كەشە اقوردادا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ توراعالىعىمەن ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسى ءوتتى. وندا ەل ەكونوميكاسىنىڭ قازىرگى جاعدايى باياندالىپ، الداعى جوسپارلار پىسىقتالدى، - دەپ جازادى Qamshy.kz "ەگەمەن قازاقستانعا" سىلتەمە جاساپ.
الەۋمەتتىك احۋال تومەندەمەۋى ءتيىس
ارينە، قازىرگىدەي الەمدىك ەكونوميكانىڭ تۇراقسىز تۇسىندا ەشبىر ەلدىڭ شەكەسى قىزىپ وتىرعان جوق. ال كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر دەمەكشى، جاھان جۇرتىنىڭ نارىق الەمىندەگى جاعدايى بىر-بىرىنە اسەرسىز بولمايدى. ەندەشە، قازىرگى كەزەڭدە ۇكىمەتتىڭ ەلدىڭ الەۋمەتتىك الەۋەتىن السىرەتپەي، ەكونوميكالىق ءوسىمىن ورىستەتۋ باعىتىنداعى جۇمىستارى بۇرىنعىدان دا ەسەلەنە تۇسپەك. مۇنداي ساتتەردە ءار ەل وزىنە تيەسىلىسىن يگەرىپ، ءتيىمدى شەشىمدەرمەن ەكونوميكاسىن بارىنشا دامىتۋعا كۇش سالسا كەرەك. ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا دا ەلباسى الەمدىك ەكونوميكانىڭ قازىرگى قولايسىز احۋالىن ايتىپ، سوعان قاراماستان، ەل ۇكىمەتى xالىقتىڭ جاعدايىن تومەندەتپەۋى تيىستىگىن اتاپ كورسەتتى.
دۇنيە جۇزىندەگى اxۋال جاقسارىپ وتىرعان جوق. ەۋروپا دا، رەسەي دە، توڭىرەگىمىزدەگىنىڭ ءبارى دە اسەر ەتەدى. سوعان قاراماي، ءبىراز شارۋا ىستەپ، جالپى ەكونوميكانىڭ دەڭگەيىن تومەندەتپەۋ ءىس-شارالارىن قولعا الدىق. ەندى، قازىرگى الەۋمەتتىك اxۋالدى قاراپ، قالعان ۋاقىتتا نە ىستەۋىمىز كەرەك، قانداي جاڭا جۇمىستار اتقارۋىمىز قاجەتتىگىن اقىلداسىپ الۋ ءۇشىن كەزدەسىپ وتىرمىز. الداعى ۋاقىتقا قابىلداعان جوسپارلارىمىز بار. ونى وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. الەمدىك ەكونوميكالىق جاعدايدى، مۇناي باعاسىنىڭ، باسقا شيكىزات باعالارىنىڭ تومەندەپ وتىرعانىن دا كورىپ وتىرسىزدار. ءبىز دە الەمنىڭ ءبىر بولشەگى بولعاننان كەيىن سىرتتا وتىرعانىمىز جوق. وسىنداي جاعدايدا ءبىز جول تاۋىپ، ەكونوميكامىزدى الىپ شىعۋىمىز قاجەت، xالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن تومەندەتپەۋگە بارلىق جاعداي جاساۋىمىز كەرەك، دەدى پرەزيدەنت.
قازىرگى قيىن جاعدايدا قازاقستان وزەكتى شەشىمدەردى دەر كەزىندە قابىلداعانىنا توقتالعان ەلباسى سونىڭ ناتيجەسىندە ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ وڭ ديناميكاسىن كورسەتكەنىن اتاپ ءوتتى. مەملەكەتتىك قولداۋ ەسەبىنەن ينۆەستيسيالىق وزەكتىلىكتى ساقتاي بىلدىك. سونىمەن قاتار، جاڭا شىندىق جاعدايىندا دامۋ بويىنشا الداعى بولاتىن قادامداردى وسى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن جانە كەلەسى جىلى انىقتاۋىمىز كەرەك. ءقازىر 2016 جىلدىڭ بيۋدجەتى قارالادى. سونىمەن بىرگە، ءبىز كەلەسى ءۇش جىلعا ارنالعان بيۋدجەتتى بەكىتەمىز. ۇكىمەتكە بەكىتۋگە بارعانعا دەيىن ونى بارشامىز بىرگە تالقىلاۋىمىز كەرەك، دەدى مەملەكەت باسشىسى.
وڭ كورسەتكىش بايقالىپ وتىر
كەڭەيتىلگەن وتىرىستا ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى قۋاندىق بيشىمبايەۆ ەلىمىزدىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق جاعدايى تۋرالى ەسەپ بەردى.
