بيىلعى جىلى مەملەكەتىمىزدىڭ مارتەبەلى بەلەسى – تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىق مەرەيتويىندا تاريحي تابىستارىمىزدى، جوتالى جەتىستىكتەرىمىزدى ەلەپ-ەكشەگەندە وتباسىلىق ءداستۇردى ورنىقتىرۋداعى ىرگەلى ىستەردى ايرىقشا اتاپ كورسەتۋىمىز كەرەك. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا اتا زاڭعا ارنايى باپ ەنگىزىلىپ، «نەكە جانە وتباسىنىڭ، انا، اكە بولۋدىڭ جانە بالالىقتىڭ مەملەكەت قورعاۋىندا بولاتىنى» ايقىندالدى. وسى ارقىلى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات مەملەكەت دامۋىنىڭ ستراتەگيالىق باعىتى رەتىندە بەكىتىلىپ، بۇل سالاداعى كەلەلى ماسەلەلەر كەزەڭ-كەزەڭىمەن تۇپكىلىكتى شەشىمىن تاۋىپ كەلەدى. شيرەك عاسىردا ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت، ءال-اۋقاتى ارتقان وتباسى، ءبىلىمدى ۇرپاق قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان سىندارلى ساياساتى وتباسىلىق ساياساتتى جەتىلدىرۋگە، انا مەن بالانى مەملەكەتتىك قولداۋ بويىنشا باعدارلامالىق قۇجاتتاردىڭ قابىلدانۋىنا، وسى باعىتتا تۇتاستاي جۇيەنىڭ قۇرىلۋىنا جول اشتى، - دەپ جازادى Qamshy.kz "ەگەمەن قازاقستانعا" سىلتەمە جاساپ.
وسىلاردىڭ قاتارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 2006-2016 جىلدارعا ارنالعان گەندەرلىك تەڭدىك ستراتەگياسىنىڭ قابىلدانۋىن، وتباسى كۇنىنىڭ بەلگىلەنۋىن، بالالى وتباسىلاردى الەۋمەتتىك قولداۋدىڭ ۇلتتىق مودەلىنىڭ قالىپتاسۋىن، «مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق كونكۋرسىنىڭ وتكىزىلۋىن جانە باسقا كوپتەگەن ناقتى شارالاردى العا تارتۋعا بولادى. بۇل يگىلىكتى ىستەر ناتيجەسىندە ءاربىر بوساعاسى بەرىك وتباسى وتانىمىزدىڭ باياندى بولاشاعىنىڭ بەرىك نەگىزى رەتىندە ورنىقتىرىلدى.
ءححى عاسىردا ادامزاتتىڭ رۋحاني-مادەني، الەۋمەتتىك سۇرانىستارى مەن ءومىر ءسۇرۋ قۇندىلىقتارىنىڭ وزگەرىستەرگە ۇشىراۋىنا بايلانىستى بۇگىندە بۇكىل الەمدە وتباسى ينستيتۋتىنا قاتىستى ءتۇرلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋدە. الىسقا بارماي-اق بۇل ماسەلە بويىنشا تمد ەلدەرىندە قالىپتاسقان جاعدايعا نازار اۋدارساق، رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋس ەلدەرىندە وتباسىلاردىڭ 57-60 پايىزى ءبىر عانا بالامەن شەكتەلىپ، شاعىن وتباسى مودەلىنە ءوتۋ ءۇردىسى بەلەڭ العان. سونىمەن بىرگە قازاقستاندا جاستاردىڭ وتباسىن قۇرۋ جاسى ۇلعايىپ بارا جاتقانى بايقالسا، وزبەكستاندا، كەرىسىنشە، 16 جاستان باستاپ نەكەگە تۇرۋعا رۇقسات ەتىلۋى ءبىرقاتار الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە ورىن بەرگەن. ياعني، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، قازىرگى تاڭدا وتباسىنى زامانعا ساي بەيىمدەۋ، جاستارعا ۋاقىتتىڭ ءوز سۇرانىسىنا سايكەس تاربيە بەرۋ ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ قاتارىنا شىقتى.
