قازاق ەلىنىڭ بۇرىنعى ۇكىمەتباسىلارىنىڭ ءبىرى، قاراعاندى ءوڭىرىنىڭ قازاعى سەرىك احمەتوۆءتىڭ ورىستانىپ كەتكەن قاراعاندىنى قازاقى قالىپقا سالىپ، بۇعان دەيىنگى بىردە-بىر اكىمنىڭ قولىنان كەلمەگەن ونەگەلى ىستەر اتقارعانىن؛ اتاپ ايتقاندا، قازاقتىڭ اردا ۇلدارى ابىلايحانعا، قانىش ساتبايەۆقا، قاسىم امانجولوۆقا ەسكەرتكىش ورناتىپ، قازاقستانداعى ەڭ ۇلكەن لەنين ەسكەرتكىشىن قالانىڭ ورتالىعىنان الدىرتىپ تاستاپ، ورنىنا تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن قويعانىن جانە اينالاسىنا باۋىرجان ابدىشيەۆ، بەرىك ءابدىعالي، مەيرام سماعۇلوۆ سەكىلدى ۇلتشىل، سەركە جىگىتتەردى جيناعاندىعىن؛ قارا­عاندىنىڭ مەملەكەتتىك بيلىك قۇرىلىمدارى مەن ىرگەلى ءھام اقشالى بيزنەسىن الاقاندارىندا مىقتاپ ۇستاعان ورىستاردىڭ دەمىن با­سىپ، بۇل سالالارعا قازاقتاردى تارتقاندىعىن، اقىرىندا، قازاعىن سۇيگەن سەرىك احمەتوۆتىڭ قولىنا كىسەن سالىپ، «جەمقور» قىلعان رەسەيدىڭ قازىرگى باسشىسى ۆ.پۋتين ەكەندىگىن باسپاسوزدەن وقىپ: «ويپىرماي، بىزدە ۇكىمەت باسقارعان جىگىتتەر قورعانسىز بولسا، قاراپايىم قازاقتىڭ كۇنى قانداي بولماق؟» - دەگەن سۇراق مازا بەرمەي جۇرگەن...

مۇنىڭ ءوزىن قۇر ايقاي، جاي لاقاپ شىعار دەيىن دەسەڭ، جاقىندا عانا قاراعاندى وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارلىعىنا اندرەي لياپۋنوۆ، ساران قالاسى جەتەكشىلىگىنە اناتوليي شكارۋپا، وبلىس ورتالىعىنداعى ەڭ ۇلكەن قازىبەك بي اتىنداعى اۋدانى اكىمى بولىپ تاتيانا شاتوحينا، وبلىستىڭ سپورتىن باسقارۋعا ەشكىم بىلمەيتىن سۋحورۋكوۆا تاعايىندالدى. سوڭعى ۋاقىتتاعى وسى وزگەرىستەردەن ءبىز س.احمەتوۆ كەتكەننەن كەيىن وبلىس قايتا ورىستانىپ، بيلىكتەگى قازاقتاردى ورىستاردىڭ ىعىستىرعانىن انىق كورەمىز!

ول-ول ما، وزدەرىن كاسىبي سانايتىن بىرنەشە قازاق باسپا ءسوز قۇرالدارى بىلاي دەپ جازدى: «مۇحتار جاكىشيەۆ- قازاقستاننىڭ وركەندەۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان ازامات. سوزاق پەن شيەلىدەگى ۋران ءوندىرۋ بۇگىنگىدەي دارەجەگە جەتۋى نەعايبىل ەدى، «قازاتومپروم»-دا ۋران وندىرۋدەن قازاقستاندى الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوستى جانە قازاق­تاردىڭ جاعدايىنا، ۋراننان كەلەتىن ەكولوگيالىق زارداپتاردىڭ الدىن بولجاپ، ونىڭ ءقاۋپى جايلى بايانداما جاسادى. مۇحتار جاكىشيەۆتىڭ تۇرمەگە وتىرعانى سول ەكەن، ەلىمىزدە «روساتوم» پايدا بولىپ، قازاقستاننىڭ ۋران ءوندىرىسىن تۇگەلىمەن قول استىنا باعىندىردى. وسىلاي، ۆلاديمير پۋتين ءوز ماقساتىنا جەتتى. ال، ءوز قازاعى ءوز باۋىرىن تۇرمەگى قاماپ وتىر...»

قازاقتاردىڭ ۇيىمشىلدىعى، ۇلتشىلدىعى، بەرەكەسى مەن بىرىككەنى - ورىسقا دا، قىتايعا دا، باسقا دا قاجەت ەمەس. بۇل - باعزى زاماننان تاڭ اتسا كۇننىڭ شىعاتىنى سياقتى تالاسسىز اقيقات. ەركىن كۇنگە شيرەك عاسىر وتسە دە، ءوز قولىمىز ءوز اۋىزىمىعا جەتپەي، تاپا تال تۇستە تالانىپ وتىرعانىمىز، كىرىپتارلىقتان قۇتىلماعانىمىز - مەنىڭشە، قۇلدىق سانانىڭ «قۇدىرەتى».