تامىز ايىندا ەكونوميكا تاعى 0،1 پايىزعا وسكەنiن اتاپ وتكiم كەلەدi. وسىلايشا، بيىلعى جىلدىڭ سەگiز ايىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا iشكi جالپى ءونiمنiڭ ءوسiمi 0،3 پايىزدى قۇراپ وتىر. جالپى العاندا، ماۋسىم ايىنان باستاپ ەكونوميكانىڭ وڭ ءوسiمi بايقالادى. «نۇرلى جول» باعدارلاماسى مەن داعدارىسقا قارسى iس-شارالار جۇمىس iستەي باستادى»، دەدi مينيستر. ب.ءبيشىمبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، ءوسiم ۇلكەن بولماعانىمەن، قازاقستانداعى جاعداي جاقىن ءارiپتەس ەلدەردەگi احۋالدان جاقسىراق. ءماسەلەن، وسى كەزەڭدە رەسەي، بەلارۋس، قىرعىزستان جانە تاعى دا بiرقاتار ەلدە iشكi جالپى ءونiم تومەندەگەن.
ءمينيستردىڭ مالىمەتىنشە، ەلىمىزدە ەكونوميكا ءوسىمى قۇرىلىس سالاسىندا – 6،7، كولىك سالاسىندا – 4،2، اۋىل شارۋاشىلىعىندا – 4،9، وڭدەۋ ونەركاسىبىندە – 0،7، قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا 0،4 پايىزعا ءوستى. دەگەنمەن، تاۋ-كەن وڭدەۋ سالاسىندا ءبىراز قيىندىق بار. ماسەلەن، اتالعان سالاداعى ءوسىم 4،8 پايىزعا ارتتا قالعان. بۇل مۇناي جانە كومىر ءوندىرۋدىڭ ازايۋىمەن بايلانىستى بولىپ وتىر. الايدا، تابيعي گازدى ءوندىرۋ كولەمى ارتقان، سونداي-اق، ءتۇرلى-تۇستى مەتالداردى ءوندىرۋ بوزشاكول مەن اقتوعاي كەن ورىندارىنىڭ ىسكە قوسىلۋى ارقىلى ءوسىپ وتىر.
«2016 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن «نۇرلى جول» باعدارلاماسى بويىنشا تولىق يگەرۋ قامتاماسىز ەتىلىپ، داعدارىسقا قارسى شارالار تولىق ورىندالادى. تاۋارلار مەن قىزمەتتەرگە باعانىڭ نەگىزسىز ءوسۋى توقتاتىلادى. جالپى، ەكونوميكاداعى وڭ وزگەءرىستەرگە وراي، ءبىز ءىجو ءوسىمىن جوسپارلانعان 0،5 پايىزدا كۇتىپ وتىرمىز، دەدى مينيستر.
داعدارىسقا قارسى جوسپار اياسىندا ۇكىمەت كاسىپورىنداردى قولداۋ ءۇشىن ءبىرقاتار شارالار قابىلدادى: تج كولىگى مەن ەلەكتر ەنەرگياسىنا ءبىرقاتار جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان. سونداي-اق، ۆەدومستۆو باسشىسى ايتىپ وتكەندەي، جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان باعدارلامالار ناتيجەسىندە 170 مىڭ جۇمىس ورنى ساقتالدى، ونىڭ ىشىندە 114 مىڭى تۇراقتى. جالپى، قابىلدانعان شارالار 5 پايىز دەڭگەيىندە تۇرعان جۇمىسسىزدىقتى وسىرمەيدى.
2016 جىلى «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن 60،3 ملرد تەڭگە قاراستىرىلدى. شاعىن جانە ورتا بيزنەس جوبالارىنا ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىمدى جۇرگىزۋگە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 16،5 ملرد تەڭگە، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق قور قاراجاتىنان 15 ملرد تەڭگە كوزدەلگەن.
قازاقستاندا «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» بيزنەستى قولداۋ مەن دامىتۋدىڭ ءبىرىڭعاي باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ جالعاسۋدا، ونىڭ شەڭبەرىندە شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرىن جۇيەلى قولداۋ شارالارى قابىلدانۋدا.
2016 جىلى 34 جوباعا ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىمدى جەتكىزۋ جۇرگىزىلۋدە.