بۇل ورايدا، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى، اقىن ماعجان جۇمابايەۆتىڭ: «ءتاربيەدەگى ماقسات بالانى تاربيەشىنىڭ ءدال وزىندەي ەتىپ شىعارۋ ەمەس، كەلەشەك ءوز زامانىنا ساي قىلىپ شىعارۋ»، دەگەن سوزدەرىنە تەرەڭ ءمان بەرۋىمىز كەرەك. ناقتىراق ايتساق، وتباسىلىق قاتىناستار زامان تالابىنا ساي ۇدايى زەرتتەۋدى، ءجىتى ساراپتاۋدى، بۇقارانىڭ ساناسىنا وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرۋ مەن سونىڭ ناتيجەسىندە ءتيىستى مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇرگىزۋدى قاجەت ەتەدى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن 2013 جىلدان بەرى مەرەكەلەنىپ كەلە جاتقان وتباسى كۇنى وسى ماقساتتان تۋىنداعان يگىلىكتى قادامداردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. الداعى وتباسى كۇنى وتانداستارىمىز اسىعا كۇتەتىن، ىزگىلىكتى ءىس-شارالارىنا شىنايى ىقىلاسپەن، ىجداعاتتىلىقپەن قاتىساتىن جالپىحالىقتىق جارقىن مەرەكەگە اينالدى. ەلىمىزدىڭ مەرەكەلەر كۇنتىزبەسىنە بۇل كۇننىڭ ەنۋى سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان وتباسىلىق قۇندىلىقتاردىڭ جاندانۋىنا، ءداستۇرلەردىڭ جاڭعىرۋىنا، ءتۇرلى بۋىن وكىلدەرىنىڭ اراسىنداعى سىيلاستىقتىڭ نىعايۋىنا، ۇرپاق تاربيەسىنە جاڭاشا دەم بەرىپ، ونەگەلى اۋلەتتەردىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋگە ىقپال ەتتى. ياعني، بۇل مەرەكەنى وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەۋدىڭ، ىرگەسى بەرىك جاراسىمدى وتباسى قالىپتاستىرۋدى ناسيحاتتاۋدىڭ، جول كورسەتۋدىڭ شۋاقتى كۇنى رەتىندە قابىلداۋىمىز كەرەك. قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ مينيسترلىگىنىڭ وتكەن جىلعا جاسالعان دەموگرافيالىق
احۋال تۋرالى تالداۋىندا وسى مەرەكە بەلگىلەنگەن كەيىنگى از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەلىمىزدە بۇزىلعان نەكە سانىنىڭ قىسقارۋى (2014 جىلى – 54 438، 2015 جىلى – 53 007)، وتكەن جىلى ونىڭ الدىنداعى جىلمەن سالىستىرعاندا كامەلەتكە تولماعاندارعا قاتىستى جاسالعان قىلمىستىڭ 49%-عا (7 360-تان 3 751-گە) تومەندەگەنى، بالا اسىراپ الۋ ىسىندە وڭ وزگەرىستەردىڭ ورنىعىپ، سونىڭ ارقاسىندا بىرنەشە ينتەرناتتىق ۇيىمداردىڭ جابىلعانى كورىنىس تابۋى وسى يگىلىكتى ىقپالدىڭ جەمىسى دەۋگە بولادى.
جالپى العاندا، تاقىرىپتى تاراتۋ بارىسىندا ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى قولدانۋ ادامنىڭ ايتار ويىن قۇرعاق دەرەكتەرمەن قۇرساۋلاي تۇسەتىنى بەلگىلى. ءبىراق كەز كەلگەن سالاداعى ناتيجەلى ىستەردى، قول جەتكىزگەن قوماقتى تابىستاردى وقىرمانعا جەتكىزۋ ءۇشىن دە دايەكتى فاكتىلەرگە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. سول سەبەپتى، وتباسى ينستيتۋتىن مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ شارالارىنا قاتىستى ناتيجەلى مالىمەتتەرگە ءمان بەرسەك.
ايتالىق سوڭعى 5 جىل ىشىندە قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 71،6 جاسقا دەيىن ۇزاردى، ءولىم-جىتىم كەمىدى، ونىڭ ىشىندە ول انالار اراسىندا 1،4 ەسەگە جانە نارەستەلەر اراسىندا 1،5 ەسەگە ازايدى. مەملەكەتتىك ساياسات حالىقتىڭ سالاماتتى ءومىر سالتىن قامتاماسىز ەتۋگە، دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورتتى دامىتۋعا باعىتتالىپ وتىر. سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە دەنە شىنىقتىرۋمەن جانە سپورتپەن شۇعىلداناتىن ازاماتتاردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى، ياعني 4 581،7 مىڭ ادامدى قۇرايدى (ەل تۇرعىندارىنىڭ 26،3%-ى)، ولاردىڭ ىشىندە ايەلدەردىڭ سانى 968،2 مىڭ ادام (55،4%)، بۇلاردىڭ 332،2 مىڭى اۋىلدىق ايەلدەر ەكەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك.
