قازاقستان رەسپۋبليكاسى كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن، ياعني 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاي وتىرىپ، ءوز مەملەكەتتىلىگىنىڭ سالىستىرمالى تۇردە العاندا وتە قىسقا كەزەڭىندە ۇلكەن الەۋمەتتىك، ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىردى جانە ورتالىق ازياداعى اسا ماڭىزدى ەلدىڭ بىرىنە اينالدى. قازاقستان جان باسىنا شاققانداعى ءىجو-ىن 700 اقش دوللارىنان 13 600 اقش دوللارىنا دەيىن ارتتىرىپ، ەلدەگى دامۋ مەن تۇراقتىلىقتىڭ نەگىزىندە ءوزىنىڭ ماقساتىن ايقىنداپ الدى جانە باسەكەلەستىك تۇرعىسىنان العاشقىلاردىڭ قاتارىندا الدىنا الەمدەگى اسا دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ ساپىنا قوسىلۋ مىندەتىن قويدى، - دەپ جازادى Qamshy.kz "ەگەمەن قازاقستانعا" سىلتەمە جاساپ.
بۇگىندە قازاقستاندا تۇراقتىلىق پەن تۇسىنىستىكتىڭ ارقاسىندا ءتۇرلى ەتنوستىق توپتار مەن ءدىني سەنىم-نانىمداعى ادامدار ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، دوستىقتىڭ تەمىرقازىعىن بەكەمدەي تۇسۋدە. ال ەلدەگى قازاق حالقى سانىنىڭ ۇلەسى 65 پايىزدى قۇراسا، جالپى تۇرعىندار 17 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى. 2014 جىلى قازاقستان جاھاندىق بەيبىتسۇيگىش يندەكسىنىڭ جىل سايىنعى كورسەتكىشى بويىنشا 99-ورىندا تۇراقتاسا، وتكەن جىلى 86-ورىنعا، ال بيىل ءتىپتى 75-ورىنعا كوتەرىلدى.
بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتىڭ جانە تۇراقتىلىقتىڭ نەگىزىندەگى دامۋىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان وتكەن 20 جىل ىشىندە شەتەل ينۆەستورلارى ءۇشىن، قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، تارتىلىس ورتالىعىنا اينالدى دەسەك، قاتەلەسپەيتىنىمىز انىق. وسى ورايدا قازاقستانعا قۇيىلعان تىكەلەي شەتەل ينۆەستيسيالارىنىڭ كولەمى 200 ميلليارد اقش دوللارىنا جەتىپ وتىر.
سىرتقى ساياساتتاعى مۋلتيپەرسپەكتيۆالى تيىمدىلىك
قازاقستان كوپقىرلى جانە بەيبىتسۇيگىش سىرتقى ساياسات ۇستانىپ كەلەدى. ماسەلەن، ەلدىڭ رەسەيمەن شەكاراسى 14 مىڭ شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. قىتايمەن جانە باسقا دا ەلدەرمەن شەكارالاسادى. استانا ولاردىڭ بارلىعىمەن ستراتەگيالىق قارىم-قاتىناس ۇستانا وتىرىپ، ءوزىنىڭ بايلانىستارىن اقش-پەن، ەۋروپا ەلدەرىمەن جانە يسلام الەمىمەن نىعايتۋدى دا ۇمىتقان ەمەس. وسى سالادا تەڭدەستىرىلگەن ماڭىزدى ساياسات جۇرگىزىپ كەلە جاتقان قازاقستان بۇرىنعى كەڭەس وداعى رەسپۋبليكالارىنىڭ ىشىندە، يسلام الەمى ەلدەرىندە العاش بولىپ ەقىۇ-عا ءتوراعالىق ەتتى. يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنا باسشىلىق جاسادى.
ەندى ەكسپو-2017ء-نىڭ يەسى رەتىندە وسى حالىقارالىق ۇلكەن شارانى وتكىزۋگە جان-جاقتى دايىندىق ۇستىندە. ەكسپو-نىڭ ءوزىنىڭ اۋقىمى جونىنەن الەمدەگى ءۇشىنشى شارا بولىپ سانالاتىنىن قاپەرگە سالا كەتەيىك. اتالعان حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەگە 5 ميلليوننان استام ادام كەلەدى دەپ كۇتىلىپ وتىر. وسى ماقساتتا قازىرگى كەزدە نەگىزگى تاقىرىبى «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» بولىپ تابىلاتىن جاڭا دا زاماناۋي كورمە ورتالىعىنىڭ قۇرىلىسى سالىنۋدا. ەل استاناسىنىڭ قاق تورىندە ورىن تەپكەن كورمە الاڭى ەكسپو-2017 اياقتالعان سوڭ ەلدىڭ باس قالاسىنىڭ كورمە ءتۋريزمى نىسانى رەتىندەگى شەبىن نىعايتا تۇسەتىن بولادى. بۇل تابىستاردىڭ بارلىعىنا قازاقستان وڭىردەگى العاشقى ەل بولىپ قول جەتكىزىپ وتىر.