مينيستر كەلتىرگەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەلدەگى ينفلياسيا دەڭگەيiنiڭ تومەندەگەنى بايقالىپ وتىر. تامىز ايىندا ايلىق ينفلياسيا 0،2 پايىزعا دەيiن باياۋلاپ، جىل باسىنان 5،4 پايىزدى قۇرادى، دەدى ق.بيشiمبايەۆ. تاعى بiر ماڭىزدى فاكتور، ەكونوميكانى كرەديتتەۋ قايتا باستالدى. مينيستردiڭ ايتۋىنشا، ەگەر قاڭتاردان ءساۋiرگە دەيiن نەسيەلەر كولەمi تومەندەسە، مامىردان باستاپ ءوسiم بايقالعان. 1 تامىزدان باستاپ نەسيەلەر 0،5 پايىزعا ءوسiپ، 12،7 ترلن تەڭگەنi قۇراعان. ال رەسپۋبليكانىڭ سىرتقى تاۋار اينالىمى بiرiنشi جارتىجىلدىقتا 30،4 پايىزعا، ياعني 28 ملرد دوللارعا دەيiن تومەندەگەن. ەكسپورت 17،1 ملرد، ال يمپورت 12،3 ملرد دوللاردى قۇراسا، قازاقستاننىڭ حالىقارالىق رەزەرۆi جىل باسىنان بەرi 4،2 پايىزعا ءوسiپ، 95،2 ملرد اقش دوللارىنا جەتكەن.
نەگiزگi كاپيتالعا تارتىلعان ينۆەستيسيانىڭ جالپى كولەمi 4،3 ترلن تەڭگەنi قۇرادى. ونىڭ iشiندە 1،5 ترلن تەڭگەنi مەملەكەتتiك سەكتور سالدى، دەپ اتاپ ءوتتى ق.بيشiمبايەۆ. مينيستر ەكونوميكانىڭ شيكiزاتتىق ەمەس سالالارىنا تارتىلعان ينۆەستيسيا كولەمiنiڭ ايتارلىقتاي ارتقانىن دا ايتتى. بۇدان بولەك، تiكەلەي شەتەلدiك ينۆەستيسيا كولەمi ارتىپ، 5،7 ملرد دوللاردى قۇراعان. بۇل وتكەن جىلعى دەڭگەيدەن 5 ەسەگە ارتىق. شەتەلدiك ينۆەستيسيا، نەگiزiنەن، حيميا، فارماسيەۆتيكا، ماشينا جاساۋ، قۇرىلىس، كولiك، مۇناي ءوندiرۋ سالالارىنا تارتىلدى. تiكەلەي ينۆەستيسيالار ناتيجەسiندە ەلiمiزدiڭ حالىقارالىق رەزەرۆi جىل باسىنان بەرi 4،2 پايىزعا ءوسiپ، 95،2 ملرد اقش دوللارىن قۇرادى. ۇلتتىق قورداعى اكتيۆ 64،7 ملرد اقش دوللارىنا جەتتi. ءوسiم – 1،9 پايىز، دەدi ق.بيشىمبايەۆ.
قارجىلىق احۋال ورنىقتى
القالى جيىندا كەلەسى كەزەكتە قارجى ءمينيسترى باقىت سۇلتانوۆ ەلىمىزدىڭ قارجىلىق جاعدايى تۋرالى باياندادى. مينيستر ءبىرىنشى كەزەكتە بيىلعى جىلدىڭ 8 ايىنداعى ەل بيۋدجەتى كولەمى بويىنشا رەكوردتىق كورسەتكىشكە جەتكەنىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەتتىك قارجى تۇراقتى، ال كىرىستەر بويىنشا العا جىلجۋ بار، سونداي-اق، تاپشىلىق تومەندەپ كەلەدى.
بيۋدجەتتىك قۇرالدار ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ مەن جۇمىسپەن قامتۋدىڭ ءوسۋىن قوسا العاندا، بىرنەشە مىندەتتەردى شەشۋگە قايتا باعدارلاندى. بۇل «نۇرلى جول» باعدارلاماسى ارقىلى داعدارىسقا قارسى شارالاردى قولداۋدى، جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەرگە بەرىلەتىن ترانسفەرتتەر ارقىلى وڭىرلەردى دامىتۋعا جاردەم كورسەتۋدى قاراستىرادى. بارلىق الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەر ورىندالدى. جىلدىڭ باسىنان بەرى بيۋدجەتتىك ۇيىمدار قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىلارى، ستۋدەنتتەردىڭ ستيپەنديالارى 25 پايىزعا كوتەرىلدى. زەينەتاقىلار مەن باسقا دا الەۋمەتتىك تولەمدەردى يندەكساسيالاۋ ساقتالىپ وتىر، دەدى قارجى ءمينيسترى.