بۇگىنگى تاڭدا بالالى وتباسىلاردى الەۋمەتتىك قولداۋدىڭ ۇلتتىق مودەلى مەملەكەتتىك جاردەماقى مەن قىزمەت جۇيەسى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋدا. 2016 جىلعى 1 قاڭتارداعى جاعداي بويىنشا بالا تۋعاندا بەرىلەتىن جاردەماقىنى ءتولەۋگە شىعىس كولەمى 27،3 ملرد تەڭگەءنى، بالا ءبىر جاسقا تولعانعا دەيىن ونىڭ كۇتىمىنە بەرىلەتىن جاردەماقىنى تولەۋگە شىعىس كولەمى 28،6 ملرد تەڭگەنى قۇرادى.
سوڭعى جىلدارى ايەلدەردىڭ ەكونوميكالىق بەلسەندىلىگى 66%-عا ارتتى. مەملەكەتتىڭ وتباسىن قولداۋ بويىنشا قابىلداعان شارالارى 10 جىلدىڭ ىشىندە ەلدەگى دەموگرافيالىق احۋالدىڭ جاقسارۋىنا وڭ ىقپال ەتىپ، 2005 جىلدان بەرى دۇنيەگە كەلگەن سابيلەردىڭ سانى جىل سايىن ورتاشا ەسەپپەن 11،4 مىڭعا كوبەيىپ وتىر.
ايەلدەر اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق كولەمى ەكى ەسەگە ازايدى. 2015 جىلى بۇكىلالەمدىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكءسىندەگى «ەرلەرمەن سالىستىرعاندا جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەردىڭ ۇلەسى» كورسەتكىشى بويىنشا 26-ورىنعا كوتەرىلءدى. مىنە، وڭ ۇدەرىستەردى وسىلايشا ورنىقتى دەرەكتەرمەن ۇزدىكسىز جالعاستىرا بەرۋگە بولادى.
ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەرگە توقتالۋداعى تاعى ءبىر باستى سەبەپ – ەلىمىزدە وتباسىلىق قاتىناستاردى ودان ءارى نىعايتۋ جانە حالىقتىڭ مەملەكەتشىل رۋحىن قالىپتاستىرۋدا الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋ ماڭىزدى ءرول اتقارا بەرمەك. بۇل ورايدا، تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىق مەرەيلى جىلىندا قابىلدانعان «ءماڭگىلىك ەل» پاتريوتتىق اكتىسىندە قاراپايىم، تۇسىنىكتى جانە ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز ءۇشىن ەڭ قىمبات اقيقاتتار – وتباسى اماندىعى، قوناقجايلىق جانە ەڭبەكسۇيگىشتىك، تۇراقتىلىق، ءقاۋىپسىزدىك جانە بىرلىك، ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىم ۇعىمدارى ايقىن كورىنىس تاپتى. مەملەكەت دامۋىنىڭ جالپىۇلتتىق پاتريوتتىق يدەياسىندا وتباسىلىق قۇندىلىقتاردىڭ ارقاۋ بولۋى دا حالقىمىز ءۇشىن وتباسىنىڭ ورنى اسا جوعارى ەكەنىن ايعاقتايدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنءتى جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا ءوز قىزمەتىن «ماڭگىلىك ەلدىڭ» مىزعىماس جەتى تۇعىرى: تاۋەلسىزدىك جانە استانا، جالپىۇلتتىق بىرلىك، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم، زايىرلى مەملەكەت جانە جوعارى رۋحانيات، يننوۆاسيا نەگىزىندەگى تۇراقتى ەكونوميكالىق ءوسىم، جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامى، تاريحتىڭ، مادەنيەت پەن ءتىلدىڭ ورتاقتىعى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جانە قازاقستاننىڭ جالپى الەمدىك جانە وڭىرلىك پروبلەمالاردى شەشۋگە جاھاندىق تۇرعىدان قاتىسۋى سياقتى باستى يدەيالىق باعدارلارىن ىسكە اسىرۋدىڭ مارتەبەلى مىندەتىمەن ۇشتاستىرادى. وسى باعىتتاعى ءىس-شارالار قوعامنىڭ باستى مايەگى – وتباسىندا بولاشاعى ءبىرتۇتاس ەلدىڭ ىرگەتاسىن قالايتىن دەنى ساۋ، ويى وزىق ۇرپاق قالىپتاستىرۋدى ماقسات تۇتادى. بۇل تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىندا: «ءبىز، قازاقستاندىقتار، ءبىر ەكونوميكالىق نەمەسە ساياسي كەڭىستىكتە عانا ەمەس، ءبىر مادەني كەڭىستىكتە دە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز» دەگەن اقيقاتتى سەزىنۋ بىرتە-بىرتە ورنىعادى» دەپ اتاپ كورسەتتى. ياعني، قازاقستاندىقتار بەلگىلى ءبىر گەوگرافيالىق اۋماقتى مەكەن ەتەتىن تۇرعىندار عانا ەمەس، وزدەرىن وسى ەلدىڭ بولاشاق تاعدىرىمەن تىكەلەي بايلانىستىراتىن تەڭ قۇقىقتى ازاماتتار، ۇلى دالانىڭ ۇلاعاتتى وتباسىلارى ەكەندىگىن تەرەڭ ءتۇسىنۋى، ساناسىنا ءسىڭىرۋى اسا قاجەت.