ورىستى دوس كورۋ، كورشى تۇتۋ، جازۋ-سىزۋدى ۇيرەتتى دەپ قۇرمەت كورسەتۋ - كوپتەگەن قازاقتاردىڭ ساناسىنان وشپەي قالعان. قازاقتى ەزگىگە سالىپ، ەسىنەن تاندىرعان پاتشالىق رەسەيدىڭ دە، سوۆەتتىك رەسەيدىڭ دە قازاققا جانى مۇلدەم اشىعان ەمەس. اقيقاتتى جالعاندىقپەن بۇركەمەلەپ، قازاقتى قىرىپ-جويىپ، بىرنەشە ەسەگە ازايتىپ جىبەرگەن ورىس بيلىگى قالايشا «دوس»، «كورشى»، «ۇيرەتۋشى» بولا الادى؟!.

ورىس مۇجىعى ەشقاشان دوستىقپەن قيمىل جاسامايدى، ول تەك جۇدىرىقتىڭ كۇشىن عانا تۇسىنەدى. رەسەيدىڭ مارقۇم پرەزيدەنتى بوريس ەلسيننەن: «ءسىز دەموكراتسىز با؟» دەپ سۇراعاندا، ول مۇدىرمەستەن: «مەن سوۆەت ادامىمىن. ال، سوۆەت ادامى ەشقاشان دەموكرات بولا المايدى!» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ناعىز شىندىق ءسوز!

...نەگىزى، «ەلگە باسشىلىق ەتۋگە ۇلتشىل ازامات كەرەك» دەپ جاتامىز. ءبىراق، ۇلتشىلدى ورىس وتكىزبەيدى. ۇلتىن سۇيەتىن قازاق قىتايعا دا پايدالى ەمەس. ال، دەموكراتيانى جالاۋلاتقان ءارى قالقان ەتكەن كۇللى باتىس ءۇشىن (باسىم بولىگىنىڭ ۇلتى جويتتەر (ەۆرەي)) ناعىز قازاق - ناعىز جاۋ. ءتىلى مەن ءدىلى بۇلىنگەن قازاق (ءورىستىلدى نەمەسە ءاعىلشىنتىلدى) كەرەك باتىسقا دا، باسقاعا دا. ال، ءتىلى مەن ءدىلى لاس قازاق - ناعىز قازاق ەمەس، ۇلتشىل دا بولمايدى. مۇنداي ماڭگۇرت بۇگىن قازاقستاندى باسقارسا، ەرتەڭ، ايتالىق، كامەرۋنعا جەتەكشىلىك ەتە بەرەدى...

قازاقى بولمىسى مەن تەگىن جوعالتقان قازاقتىڭ قازاققا ەش پايداسى جوق، تەك وراسان زيان عانا شەگەمىز. قۇلدىق سانانىڭ سىرقاتىنىڭ سىرى وسىندا...

ايتپاقشى، سەرىك احمەتوۆ پرەمەر-مينيستر بولعان كەزدە قارا­عاندى وڭىرىندەگى باسشىلىق قىز­مەتتەرگە مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا جانە ونى مىندەتتى ەكەنىن ايتقان...

كۇنى كەشە وسى سارىنعا ۇقساستاۋ اقپار تارادى. الماتى قالاسىن دامىتۋ مەن 2017 جىلعى بۇكىلالەمدىك قىسقى ۋنيۆەرسيادانىڭ دايىندىعى جونىندەگى جينالىس كەزىندە ەلباسى ن.نازاربايەۆ بارلىق وبلىس بويىنشا “قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تiل تۋرالى” زاڭىنىڭ ساقتالۋىن تەكسەرۋدى تاپسىردى. ارتىنشا GU-GU.kz پورتالىندا ەرجان جاۋباي «ەلباسىنىڭ وسى ءسوزى ءۇشىن قۋانۋى كەرەك ەدى» دەي كەلىپ، مۇنىڭ ءوزى، ياعني «كوپتەگەن باقتىڭ پرەزيدەنتتىڭ ءسوزىنىڭ نەگىزىنە بويلاماي، اتتانداپ جاتقانى... - ەل مەن ەلباسىنىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋدان باسقا تۇك تە ەمەس». ءارى قاراي اۆتور بىلاي دەيدى: «...پرەزيدەنتتىڭ: «ەگەر ادام ورىس تىلىندە سۇراسا، جاۋاپ تا ورىس تىلىندە بولۋى كەرەك» - دەگەن ءسوزىن: «ەگەر ادام قازاق تىلىندە سۇراسا، جاۋاپ تا قازاق تىلىندە بولۋى كەرەك» - دەپ ۇعۋعا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى، ءتىل تۋرالى زاڭ بويىنشا، ەگەر ادام قاي تىلدە سۇراق قويسا، سول تىلدە جاۋاپ بەرىلۋ كەرەك. مەملەكەت باسشىسى ايتقانداي: «ەگەر ول ورىس تىلىندە سويلەسە، ول جاۋاپتى ورىس تىلىندە الۋى كەرەك». ەندەشە، “ەگەر ول قازاق تىلىندە سويلەسە، ول جاۋاپتى قازاق تىلىندە الۋى كەرەك. ال ءسىز قازاق تىلىندە سويلەسەڭىز، سىزگە ورىس تىلىندە جاۋاپ بەرسە، وندا پرەزيدەنت ايتقانداي: «بۇلاي جاسايتىنداردىڭ بارلىعىن جۇمىستان شىعارۋ كەرەك!». ال بۇعان قازاق ءتىلىنىڭ ەلىمىزدەگى 134 ءتىلدىڭ ءبىرى ەمەس، كونستيتۋسيا بويىنشا مەملەكەتتىك ءتىل ەكەنىن دە قوسىڭىز. «ق ر تىلدەر تۋرالى» زاڭنىڭ «ازاماتتاردىڭ ءوتiنiشتەرiنە قايتارىلاتىن جاۋاپ» دەپ اتالاتىن 11-بابىندا: «مەملەكەتتiك جانە مەملەكەتتiك ەمەس ۇيىمداردىڭ ازاماتتاردىڭ ءوتiنiشتەرi مەن باسقا دا قۇجاتتارعا قايتاراتىن جاۋاپتارى مەملەكەتتiك تiلدە نەمەسە ءوتiنiش جاسالعان تiلدە بەرiلەدi»، - دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان.