سونداي-اق، ول جەكەشەلەندىرۋ، مۇلىكتى جاريا ەتۋ جانە مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ۇدەرىستەرىن كەڭەيتۋ ەكونوميكانى جانداندىرۋعا ءوز ۇلەسىن قوسقانىنا توقتالا كەلىپ، وسى جىلدىڭ بيۋدجەتىن ناقتىلاۋعا جانە كەلەسى ءۇش جىلدىق مەرزىمگە وڭ جوسپارلاردى دايىنداۋ ءۇشىن رەسۋرستىق نەگىز قالىپتاسقانىن جەتكىزدى.
ودان ءارى ب.سۇلتانوۆ بيىلعى جىلدىڭ 8 ايىندا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ كىرىسى 25 پايىزعا اسىرا ورىندالعانىن ءمالىم ەتتى. ەسەپتى كەزەڭدە مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ كىرىسى جوسپارعا قاراعاندا 25 پايىزعا ارتىق جۇزەگە اسىرىلدى، بۇل – 800 ملرد تەڭگەدەن استام قارجى. جالپى، 4 ترلن تەڭگەدەن استام قارجى ءتۇستى. اتالعان كورسەتكىش وتكەن جىلدىڭ 8 ايىمەن سالىستىرعاندا 1،2 ترلن تەڭگەگە نەمەسە 40 پايىزعا ارتىق، دەدى مينيستر. ونىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي ءوسىم داعدارىسقا قارسى شارالاردىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولعان.
سونىمەن قاتار، سپيكەر كولەڭكەلى ەكونوميكاعا قارسى كۇرەسكە، بيزنەستى قورعاۋعا، رەزەرۆتەردى ىزدەستىرۋ مەن سالىقتىق مادەنيەتتى ارتتىرۋعا باعىتتالعان ءبىرقاتار ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە اكىمشىلىك شارالار اتقارىلعانىنا ەكپىن بەردى. جارتى ميلليوننان استام دەكلاراسياعا تالداۋ جۇرگىزىلگەننەن كەيىن، سالىق تولەۋشىلەرگە 85 مىڭ ەسكەرتپە باعىتتالىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە، ءوز ەركىمەن ءجانە سانكسياسىز بيۋدجەتكە 11 ملرد تەڭگە قوسىمشا تولەندى، دەدى ۆەدومستۆو باسشىسى.
بۇدان بولەك، ب.سۇلتانوۆ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ شىعىستارى جونىندە ناقتى كورسەتكىشتەردى جەتكىزدى. وسى جىلدىڭ 8 ايىندا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ شىعىستارى 99 پايىزعا جۋىق، ال جەرگىلىكتى بيۋدجەت شىعىستارى 96 پايىزعا ورىندالدى. ناتيجەسىندە، مەملەكەتتىك بيۋدجەت بويىنشا كورسەتكىش 97،1 پايىزدى قۇرادى. بۇل 2015 جىلعا قاراعاندا 0،4 پايىزدىق پۋنكتكە تومەن بولدى. ءبىراق ءبىز وسى ۇدەرىستى كۇزدە قالپىنا كەلتىرەمىز دەپ ويلايمىن، دەدى مينيستر.
بۇدان باسقا، مينيستر بيىلعى جىلى بيۋدجەتتىڭ مودەرنيزاسيالىق ناتيجەسى ارتىپ كەلە جاتقانىن مالىمدەدى. 2016 جىلعا 1 ترلن تەڭگەگە جۋىق قارجى 700-دەن استام ينۆەستيسيالىق جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا قاراستىرىلعان. بيۋدجەتتى ناقتىلاعان جاعدايدا ءبىز بۇل ناتيجەنى جاڭا ينۆەستيسيالارمەن تولىقتىرا الامىز، دەدى ول. ب.سۇلتانوۆتىڭ پىكىرىنشە، الداعى جىلى ىجو-گە قاراعاندا شىعىستار ءبىرشاما ازايادى، ويتكەنى، شىعىستاردىڭ ءبىر بولىگى تىكەلەي بيۋدجەتتەن ىسكە اسىرىلماي، جەكە سەكتورمەن سەرىكتەستىكتە اتقارىلادى. وسى ورايدا، قارجى ءمينيسترى ءبىرقاتار ءىرى جوبالار مەملەكەتتىك جەكە سەرىكتەستىك نەگىزىندە ىسكە اسىرىلاتىنىن اتاپ كورسەتتى.
ب.سۇلتانوۆ ودان ءارى داعدارىسقا قارسى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا بايلانىستى ۇلتتىق قوردان بولىنگەن 443 ملرد تەڭگەنىڭ يگەرىلگەنىن، ونىڭ ىشىندە 278 ملرد تەڭگە «نۇرلى جول» باعدارلاماسى بويىنشا جۇزەگە اسىرىلعانىن ءسوز ەتتى.