تاريحتىڭ تەرەڭىنە بويلاساق، ۇلتىمىزدىڭ بويىندا وتباسىلىق قۇندىلىقتارعا، اناعا دەگەن قۇرمەت ەرەكشە وركەن جايعان. تالاي عاسىرلار بۇرىن ماڭگىلىك ەلدىڭ مۇراتتارى تاسقا قاشالعان كۇلتەگىن جازباسىندا: «اكەم ەلتەرىس قاعاندى، شەشەم ەلبىلگە انانى، ءتاڭىرى توبەسىنە ۇستاپ، جوعارى كوتەرگەن ەكەن» دەگەن سوزدەردىڭ جازىلۋى دا كوپ جايتتى اڭعارتسا كەرەك. سونىمەن بىرگە ارعى بابالارىمىز تۇركىلەر داۋىرىندە تاڭىرىدەن كەيىن ۇماي اناعا تابىنۋى دا وسى ويىمىزدى تولىقتىرا تۇسەدى. وسىعان وراي، وڭىرلەردە جۇرتشىلىق اراسىندا جۇرگىزىلەتىن جۇمىستىڭ تاقىرىپ اۋقىمى كەڭەيىپ، ءىس-شارالار كوبەيە ءتۇستى. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز ۇلىقتالاتىن جۇمىستار قىزىلوردا، الماتى وبلىستارىندا كەڭىنەن وتكىزىءلىپ، نەكە مەن وتباسىنىڭ رۋحاني نەگىزدەرىن نىعايتۋ، ەتنومادەني ءداستۇرلەردى جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان ءىس-شارالار كوپشىلىك قولداۋىنا يە بولدى. وتباسىلىق تاربيە جانە بوس ۋاقىتتى وتكىزۋ ورتالىقتارى، اۋلا كلۋبتارى جۇيەءلى جۇمىس جۇرگىزىپ وتىر. بۇل ماسەلەلەر «وتباسىلىق قاتىناستاردى، مورالدىق-ەتيكالىق جانە رۋحاني ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى نىعايتۋدىڭ 2015-2020 جىلدارعا ارنالعان جالپىۇلتتىق ءىس-شارالار جوسپارىندا» دا قامتىلىپ، ول وڭىرلەردە جۇمىس جۇرگىزۋدە باسشىلىققا الىنىپ وتىر. بۇل بولاشاعى ءبىرتۇتاس ەلدىڭ ازاماتتارىنا لايىقتى تاربيە بەرۋ – مەملەكەتتىڭ وتباسىنا جاعداي جاساپ، ونىڭ بەدەلىن ارتتىرۋ ماقساتىندا بەرگەن باعىتتارىنان باستاۋ الاتىنىن كورسەتەدى.
سونىمەن بىرگە بالالار مەن جاستاردى ادامگەرشىلىك-رۋحاني تاربيەلەۋ، وتباسى مەن بالالىقتى قورعاۋ جونىندە قابىلداناتىن شارالار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم بەرۋ تۋرالى»، «بالانىڭ قۇقىقتارى تۋرالى» زاڭدارىندا، بiلiم بەرۋدi دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتiك باعدارلاماسىندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالىق دامۋ جوسپارىندا، ءبىلىم بەرۋدىڭ بارلىق ۇيىمدارىندا وقىتۋ پروسەسىنىڭ تاربيەلىك قۇرامداۋىشىن كۇشەيتۋ جونىندەگى كەشەندى ۇلگىلىك جوسپاردا جانە ت.ب. قۇقىقتىق-نورماتيۆتىك اكتىلەردە ايقىندالعان.