تاريح پەن تۋريزم ەلى
سوڭعى كەزدەرى ءتۇرلى ەلدەر، ونىڭ ىشىندە جۇڭگو دا بار، تاريحي جىبەك جولىن قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش-جىگەر جۇمساپ جاتىر. ال قازاقستان جىبەك جولى مارشرۋتىندا وزگەنىڭ نازارىن وزىنە ستراتەگيالىق جانە گەوساياسي ورنالاسۋىمەن اۋدارادى جانە جەراستى قازبا بايلىقتارى تۇرعىسىنان كەلگەندە الەمدەگى اسا باي ەلدەردىڭ قاتارىنان سانالادى. ماسەلەن، قازاقستان مۇناي مەن تابيعي گاز قورى بويىنشا الەمدە 12-ورىن الادى. قۋات كوزدەرىنەن تۇسكەن پايدانىڭ ارقاسىندا ەلدە كەڭ كولەمدى قۇرىلىس جۇمىستارى قانات جايىپ، جولدار مەن كوپىرلەر سالىندى.
تۋريزم سالاسىندا دا ايتارلىقتاي تابىسقا جەتكەن قازاقستان تۋريستەردىڭ نازارىن ءوزىنىڭ بىرەگەي ارحەولوگيالىق تۋىندىلارىمەن دە وزىنە اۋدارىپ وتىر. قازىرگى تاڭدا ەلدە 9 مىڭنان استام تاريحي تۋىندىلار بار دەپ ەسەپتەلەدى. ءتۇرلى وبلىستار مەن قالالارداعى كوپتەگەن تۋىندىلار يۋنەسكو-نىڭ قورعاۋىنا الىنعان، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستاماسى بويىنشا جۇزەگە اسىرىلىپ كەلە جاتقان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ تانىمالدىعى الەمدە بارعان سايىن ارتا ءتۇسىپ وتىر.
الەمدە نازاربايەۆتىڭ الار ورنى ايتارلىقتاي
ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ – كوپقىرلى جانە وڭىرلىك اۋقىمنان اسىپ كەتكەن كوشباسشى. بۇگىندە ول تەك ءوز ەلى عانا ەمەس، بۇكىل ءوڭىردىڭ تۇراقتىلىعى مەن دامۋىندا شەشۋشى ءرول اتقاراتىن تۇلعا بولىپ تابىلادى. نازاربايەۆ قول جەتكىزگەن دەڭگەيدى ءتۇسىنىپ، ونى كەلەسى ۇرپاققا بەرۋ ءۇشىن بۇل كوشباسشىنىڭ بىرەگەيلىگىنە ەكپىن ءتۇسىرۋ كەرەك. نازاربايەۆ تاۋەلسىزدىك جاريالانباي تۇرىپ، كسرو دەپۋتاتتارىنىڭ سەزىندە بىلاي دەگەن بولاتىن:
«ەل دەموكراتيالاندىرۋ تۋرالى ادەمى سوزدەرگە قاقالىپ-شاشالىپ جاتقان كەزدە، ءبىر ءۇزىم نان ءۇشىن ەۋروپانىڭ باي «ۇستەلىنە» كوز ءسۇزۋ باستالعان تۇستا مۇنداي ساياساتپەن ەش كەلىسە المايمىن. قازاقستان ەشقاشان ەشبىر ءوڭىردىڭ قولتىعىندا كەتپەيدى جانە ەشقاشان بىرەۋدىڭ ءىنىسى بولمايدى». نازاربايەۆ، سونداي-اق، جاڭاشىلدىققا جانى قۇشتار كوشباسشى رەتىندە سينگاپۋردىڭ، وڭتۇستىك كورەيانىڭ، مالايزيا مەن تۇركيانىڭ ۇلگى-ونەگەسىمەن رۋحتاندى. ول ءوزىنىڭ ءبىلىمىن ەكونوميكا، تاريح، ساياسات جانە عىلىمنىڭ باسقا دا سالالارىندا تەرەڭدەتە ءتۇسىپ، ەلدىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى دامۋ جوسپارىن ءتۇزدى. وسى ارادا ەلدىڭ ىنتىماقتاستىققا، ينتەگراسياعا، تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىككە نەگىزدەلگەن سىرتقى ساياساتىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى.
شىن مانىندە، قازاقستان قۋاتى جونىنەن الەمدەگى ءتورتىنشى يادرولىق دەرجاۆا ەدى. الايدا، مەملەكەت باسشىسى سارابدالدىق تانىتىپ، سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جاۋىپ قانا قويماي، قولداعى يادرولىق ارسەنالدان دا ءوز ەركىمەن باس تارتتى. بەلسەندى ءىس-قيمىل تانىتقان نازاربايەۆ، سونىمەن قاتار، ءوزىنىڭ كورەگەندىگىنىڭ ارقاسىندا ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك سالاداعى كوپتەگەن كوكەيكەستى پروبلەمالاردى دەر كەزىندە ەڭسەرۋگە قول جەتكىزدى. نازاربايەۆتىڭ وسى قىرى قازاقستاننىڭ قانداي دا ءبىر ىشكى جانجالدارسىز ىلگەرىلەۋىنە مۇمكىندىك بەردى.