وسى ارادا مينيستر بيىلعى جىلدىڭ 8 ايىندا «نۇرلى جول» باعدارلاماسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ سالىقتىق قايتارىمى ارتىپ كەلە جاتقانىنا توقتالدى. سونداي-اق، ول 8 ايدا تىكەلەي جانە جاناما قوسىلعان سالىق تولەۋشىلەردەن بيۋدجەتكە 62 ملرد تەڭگە تۇسكەنىنە نازار اۋداردى. سونىمەن قاتار، قارجى ءمينيسترى بۇگىندە مەملەكەتتىك كىرىس ورگاندارى «نۇرلى جول» باعدارلاماسىنىڭ قوسالقى مەردىگەرلەرىنە قاتىستى سالىقتىق باقىلاۋدى جۇرگىزىپ جاتقانىن جەتكىزدى.
ءبىز جەتكىزۋشىلەر مەن مەردىگەرلەردىڭ بارلىق تىزبەسىنە تالداۋ جاساۋدامىز. ءبۇگىندە وسى «پيراميدانىڭ» ءتۇرلى دەڭگەيلەرىندە بۇزۋشىلىققا جول بەرگەن 245 فيرما انىقتالدى. ونىڭ ىشىندە 27ء-سى بويىنشا تەكسەرۋ اياقتالىپ، قوسىمشا 15،6 ملرد تەڭگەگە جۋىق قارجى ەسەپكە الىندى، دەدى ب.سۇلتانوۆ. سونداي-اق، قارجى ءمينيسترى جەكەشەلەندىرۋ، مۇلىكتى جاريا ەتۋ ماسەلەلەرىنە توقتالدى. ونىڭ ايتۋىنشا، جەكەشەلەندىرۋدىڭ ەكىنشى تولقىنى باستالعان 2014 جىلدان بەرى قۇنى 85،5 ملرد تەڭگەگە باعالانعان 299 نىسان جەكە قولعا وتكەن، ونىڭ ىشىندە 85ء-ى بيىلعى جىلدىڭ ۇلەسىندە.
وسى ارادا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جەكەشەلەندىرۋ باعدارلاماسىن تولىق ورىنداۋ ءۇشىن قارجى مينيسترىنە ءتيىستى تاپسىرما بەردى. ەلباسى بۇل باعىتتاعى شارالار لايىقتى دەڭگەيدە ورىندالماسا، ەكونوميكانىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىنىن ەسكەرتتى. سونداي-اق، پرەزيدەنت جەكەشەلەندىرۋ، جاريا ەتۋ ناۋقاندارى ءوتىپ جاتقانىن، جىلجىمايتىن مۇلىكتەردىڭ دە سانى ارتىپ كەلە جاتقانىن، مۇنىڭ بارلىعىنان تۇسكەن سالىقتىڭ ەسەبىنەن مەملەكەتتىڭ قازىناسىن ارتتىرۋ كەرەكتىگىن، سول ءۇشىن سالىق ساياساتىن جاقسارتۋ قاجەتتىگىن اتاپ كورسەتتى. ال ب.سۇلتانوۆ بۇل باعىتتاعى جۇمىستار باقىلاۋدا ەكەنىن ايتتى.
ب.سۇلتانوۆ مۇلىكتى جاريا ەتۋ بويىنشا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستارعا دا قاتىستى كورسەتكىشتەردى جاريا ەتتى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، جىل باسىنان بەرى ءمۇلىكتى جاريا ەتۋدىڭ كولەمى 5 ەسەگە ارتقان.
ءسوزىنىڭ سوڭىندا قارجى ءمينيسترى الدا تۇرعان مىندەتتەرگە قىسقاشا شولۋ جاساپ ءوتتى. جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ءبىزدىڭ الدىمىزدا بىرنەشە ماڭىزدى مىندەتتەر تۇر. ول بيىلعى جانە كەلەسى جىلدارعا ارنالعان بيۋدجەت جوبالارىنا قاتىستى. بيۋدجەت ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋعا باعىتتالاتىن بولادى، ال ونىڭ الەۋمەتتىك بەيىنى كۇشەيتىلەدى. بيۋدجەت زاڭناماسىنا قارجىلاندىرۋدىڭ جاڭا قۇرالدارى بويىنشا ۇسىنىستار دايىندالدى، سونداي-اق تاپشىلىقتى جانە بورىشتى تومەندەتۋ بويىنشا ۇزاق مەرزىمدى شارالار قابىلدانادى، دەدى ول.