بيىلعى جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 2006-2016 جىلدارعا ارنالعان گەندەرلىك تەڭدىك ستراتەگياسى قورىتىندىلانباق. ءقازىر ۇلتتىق كوميسسيا قۇرعان جۇمىس توبى ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى 2030 جىلعا دەيىنگى وتباسىلىق جانە گەندەرلىك ساياسات تۇجىرىمداماسىنىڭ جوباسىن ازىرلەۋدە. جاڭا قۇجاتتا قوعامىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى سالا – وتباسىلىق ساياساتقا: وتباسىلىق قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالۋى مەن دامۋىنا، وتباسى ابىرويىن ارتتىرۋ، ساپالى ۇرپاق ءوسىرۋ، وتباسىلىق مادەنيەتتى دامىتۋ، تاعى باسقا ماسەلەلەرگە باسا ءمان بەرىلەتىنى ءسوزسىز.
بيىلعى جىلدىڭ يگىلىكتى جاڭالىقتارىنىڭ ءبىرى – مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن بالالار قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل ينستيتۋتى قۇرىلۋى. بۇل – قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بالا قۇقىقتارىن قورعاۋدىڭ ۇلتتىق جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە دەگەن قۇلشىنىستى، بالالار ءومىرى ءۇشىن قولايلى جانە ىزگىلىكتى ورتانى قالىپتاستىرۋداعى الەمدىك قوعامداستىقتىڭ كۇش-جىگەرىن قولدايتىنىمىزدى كورسەتەتىن ايتۋلى جەتىستىك. ەلىمىزدىڭ بۇۇ-نىڭ بالا قۇقىقتارى تۋرالى كونۆەنسياسىنا بەيىلدىلىگىن راستايتىن قادام. ۋاكىل مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ينستيتۋتتارمەن ءوزارا ءىس-قيمىل جاساۋ ارقىلى بالالاردىڭ قۇقىقتار كەپىلدىگى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتۋ، سونداي-اق ولاردىڭ بۇزىلعان قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ ىستەرىمەن اينالىساتىن بولادى.
سونىمەن بىرگە وتباسىن قولداۋ، بالالارعا جاعداي جاساۋ جۇمىستارىنىڭ زاڭنامالىق تۇرعىدان شەشىمىن تابۋىنا نازار اۋدارىلدى. بالا اسىراپ الاتىن ازاماتتاردىڭ جانە باسقا وتباسىنا باراتىن بالالاردىڭ قۇقىقتارىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا بيىل ءساۋىر ايىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە جەتىم بالالار مەن اتا-انا قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. بۇل بالا اسىراپ الۋ ىسىنە وڭ وزگەرىستەر اكەلگەنى ءسوزسىز. ءويتكەءنى قازىنالىق ەمەس، وتباسىلىق ۇلگىدەگى بالالار ءۇيىنىڭ تاربيەلىك تە، ەكونوميكالىق تا تيىمدىلىگى ءىس جۇزىندە دالەلدەنگەن.
تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋدا بالالاردىڭ وتباسىندا تاربيەلەنۋى اسا ماڭىزدى ەكەندىگى – دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. بۇگىندە وڭىرلەردەگى ءبىرقاتار قازىنالىق بالالار ۇيلەرى (سوڭعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە شىعىس قازاقستان وبلىسىندا – 3، پاۆلودار وبلىسىندا 1 بالالار ءۇيى) جابىلىپ، وتباسىلىق بالالار ۇيلەرى، وتباسىلىق بالالار اۋىلدارى اشىلۋى دا وسىعان نەگىزدەلگەن.
جەتىم بالالاردى اسىراپ الۋ جانە ولاردى قانداس وتباسىنا قايتارۋ، قامقورلىق، قورعانشىلىق پەن پاتروناتقا تاپسىرۋ قىزمەتىنىڭ بەلسەندى جۇرگىزىلۋى بالالار ۇيلەرىندەگى ءتاربيەلەنۋشىلەر سانىنىڭ ازايۋىنا ىقپال ەتتى. ەگەر 2010 جىلى ولارداعى بالالاردىڭ سانى – 14 052 بولسا، 2015 جىلى مۇنداي مەكەمەلەردە نەبارى 8 066 بالا قالدى. بولاشاقتا بۇل بالالار دا ءوز ءۇيىن، ءوز وتباسىن تابادى دەپ سەنەمىز.
