádebı muralaryn qaster tutam. El aýzynda júrgen qazaq qalamger­le­riniń shyǵarmalaryna jıi oralyp turam. Soń­ǵy ýaqyttarda kóbine ózimniń kásibı salama qatysty álemdik ǵalym­dardyń, sarapshylardyń shyǵarmalaryn oqı­myn. Tegi úndistandyq, qazir Amerıkada turatyn Farıd Zakarıa deıtin bedeldi saıasattanýshy, sarapshy-jýrnalıstiń sońǵy jyldary «Lıberaldy demokra­tıa­nyń bolashaǵy jáne AQSH sýper­derjavalyqtan aıyryl­ǵan­nan keıingi saıasat qandaı bolady?» degen baǵytta eki kitaby jaryq kórdi. Óte qyzyǵyp oqy­dym. Sosyn AQSH-tyń burynǵy Mem­lekettik hatshysy, álemdik deń­geıdegi bedeldi saıasatker aqsaqal Genrı Kıssındjerdiń Qytaıdyń ımperatorlar zamanynan bastap búgingi kezeńi, ishki jáne syrtqy saıasatyna qatysty ja­ryq kórgen jańa eńbegin oqyp shyq­tym. Lúdmıla Ýlıskaıanyń rýhanı adam­gershilik qundylyqtardy dárip­teıtin kitaptaryn jıi oqımyn. Nobel syılyǵyn alǵan Perý jazýshysy Marıo Vargos Losanyń «Aqyrǵy zamannyń soǵysy» degen romanyn úlken qyzyǵý­shylyqpen oqyǵam. Ózimizdiń kórnekti qalamgerlerimizdiń shyǵarmalaryn udaıy qarap otyrýǵa tyrysamyn. Keıin­gi býyndaǵy Baqytjan Aldıar, Ba­qyt Bedelhan, Tanakóz Tolqynqyzy, Almat Isádil, Erlan Júnis, Azamat Tasqara syndy aqyndardyń jyrlary jaqsy áserler qaldyrdy. - Siz kitapty ınternetten oqısyz ba, álde qolǵa alyp oqı­syz ba? -Men bala kezimnen qalyptasqan ádet, kitapty qolǵa alyp oqı­myn, al otandyq jáne sheteldik be­del­­di saıası-ekonomıkalyq gazet-jýr­nal­dardy ınternetten qaraýǵa tyrysamyn. -Ýaqyt bólip arnaıy suhbat bergenińizge rahmet, qyz­me­tińiz­ge, otbasyńyzǵa tabys tileımin!

Janarbek SADYHANULY.

"Qazaq ádebıeti"

(taqyryp ózgertilip alyndy)