ب.سۇلتانوۆ، سونداي-اق، جاريا ەتۋ اكسياسى اياقتالىپ كەلە جاتقانىنا جانە جىلدىڭ سوڭىنا قاراي الداعى ءتورت ايدا قاتىسۋشىلاردىڭ جاڭا «تولقىنى» كۇتىلىپ وتىرعانىنا توقتالدى. سوندىقتان دا اكسيانى اياقتاۋعا بايلانىستى جۇمىستار ازاماتتاردىڭ سەنىمىن قامتاماسىز ەتەتىندەي جۇرگىزىلەدى. سونداي-اق، جىلدىڭ سوڭىنا دەيىنگى كەزەڭدە قاراجاتتى ءتيىمدى ىسكە اسىرىلىپ جاتقان جوبالاردىڭ پايداسىنا قايتا بولە وتىرىپ، قارجى يگەرۋدىڭ ناتيجەلى بولۋىنا مونيتورينگ جاساۋ جالعاسادى، دەدى مينيستر.
ۇلتتىق ۆاليۋتا ۇساقتالمايدى
بۇدان ءارى ءسوز كەزەگى ۇلتتىق بانكتىڭ ءتوراعاسى دانيار اقىشيەۆكە بەرىلدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ۇلتتىق بانك قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە اقشا جانە ۆاليۋتا نارىقتارىنداعى جاعدايدى تۇراقتاندىرسا، وعان بىرنەشە سەبەپ ىقپال ەتكەن ەكەن. بۇعان، بىرىنشىدەن، شيكىزات نارىقتارىنداعى الەمدىك كونيۋنكتۋرانىڭ جاقسارۋى سەبەپ بولدى. ەكىنشىدەن، ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانكتىڭ داعدارىسقا قارسى بىرلەسكەن جەدەل شارالارى اسەر ەتتى. ۇلتتىق بانكتىڭ التىن ۆاليۋتا رەزەرۆتەرى تامىزدىڭ سوڭىندا 30،7 ملرد دوللاردى قۇرادى. وسى جىل باسىنان باستاپ 10 پايىزدى نەمەسە 2،8 ملرد دوللاردى كورسەتتى. ۇلتتىق قوردىڭ ۆاليۋتالىق اكتيۆتەرى 64،9 ملرد دوللار بولسا، بۇگىندە ونىڭ دەڭگەيى وزگەرمەدى، ياعني تۇراقتىلىق بار. بۇل جاعداي ترانسفەرتتەردى ۇلتتىق قوردان جوسپارلى تۇردە الۋعا قاراماستان ورىن الدى. ەل رەزەرۆتەرىنىڭ جالپى سوماسى بۇگىنگى تاڭدا 95،6 ملرد دوللاردى قۇراپ وتىر، دەدى د.اقىشيەۆ.
سونىمەن قاتار، ول بيزنەس جانە حالىقتىڭ ۆاليۋتا نارىعىنداعى جاڭا جاعدايعا بايلانىستى بەيىمدەلۋىن قامتاماسىز ەتە كەلە، ءمان-جايدىڭ قالاي بولۋى قاجەتتىگىن تۇسىندىرگەنىن اتاپ ءوتتى. وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن تەڭەستىردىك. سونىڭ ارقاسىندا تاۋار عانا ەمەس، قىزمەت كورسەتۋگە قاتىستى يمپورتتىڭ ءوسۋى بايقالادى، دەدى ۇلتتىق بانك ءتوراعاسى.
د.اقىشيەۆ قازىرگىدەي ەكونوميكالىق ءوسىم باياۋلاعان كەزدە جانە سوعان سايكەس، ەكونوميكالىق بەلسەندىلىكتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا ارنايى ءىس-شارالار اتقارۋ ءۇشىن ۇلتتىق بانك الدىندا تۇرعان باسىم مىندەتتەردىڭ ءبىرى – بانك سەكتورىنىڭ پوزيسياسىن قالپىنا كەلتىرۋ ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ۇلتتىق بانك BASEL 3 ستاندارتىن ەنگىزۋ بويىنشا بۇعان دەيىنگى قابىلدانعان شەشىمدەردى، ءماسەلەن، بانكتەردىڭ جەكە كاپيتالىن كوتەرۋ بويىنشا شەشىمدى توقتاتا تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. الايدا، مۇنداي جاعداي بانك جۇيەسىن بىرنەشە جىلعا ارتتا قالدىرادى. ال بۇعان نارىقتاعى ءقازىرگىدەي باسەكەلەستىك جاعدايدا جول بەرۋگە بولمايدى. جاڭا سيفرلىق تەحنولوگيالار جانە يننوۆاسيالار جاعداي ەرەجەسىن مۇلدەم وزگەرتىپ، قازىرگى تاڭداعى بانك سەكتورىنىڭ حالىقارالىق ۇردىستەر پەريفەرياسىنا قاراي جىلجۋىنا الىپ كەلۋى مۇمكىن. بىزگە قازىرگى زامانعى، جوعارى تەحنولوگياعا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق بانك سەكتورى قاجەت. ول ەلىمىزگە ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق مىندەتتەرىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرمەك. سول سەبەپتى، ۇلتتىق بانك ەل ۇكىمەتىمەن بىرلەسىپ، 2016 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بانك سەكتورى مەن ەلدەگى كرەديتتىك بەلسەندىلىكتىڭ ارتۋىنا ناقتى ۇسىنىستار ەنگىزۋگە جانە مەملەكەت تاراپىنان بولۋى مۇمكىن قارجىلىق قولداۋدىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا دايىن، دەدى د.اقىشيەۆ.