بالالار ۇيلەرىنىڭ تۇلەكتەرىن تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋدە وڭ ءۇردىس قالىپتاستى. 2013 جىلى قابىلدانعان زاڭعا سايكەس جەتىم بالالاردىڭ، اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردىڭ ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرعىن ءۇي الۋ قۇقىعى بەكىتىلگەلى بەرى مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي قورىنان باسپانا العان جەتىم بالالار مەن اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردىڭ سانى ۇلعايدى (2014 جىلى 951 پاتەر، 2015 جىلى 1 486 پاتەر). ءبىر عانا جامبىل وبلىسىندا سوڭعى بەس جىل ىشىندە 277 جەتىم بالاعا پاتەر بەرىلدى.
بيىل جازدا اتا-انالارىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردىڭ جانە بالالاردى ءوز وتباسىنا تاربيەلەۋگە قابىلداۋعا تىلەك بىلدىرگەن ادامداردىڭ رەسپۋبليكالىق دەرەكتەر بانكى جاسالىپ، تۇساۋكەسەرى وتكىزىلدى. بۇل جايتتىڭ ەلىمىزدە بالا اسىراپ الۋ ءىسىنىڭ العا باسۋىنا وڭ ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. اقپارات رەتىندە ايتساق، بۇگىنگى تاڭدا جەتىم جانە اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردىڭ جالپى سانى 29 666-نى قۇرايدى، ولاردىڭ 21 780ء-ىن ەل ازاماتتارىنىڭ وتباسىلارى قامقورشىلىققا العان.
انا مەن بالاعا قامقورلىق جاساۋ، وتباسىن قولداۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ ىسىنە مەملەكەتتىك ورگاندار عانا ەمەس، ەلىمىزدەگى ءىرى كومپانيالار، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار، قوعامدىق ۇيىمدار قاتىسۋىنىڭ ساندىق جانە ساپالىق كورسەتكىشى ارتا تۇسۋدە. ايتالىق، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ قاتىسۋىمەن «سالاماتتى وتباسى»، «مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى ايەلدەردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ»، «تولىق وتباسى»، «انا مەن بالا»، «وتباسىنىڭ قولىنان ءبارى كەلەدى»، «رەپرودۋكتيۆتىك دەنساۋلىقتى ساقتاۋ، وتباسىن جوسپارلاۋ، جۇكتىلىككە دايىنداۋ جانە حالىقتى، مەديسينا قىزمەتكەرلەرىن وقىتۋ ارقىلى دەنى ساۋ بالا تۋۋ» اتتى الەۋمەتتىك جوبالار ىسكە اسىرىلدى.
«BI Group» حولدينگىنىڭ قولداۋىمەن «انا ءۇيى» جوباسى جولعا قويىلىپ وتىر. قازىرگى ۋاقىتتا ومىرلىك قيىن جاعدايعا تاپ بولعان انالاردىڭ ۋاقىتشا تۇرۋىنا ارنالىپ، رەسپۋبليكا بويىنشا 26 ءۇي اشىلدى. ولار اشىلعاننان بەرى 1 171 ايەل مەن بالاعا قولداۋ كورسەءتىلىپ، 2015 جىلى 589 انا (50%) ءوز ورنىن تاپسا، بيىلعى جىلى جۇرگىزىلگەن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە «انا ءۇيىن» پانالاعان 301 ايەل بالاسىمەن ءوز وتباسىنا قوسىلدى.
