– بىزدە ادەبي سىندار جازىلىپ جاتىر. سىن مۇلدە جوق دەپ ايتا المايمىز. سىن جوق دەپ بۇرىننان ايتىلىپ كەلەدى، وتە جاتتاندى اڭگىمە. ءبىراق ادەبي سىندار ۇنەمى ءساتتى بولا بەرمەيدى. ايتالىق، ماعجاننىڭ اقىندىعى تۋرالى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ 1926 جىلى تاشكەنتتە جاساعان بايانداماسى ماعجاندى اقتاۋ تۇرعىسىنداعى بايانداما بولاتىن. سەبەبى، 1924-25 جىلدارى ماعجان قۋعىنعا ۇشىرادى. ءسابيت مۇقانوۆتار اقىننىڭ باسىنا قارا قاپ كيگىزىپ، رۋحاني، ادەبي سوت ءجۇرگىزدى. اقىن ولەڭدەرىن جوققا شىعارىپ، سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى، ۇلتشىل، كەرتارتپا اقىن رەتىندە جۇرتقا جايدى. سول كەزدە جۇسەكەڭ ارا ءتۇسىپ، تاشكەنتتە قازاق جاستارىنا ماعجاننىڭ اقىندىعى تۋرالى بايانداما جاسادى. ءقازىر سول باياندامانى سىني ماقالا دەپ قابىلداۋعا بولادى. ماقالادا اقىن ولەڭدەرىن تالداپ، «ماعجان نەسىمەن اقىن، اقىندىق ەرەكشەلىگى قانداي؟» دەگەن ماسەلەلەردى كوتەرە وتىرىپ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ اقىن پوەزياسىنىڭ بۇكىل ەستەتيكالىق قىرىن اشىپ شىعادى. بۇل ماقالانىڭ قۇندىلىعى جۇسىپبەكتىڭ ماعجاندى ۇلكەن رومانتيك، جاڭاشىل، ەۋروپا دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن ءىرى اقىن رەتىندە تالداپ، كورسەتىپ بەرگەندىگىندە. «ماعجان كەرەمەت، جاقسى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز جوق وندا. تازا، كاسىبي دەڭگەيدە جازىلعان سىني ماقالا. مەنىڭ ويىمشا، قازاقتىڭ كاسىبي سىنى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ وسى ماقالاسىنان باستالدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ادەبيەت تانىتقىش» دەگەن كىتابى بار، 1926 جىلى شىققان. احاڭنىڭ بۇدان دا ەرتەرەك جاريالانعان اباي تۋرالى «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن ماقالاسى بار. بۇل كىسىنىڭ كىتابىن ياكي ماقالاسىن بولسىن كاسىبي سىن دەگەننەن گورى، فيلولوگيالىق ەڭبەك دەگەن ورىندى شىعار. نەگە؟ سەبەبى، احمەت بايتۇرسىنوۆ فيلولوگياعا ءتان بارلىق جۇيەنى «ادەبيەت تانىتقىشتا» جاساپ بەرءدى. تاعى ءبىر شوقتىعى بيىك ادەبي سىن تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ «جۇمباق جان» دەگەن كىتابىندا شىققان اباي تۋرالى، قاسىم تۋرالى جازىلعان ەسسەلەرى. تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ سول كولەمدى ەسسەلەرىندە اباي مەن قاسىمنىڭ اقىندىق الەمى عاجاپ اشىلىپ، تالدانادى. سوسىن، اسقار سۇلەيمەنوۆ جاپ-جاس كەزىندە (1961 جىلى بولسا كەرەك) ادەيى ادەبي پروسەسكە قوزعاۋ سالۋ ءۇشىن، ءبىر جاعىنان اعا بۋىننىڭ كەيبىر كەمشىلىگىن ايتىپ، تولستوي، اۋەزوۆتەردى تالداي وتىرىپ «ءتىل تۋرالى بىرەر ءسوز» دەگەن ماقالا جازعان. ۇلكەن ادەبي ماسەلە كوتەرگەن. ول دا ادەبي سىننان گورى، ادەبي فيلوسوفياعا جاقىن. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ، تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ ءبىز اتاپ وتىرعان ماقالالارى ادەبي تەوريالىق، ادەبي فيلوسوفيالىق تولعانىستارعا تولى. ول ماقالالاردىڭ ءبارى تىكەلەي ءبىر شىعارماعا ايتىلعان ادەبي سىن ەمەس، تۇتاس قازاقتىڭ ءجۇز جىلدىق ادەبي ءۇردىسىن قورىتىندىلاعان، تالداعان ەڭبەكتەر دەپ ويلايمىن. وسىنداي ادەبي-فيلوسوفيالىق وي-تولعامداردى تۇرسىنجان شاپايدىڭ «شىن جۇرەك – ءبىر جۇرەك»، «تىنىشتىق مەتافوراسى» دەگەن سەكىلدى ەڭبەكتەرىنەن ۇشىراتامىز. ۇلكەن ادەبي-فيلوسوفيالىق، ەستەتيكالىق دۇنيەنى ساراپقا سالاتىن ەڭبەكتەر اسا كوپ تە، جوق تا ەمەس. ادەبي سىن تەك عانا ءبىر شىعارماعا ايتىلمايدى، ادەبي داۋىرلەردى دە قامتيدى. جوعارىدا اتاپ وتكەن بەس ماقالانى (ءجۇسىپبەكتىڭ ماعجان تۋرالى ماقالاسىن، تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ اباي، قاسىم تۋرالى ماقالاسىن، اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ ءتىل تۋرالى ماقالاسىن، تۇرسىنجان شاپايدىڭ ەكى ماقالاسىن) ادەبي داۋىرلەرگە پىكىر ايتقان ەڭبەكتەر دەپ ەسەپتەيمىن. ال، ونداي دەڭگەيگە، ورەگە اسا تالعامدى، سەزىمتال، جۇرەكتى سىنشىلار عانا بارا الادى. دايىندىقپەن كەلەدى. ورىستىڭ ادەبي سىنىنداعى ماڭگىلىك مۇرا – بەلينسكييدىڭ ءتىل تۋرالى بەس ماقالاسى، ميحايل باحتين فيلوسوفيالىق تولعانىستارى، توماس ەليوتتىڭ ەڭبەكتەرى، حوسە ورتەگا ي-گاسسەتتىڭ ادەبي، مادەني ءىزدەنىستەرى، يوحان حەيزينگانىڭ الەمدىك اۋقىمدى شىققان دۇنيەلەرى – تۇتاس ادەبي جاڭالىقتاردىڭ اشىلۋىنا تۇرتكى بولدى. بىزدە ونەردى تالداعان، ساراپتاعان سىننان گورى، ادەبيەت تاريحىنىڭ زەرتتەۋلەرى، ونان قالسا تالعامسىز جازىلعان دۇنيەلەر باسىم. ءقازىر تازا ادەبي پىكىرتالاس، ۇلكەن ادەبي تولعانىستار، كوركەم شىعارمانى تالدايتىن سىنشىلار جوقتىڭ قاسى. قاراپ وتىرساڭىز، ادەبي قۇبىلىس بولىپ جاتادى. ماسەلەن، مۇقاعالي وتە ۇلكەن قۇبىلىس. ال، مۇقاڭ نەسىمەن مىقتى، نەسىمەن جۇرتتىڭ جۇرەگىنەن ورىن تەپتى دەگەنگە كەلسەك، ءالى اشىلماعان قۇپيا كوپ. ونىڭ سىرىن وقىرمان دا، ادەبي ورتا دا بىلمەيدى. مۇمكىن بىر-ەكى سىنشى بىلگەن شىعار، ولار دا جازعان جوق. مۇمكىن، اسقار سۇلەيمەنوۆ، زەينوللا سەرىكقالييەۆ، تولەگەن توقبەرگەنوۆ بىلگەن شىعار... مىسالى، ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ 1972 جىلى شىققان ادەبي سىن-ماقالالارى بار، تۇتاس كىتاپ. سوندا ابەكەڭ مۇقاعالي ماقاتايەۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، تۇمانباي مولداعالييەۆ تۋرالى جازادى. سول داۋىردەگى ادەبي قۇبىلىستى تۇگەل جازدى. ءبىراق ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ سول ماقالالارى سيپاتتاما تۇرعىسىندا قالىپ قويدى. ول جەردە جاڭاعى ايتىپ وتىرعان اسقار سۇلەيمەنوۆ، تاكەن الىمقۇلوۆتىكى سياقتى تالداۋ جوق. ول جەردە دىم جوق ەدى دەگەن ءسوز ەمەس، ءوز دەڭگەيىندە پايىم-تۇسىنىكپەن جازىلعان ماقالالار. ءبىراق، ءابىش كەكىلبايەۆ ەپيكالىق جازۋشى، سىنشى