ەلىمىزدىڭ باس بانكيرىنىڭ ايتۋىنشا، 2016 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىجىلدىعىندا بيزنەستى نەسيەلەندىرۋ ۇدەرىسى بىرتىندەپ قالپىنا كەلمەك. ءقازىردىڭ وزىندە وڭ ۇدەرىستەر بايقالىپ كەلەدى. ماسەلەن، ەكونوميكانىڭ جالپى نەسيەسى 0،5 پايىز بولعانىمەن، ەكونوميكانىڭ بۇدان باسقا سەكتورلارىندا ءوسىم بار. شاعىن كاسىپكەرلىككە بولىنگەن نەسيە 3،6 پايىز، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا بولىنگەن نەسيە 13 پايىز، قۇرىلىسقا بولىنگەن نەسيە 3 پايىزدى قۇراپ وتىر. ال جالپى، ەكونوميكانىڭ بارلىق كرەديتتىك قۇرىلىمىنىڭ 83 پايىزى ءبىر جىلدان استام ۋاقىتقا بەرىلگەن نەسيە بولىپ ەسەپتەلەدى، دەدى ول.
وتىرىس بارىسىندا ۇلتتىق بانك ءتوراعاسى، سونداي-اق، بانك سەكتورىنىڭ ەلدىڭ ەكونوميكالىق قاجەتتىلىكتەرىن قارجىلاندىرۋدى قامتاماسىز ەتۋشى ماڭىزدى ەلەمەنت قانا ەمەس، سوڭعى ۋاقىتتا ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىندا ەكونوميكالىق رەفورمالاردى ىلگەرىلەتەتىن جانە وسىرەتىن جەتەكشى درايۆەرى بولىپ سانالاتىنىن دا اتاپ ءوتتى. ءبىز بانك جۇيەسىندەگى قارجىلىق داعدارىسقا قارسى تۇيتكىلدەردى شەشۋدە ەداۋىر تاجىريبە جيناقتاپ قالدىق. الايدا، سوعان قاراماستان، اتالعان سەكتوردى قالپىنا كەلتىرۋدەگى پروگرەسس دەڭگەيى تومەن بولىپ تۇر. ماسەلەن، ءالى كۇنگە دەيىن بانكتەرءدىڭ مەملەكەتتىك كومەك بەرۋ باعدارلامالارىنا تاۋەلدىلىك دەڭگەيى ساقتالۋدا. سالىستىرمالى تۇردە نەسيەنىڭ تومەن رەيتينگىسى دە سول قالىپتا تۇر، دەدى باس بانكير.