جىر سۇلەيى ءسۇيىنباي ارونۇلىنىڭ «ەر جىگىت ەل-جۇرتىنىڭ پاناسىنداي، جاقسى ايەل جالپى جۇرتتىڭ اناسىنداي» دەگەن قاناتتى ءسوزىنىڭ جاستار ءۇشىن تاربيەلىك ءمانى زور دەپ بىلەمىن. وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا بالا جاستان ءسىڭىرۋگە قاتىستى قىزمەت – ۇلتتىق كوميسسيا ءۇشىن قاي ۋاقىتتا دا باستى باسىمدىقتاردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرمەك. بۇل رەتتە وتباسى مەن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ ىنتىماقتاستىعى ناتيجەسىندە جۇزەگە اساتىن تاربيە جۇمىستارىنا جۇكتەلەتىن مىندەت زور. قاشاندا جاڭالىق مەملەكەت ورداسىنان تارالىپ، يگى ىستەر سودان باستالادى. سول داستۇرمەن ەلوردادا سوڭعى جىلدارى وزەكتى بولىپ وتىرعان ومىردەگى، وتباسىنداعى اكە ءرولى تاقىرىبىن جانداندىرۋ قولعا الىندى. رەسپۋبليكالىق «اكەلەر وداعى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باستاماسى بويىنشا استانادا «اكەلەر ءىزى» كونكۋرسى وتكىزىلىپ، بولاشاقتا وتباسى تىرەگى، ەل قورعانى بولار ۇلانداردى تاربيەلەۋ ماسەلەسىنە نازار اۋدارىلدى. قوعامدا قايىرىمدىلىق ءدانىن سەبۋ، جاس ۇرپاق بويىندا ىزگى ادامي قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتكەن ءىس-شارالار باستاۋ الدى. استانالىقتار ۇيىتقى بولعان «اكەلەر ءىزى» كونكۋرسى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ نازارىن اۋدارىپ، جۇمىس جوسپارىنا ەنگىزىلدى.
البەتتە، بۇگىنگى قوعام ومىرىندە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق، رۋحاني-ادامگەرشىلىك احۋالعا تاقتايداي تەگىس، وقتاي ءتۇزۋ دەگەن ۇزىلدى-كەسىلدى باعا بەرە سالۋ اسىعىستىق بولار ەدى. ويتكەءنى ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان بۇگىنگى الەۋمەتتىك ورتادا بۇكىل ەل بولىپ قولعا الاتىن قوردالانعان پروبلەمالاردىڭ دا بار ەكەنى شىندىق. سونىڭ ىشىندە سوڭعى كەزدەرى بالالارعا، ايەلدەرگە زورلىق-زومبىلىق جاساۋ سياقتى ءجانتۇرشىگەرلىك وقيعالاردىڭ ورىن الۋى قوعامدى قاتتى الاڭداتىپ وتىر. مۇنداي قىلمىستاردىڭ الدىن الۋعا قاتىستى مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان زاڭ تالاپتارىن قاتاڭداتۋ، پەدوفيلدەرگە قاتال جازا قولدانۋ شارالارى كۇشەيتىلۋدە. دەسەك تە بۇل دەرتپەن كۇرەسۋدە ەڭ باستىسى وشاقتىڭ ءۇش تۇعىرىنداي «وتباسى-قوعام-مەملەكەت» بولىپ بىرلەسىپ كۇش بىرىكتىرۋ، وسى ارقىلى ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزۋ قاجەت دەپ ويلايمىز.
مەملەكەت باسشىسى بەلگىلەپ بەرگەن بەس ينستيتۋتتىق رەفورمانىڭ العاشقى رەفورماسىندا ايتىلعانداي، قوعامدا زاڭ ۇستەمدىگى بەرىك ورنىعىپ، قۇقىق بۇزۋشىلىققا «مۇلدەم توزبەۋشىلىك» قاعيداتى سالتانات قۇرۋعا ءتيىس. سونىمەن بىرگە جاستار اراسىندا اجىراسۋ فاكتىلەرىنىڭ دە بەلەڭ الۋى قوعامداعى مورالدىق-ەتيكالىق احۋال بويىنشا ءبىرشاما جۇمىس جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن كورسەتىپ وتىر. بۇعان قوسا، مەملەكەت تاراپىنان جاسالىپ وتىرعان تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ شارالارىنا، بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەمەن جانە وقىتۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان «بالاپان» باعدارلاماسى مەن باسقا دا الەۋمەتتىك قولداۋلارعا باسىمدىق بەرىپ، وسى ارقىلى جاس وتاۋدىڭ شاڭىراعىنىڭ شايقالماۋىنا، ءسويتىپ قوعامداعى ۇلگىلى وتباسىلاردىڭ قاتارىن تولىقتىرۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. بۇل ورايدا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ باعىت بەرۋى بويىنشا ەلىمىزدە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياساتتا وسىعان دەيىن اتقارىلعان ىستەر اۋقىمدى، الداعى كەزەڭدە ەڭسەرەتىن جۇمىس ەرەسەن دەپ وي تۇيۋىمىزگە بولادى.