پرەزيدەنت ءسوزىن “مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ، قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ ءوز قولدارىڭىزدا. جوعارىعا جولدايتىن حاتتارىڭىزدى تەك قانا مەملەكەتتىك تىلدە جولداڭىزدار. سول كەزدە باسى ارتىق اڭگىمە بولمايدى” – دەپ ءتۇسىنۋ ساناسى بار ادامعا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بىرەۋدى كىنالاپ، بىرەۋدىڭ ءمىنىن ىزدەگەنشە، ءسوز استارىنا (!) ءمان بەرگەن ابزال بولار».

بىزدىڭشە، بۇلاي وي قورىتۋدىڭ دا رەتى جوق ەمەس. بۇعان قوسىمشا ەلباسىنىڭ «ءتىل تۋرالى ماسەلەدە بىزدە زاڭ بار» دەگەن سويلەمىنىڭ «ءما­سەلەدە» دەگەن ءسوزىن جاقشاعا الساق: «ءتىل تۋرالى (ماسەلەدە) بىزدە زاڭ بار» - بولىپ شىعادى. وتە دۇرىس. سوسىن: «بىزدە كونستيتۋسيادا جازىلعان» دەگەنى دە ءجون. باسشى رەتىندە: «پروكۋراتۋرا نەگە تەكسەرمەيدى؟» - دەگەنىنە قوس قولىمدى كوتەرىپ: «پروكۋراتۋرا قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قۇقىقتارىنىڭ كۇن سايىن، قادام سايىن وتە ورەسكىل بۇزىلىپ جاتقاندىعىن نەگە تەكسەرمەيدى؟!.» - دەگەن ءسوزدى قوسقىم كەلەدى.

مەملەكەت جەتەكشىسى: «مەن بىلەمىن، كوپ پرەزيدەنتتەر ءبىر تىلدە عانا سويلەيدى. پۋتين ورىس تىلىندە، تۇرىكتىكى تۇرىك تىلىندە سويلەيدى. ال مەن ەكى تىلدە سويلەيمىن. بۇل ماعان وتە ۇناعاندىقتان ەمەس، مەنى بارلىق تۇرعىندار تۇسىنسە دەيمىن» دەدى. تاماشا عوي، دەمەك، قازاقستانداعى مەملەكەتتىك بيلىكتەگى ءاربىر قىزمەتكەر ۇلتىنا، ۇلىسىنا قاراماستان، «بىزدە كونستيتۋسيادا جازىلعان» تارتىپپەن جانە «ءتىل تۋرالى بىزدە زاڭ بار» بولعاندىقتان، «بارلىق تۇرعىندار تۇسىنسە» دەگەن نيەتپەن، مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋى كەرەك. ولاي ەتپەسە: «بۇلاي جاسايتىنداردىڭ بارلىعىن جۇمىستان شىعارۋ كەرەك».

ءبىر قاراعاندا، ءبارى دۇرىس، ءبىراق، مەنىڭ ۋايىمىم: ءبىزدىڭ بيلىكتەگى انا ءتىلىن تۇسىنبەيتىن مەنىڭ قاراكوز باۋىرلارىم مەن باسقا ۇلت وكىلدەرى-جەرلەستەرىم جۇمىستان شىعىپ قالسا، شيتتەي بالا-شاعالارىن كىم اسىرايدى؟!.

قاجىمۇقان عابدوللا