ەمەس ەكەن. تاكەن ءالىمقۇلوۆ ايتقانداي جانرىن تاپقان جازۋشى بولدى... نەگىزى سىندى ەسەرسوق بىرەۋ بولماسا، بارلىق ادام قابىلدايدى. دۇرىس ايتىلعان سىن ەشكىمنىڭ شابىنا شوق تاستامايدى. ورنىمەن كەكەتپەي، مۇقاتپاي ايتقان سىندى، نەگە قابىلداماسقا. ماسەلەنىڭ ءبارى ادامنىڭ ورەسى جەتكەن جەرىنە بايلانىستى. كوڭىل جىقپاستىقپەن بىرەۋدىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى سىنشىلار جازسا جازاتىن شىعار. وعان توقتاپ قالايىن دەپ تۇرعان ادەبي پروسەسس جوق. ەرتەرەكتە ايگۇل ءىسماقوۆا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە «مەرەيتويلىق ەمەس ماقالا» دەگەن ماقالا جازعان بولاتىن. ول ماقالا جايدان-جاي جازىلماسا كەرەك. ويتكەنى، مەرەيتويلىق ماقالالار كوپ جازىلاتىن بولعان سوڭ، سونى سىنادى. شىنىمەن دە ءقازىر بىرەۋدىڭ مەرەيتويى بولسا «قازاق ادەبيەتى»، «ايقىن»، «تۇركىستان»، «الاش ايناسى»، «الماتى اقشامى» گازەتتەرىنە مەرەيتوي يەسى تۋرالى كەرەمەت پافوسپەن جازىلعان ماقالالار شىعادى. وعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە ونداي ماقالانى كورە المايسىڭ. مۇمكىن، بۇل دا كەرەك شىعار. جالپى، ادامزاتتىق قوعامدا تەك تالعامدى ادامدارعا عانا بيلىك بەرەتىن، سولار عانا ەلدىڭ، ونەردىڭ تاعدىرىن شەشەتىن جاعداي بولمايدى. بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ءوزىمىز ەلجىرەپ ەسكە الاتىن الاش وردا زامانىندا ونداي نارسە بولمادى. الاش وردا زامانىندا سوۆەتتىك باعىتتاعى سىنشىلار مەن شىنايى ۇلت جاناشىرلارى اراسىنداعى ايتىس-تارتىستار ادەبي، كوركەمدىك تالداۋلارعا قۇرىلعان جوق. تاپتىق كوزقاراستار نەگىزىندە ءوربىدى. ماعجان، مۇحتارلاردىڭ ولارمەن ءسوز تالاستىراتىن ۋاقىتى دا بولعان جوق. قۋعىندا ءجۇردى. ءبىراق ماعجاننىڭ، مۇحتاردىڭ، ءمىرجاقىپتىڭ، احمەتتىڭ وزدەرى عانا پىكىر الماستىرىپ، كەڭەس قۇراتىن، تاسقا باسىلماعان تالعامدى ورتالارى بولدى. ونداي ورتا بۇگىن دە بار. گازەتكە جازىلمايدى، باسقوسۋلارعا بارمايدى. وزىمەن-وزى. ونداي مادەنيەتتى جالپى حالىقتىق دەڭگەيگە شىعارۋ، ادامزات ءۇشىن مۇمكىن بولماي كەلەدى... قورىتىپ ايتقاندا، ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىمىز بولسىن، اقىن-جازۋشىلارىمىز بولسىن ولاردىڭ جاساعان ەڭبەكتەرى ادەبي پروسەسكە جاۋاپ بەرىپ، زامان سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرسا، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتىپ جاتادى. مىسالى، ءقازىر جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى الاش بولعانى ءۇشىن وقىپ جاتقان جوقپىز. ماعجاندى دا سولاي. ايتپەسە، الاش قۇرامىندا ماعجاننان باسقا اقىن، ءجۇسىپبەكتەن باسقا جازۋشى جوق دەيسىڭ بە؟ كوركەمدىگى، بەرەتىن ەستەتيكالىق ءلاززاتى، رۋحاني سۇرانىسىمىزدى قاناعاتتاندىراتىن ەرەكشەلىگى ءۇشىن كوز مايىڭدى تاۋىساسىڭ...
دايىنداعان ىرىسبەك دابەي.
سۋرەت "ازاتتىق راديوسىنىڭ" سايتىنان الىندى
پىكىر قالدىرۋ