وتباسى بەدەلىن ارتتىرۋ باعىتىندا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان وسىنداي ەلەۋلى ءىس-شارالاردىڭ قاتارىندا «مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق كونكۋرسىن دا اتاپ ءوتۋ كەرەك. ۇلتتىق كوميسسيانىڭ باستاماسىمەن 2011-2013 جىلدارى «ماقتانىم، تىرەگىم – وتباسىم» دەگەن تاقىرىپپەن وتكىزىلىپ كەلگەن ءىس-شارانىڭ «مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق كونكۋرسىنا ۇلاسقانى بەلگىلى. ۇلتتىق كونكۋرس بيىل ءۇشىنشى رەت وتكىزىلۋدە. بۇل – سونشالىقتى كوپ ۋاقىت بولماسا دا وزىندىك قورىتىندىلار جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن مەرزىم. ايتالىق، 2014 جىلى كونكۋرسقا ەلىمىز بويىنشا 1 298 وتباسى قاتىسسا، بيىلعى جىلى ولاردىڭ سانى 2 579-عا جەتتى. كونكۋرسقا بيىل 1960 اۋىلدىڭ وكىلدەرى قاتىسۋى (ءبىرىنشى جىلى – 1 213 اۋىل) ول تۋرالى تەك قالالار مەن ءىرى ەلدى مەكەندەر عانا ءبىلىپ قويماي، ناسيحاتى ەلىمىزدىڭ شالعاي اۋىلدارىنا دەيىن جەتكەنىن كورسەتەدى.
«مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق كونكۋرسىنىڭ شىن مانىندە حالىقتىق مەرەكە ەكەندىگىن وعان ەلىمىزدى مەكەن ەتكەن ەتنوستاردىڭ بارلىعى دەرلىك قاتىسۋى جانە جىل وتكەن سايىن ولاردىڭ قاتارىنىڭ ۇلعايا ءتۇسۋى دە كورسەتىپ وتىر (2014 جىلى – 124، بيىل – 241 وتباسى). بۇل رەتتە ءوز اۋماقتارىندا تۇراتىن ەتنوس وكىلدەرىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ جونىنەن اقتوبە، سولتۇستىك قازاقستان، شىعىس قازاقستان، قاراعاندى جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارى كوش باستاپ تۇر. كونكۋرسقا قاتىسقان كاسىپتىك شەبەرلىگىن اۋلەتتەن اۋلەتكە جەتكىزىپ بەرىپ وتىرعان ۇرپاقتار وتباسىلارى دا ەكى ەسە وسكەن (226 – 483). كوپ بالالى وتباسىلاردىڭ بەلسەندىلىگى (2014 جىلى – 492، بيىل – 1 065 وتباسى) قۋانتسا، جاس وتباسىلار سانىنىڭ ءوسۋى (العاشقى جىلى – 238، بيىل – 472 وتباسى) كوڭىلىمىزگە قازاقستاندا وتباسى ينستيتۋتىنىڭ ىرگەتاسى نىعايا تۇسەدى دەگەن سەنىم ۇيالاتادى.
سونداي-اق ۇلتتىق كونكۋرستى ناسيحاتتاۋ ىسىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ەلەۋلى جۇمىس اتقارعانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. «مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق كونكۋرسىن اقپاراتتىق سۇيەمەلدەۋ بويىنشا جانە وتباسى ينستيتۋتىن دامىتۋ تاقىرىبىنا باسپا ءسوز جانە ەلەكتروندىق اقپارات قۇرالدارىندا 1000-عا جۋىق ماتەريال جارىق كوردى. وسىنىڭ ءبارى وتباسى – ادام بالاسىنىڭ ومىرگە جولداما الاتىن كاۋسار باستاۋى، ارقاسۇيەر التىن دىڭگەگى ەكەنىن، قازاقستان قوعامىندا وتباسىنىڭ مارتەبەلىك ءمانى قاشاندا تەرەڭ ەكەنىن كورسەتەدى. ويتكەنى «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ىرگەسىن بەرىك، كەرەگەسىن كەڭ، شاڭىراعىن بيىك ەتەتىن ۇلتتىڭ باستى قۇندىلىعى ورەلى ۇرپاق، ۇلاعاتتى وتباسى ەكەنى اقيقات.
گۇلشارا ءابدىقالىقوۆا،
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى جانىنداعى
ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ ءتورايىمى