سونىمەن ءبىر مەزگىلدە، نۇرسۇلتان نازاربايەۆ سيمبيوتيكالىق كوشباسشى دەۋگە لايىق ىس-ارەكەتتەر دە تانىتا ءبىلدى. اتالعان تۇسىنىك اكىمشىلىك ومىرگە ءتىرى ورگانيزمدەر اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىكتى نىشاندايتىن تەرمين رەتىندە بەيىمدەلگەن بولاتىن. وسىلايشا ول، قالايتىن بولساڭ، الەمدە بارلىق دىندەر مەن ەتنوستارعا بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدە ءومىر سۇرە الاتىنداي جاعداي جاساۋعا بولاتىنىن ايعاقتاپ، وسىنىسىمەن بۇكىل الەمنىڭ نازارىن وزىنە اۋداردى. اتالعان ۇدەرىس نازاربايەۆتىڭ الەمدىك ساياسي ساحنادا كورەگەن كوشباسشى رەتىندەگى شەبىن شىن مانىندە نىعايتا ءتۇستى. ءسويتىپ، وڭىردە دامۋدىڭ نازاربايەۆ قولدانعان ادىستەرى مەن تاسىلدەرى شىعىس پەن باتىستى بىرىكتىرەتىن ينتەگراسيالىق ۇدەرىستەردىڭ تارتىمدىلىعى ءۇشىن العىشارت جاسادى. وسى نەگىزدە رەسەي، اقش جانە جۇڭگو سەكىلدى جاھاندىق اۋقىمداعى كۇشتەر قازاق دالاسىندا تەڭدەي تيىمدىلىك قاعيداتى بويىنشا كەزدەسۋگە مۇمكىندىك الدى.
تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتەن اسقان بيىك ماقسات جوق
الەمدەگى ەكونوميكالىق ءسىلكىنىستەر، سونداي-اق، مۇناي باعاسىنىڭ ءتۇسىپ كەتۋى ەۋرازەق ەلدەرىندە، تۇتاستاي العاندا قازاقستان ەكونوميكاسىندا دا، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قيىندىقتار تۋعىزىپ وتىر. الايدا، «ورتالىق بانك» پەن «سامۇرىق-قازىنا» قورىندا جيناقتالعان سەنىمدى ۇلتتىق رەزەرۆءتىڭ بولۋى اتالعان ۇدەرىستى سالىستىرمالى تۇردە جەڭىل ەڭسەرۋگە مۇمكىندىك تۋعىزۋدا. بۇل ارادا پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ اتالعان قوردى قۇرا وتىرىپ، جاھاندىق دەڭگەيدە وسىنداي ىقتيمال توتەنشە جاعدايلاردىڭ ورىن الۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ەسكەرگەنى اڭعارىلادى. مۇنايدان تىسقارى سەكتورلاردى جانداندىرۋ بويىنشا قولعا الىنىپ جاتقان باستامالار تابىستى جۇزەگە اسىرىلعان جاعدايدا، ياعني ەكونوميكانىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىراتىن جوبالارمەن قاتار، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا باعىتتالعان ءىس-شارالار ءوز ءناتيجەسىن بەرەتىن بولسا، تاياۋ بولاشاقتا قازاقستاننىڭ ورنىقتى دامۋ مەن ءوسۋ ماقساتتارىنا قاراي سەنىمءدى تۇردە قادام باساتىنى كۇمانسىز.
ەكونوميكالىق تۇراقتىلىق پەن ەكونوميكانىڭ سەكتورلارىن ءارتاراپتاندىرۋ ەلدىڭ ساياسي جانە الەۋمەتتىك تۇراقتىلىعى مەن تۇتاستىعىن بۇزعىسى كەلەتىن بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ مىسىق تىلەۋىنە ءتيىستى جاۋاپ بولىپ تابىلماق. نازاربايەۆتىڭ كوشباسشىلىعىمەن قازاقستاننىڭ بۇگىندە ورتالىق ازياداعى، ەگەر كەڭ اۋقىمدا قاراستىراتىن بولساق، بۇكىل ەۋرازياداعى شەشۋشى مەملەكەت بولىپ وتىرعانىنا كوز جەتكىزەسىڭ. ەۋرازەق-تىڭ بەرىكتىگى جانە ءوڭىر ەلدەرىنىڭ سىرتقى الەممەن ينتەگراسيالانۋى ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى مەن دامۋىنا تاۋەلدى. دەمەك، قازاقستانعا قارسى باعىتتالعان تەرروريزم مەن وزگە دە قاتەرلەردىڭ ءقاۋپىن جويۋ بۇكىل ەۋرازيانىڭ باسىمدىعى بولۋى ءتيىس.
كۋرشاد زورلۋ، «Yeni Cag» گازەتىنىڭ ءجۋرناليسى