بۇل كۇنى ول ۇلتتىق بانكتىڭ ينفلياسيالىق تارگەتتەۋ ساياساتى مەن تەڭگەنىڭ ايىرباس باعامىنىڭ «ەركىن ءجۇزۋ» رەجىمىن ودان ءارى جۇزەگە اسىرا بەرەتىنىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، ۇلتتىق بانكتىڭ نەگىزگى مىندەتى – 2016 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ينفلياسيا دەڭگەيىنىڭ ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەت بەلگىلەگەن دالىزگە سايكەس، 6-8 پايىز بولۋىنا قول جەتكىزۋ. ۇلتتىق بانك قارجى-نەسيە سالاسىنداعى تارگەتتەۋ دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بارلىق كۇش-جىگەرىن جۇمسايتىن بولادى. بۇل رەتتە، ءبىز ينفلياسيانى قاداعالاۋ باعىتىندا ۇكىمەت پەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ كۇش بىرىكتىرە جۇمىس اتقارۋىنا سەنىم ارتىپ وتىرمىز. ال 2016 جىلى ىشكى ۆاليۋتا نارىعىنداعى جاعداي قالپىنا كەلە باستادى. ايىرباس باعامىنىڭ «ەركىن ءجۇزۋى» وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، تاۋار جانە قىزمەت كورسەتۋ تۇرىندەگى يمپورتتىڭ وسۋىنە اسەر ەتەدى. تەڭگەنىڭ ەركىن ايىرباس باعامىن ەنگىزۋ ۇلكەن قاجەتتىلىكتەن تۋعان ۇدەرىس ەدى. ءبىزدىڭ سوڭعى زەرتتەۋىمىزگە سايكەس، ەكسپورتەرلەر تاراپىنان ىشكى ۆاليۋتا نارىعىندا شەتەل ۆاليۋتاسىن ۇسىنۋ 2013 جىلدان بەرى ەكى ەسەگە ازايعان. ەگەر 2013 جىلى قازاقستانداعى ەكسپورتتىق ءتۇسىمنىڭ 60 پايىزىن قالىپتاستىراتىن 100 ءىرى ەكسپورتەر ۆاليۋتا نارىعىندا 30 ملرد اقش دوللارىن ساتسا، ال 2015 جىلى بۇل كورسەتكىش 13 ملرد اقش دوللارى بولعان. سەبەبى، ولاردىڭ ەكسپورتتىق ءتۇسىمى 33 ملرد-تان 17 ملرد دوللارعا دەيىن قىسقارعان، دەدى د.اقىشيەۆ.
سونىمەن قاتار، ۇلتتىق بانك قور نارىعىن قايتا شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىن دا جەتكىزدى. ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق بانكى جاقىندا عانا قور نارىعىن قايتا شىعارۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى ايتقان بولاتىن. بۇعان سايكەس، ناقتى سەكتوردى قارجىلاندىرۋدى بانكتىك كرەديتتەر كومەگىمەن عانا ەمەس، قور نارىعىندا شىعارىلاتىن بورىشتىق قۇرالدار كومەگىمەن دە قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بالاما الاڭدار قۇرىلاتىنى قاراستىرىلىپ وتىر. ءقازىردىڭ وزىندە ءبىز قور نارىعىنا قاراجات تارتاتىن كاسىپورىنداردىڭ بەلسەندى تۇردە ايتارلىقتاي جاندانا باستاعانىن كوردىك. وسىعان بايلانىستى قىسقا مەرزىمدىك وبليگاسيالار شىعارۋ كوزدەلەدى. ەڭ باستىسى، ءبىز مۇنداي قۇرالدارعا قىزىعاتىن جانە ونى قاجەت ەتەتىن ينۆەستورلاردىڭ بەلسەندىلىگىن بايقاپ وتىرمىز، دەدى د.اقىشيەۆ.
د.اقىشيەۆتىڭ ايتۋىنشا، جىل باسىنان بەرى ەلىمىزدە دوللارسىزداندىرۋ ۇدەرىسى انىق بايقالىپ وتىر. ماسەلەن، تەڭگە بويىنشا دەپوزيتتەر 50 پايىزعا دەيىن ارتسا، كەرىسىنشە شەتەلدىك ۆاليۋتاداعى دەپوزيتتەر 4 پايىزعا كەمىگەن. «سولاي بولا تۇرا، قوعام مەن بيزنەستىڭ تەڭگە باعامىنىڭ ەركىن اينالىمىنا بەيىمدەلۋىنە دە ءبىراز ۋاقىت كەرەك. اكتيۆتەردىڭ دوللارلانۋىنان عانا ەمەس، سانانىڭ دوللارلانۋىنان قۇتىلۋ وڭايعا تۇسپەيدى. تەڭگەمەن باعامداۋعا، ۇلتتىق ۆاليۋتامەن ولشەۋگە كەلگەندە قينالىپ جاتاتىندار بار. ۇلتتىق بانك، بۇل ورايدا، اكتيۆتەردى دوللارسىزداندىرۋعا قاتىستى جۇيەلى شارالاردى اتقارىپ كەلەدى، دەدى باس بانكير.
ماسەلەن، ول سانانى دوللارسىزداندىرۋ بويىنشا ينتەرنەت سايتتارىندا كولىكتەر باعاسىن، جىلجىمايتىن جانە باسقا دا مۇلىكتەردى تەڭگەدەن باسقا كەز كەلگەن ۆاليۋتادا كورسەتۋگە تىيىم سالىنعانىن اتاپ ءوتتى. تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ باعاسىن كورسەتۋدە، ولاردى جارنامالاۋدا تەڭگەنى عانا كورسەتۋ، وزگە شەتەلدىك ۆاليۋتالاردى كورسەتۋگە تىيىم سالۋ شارالارىن قامتاماسىز ەتۋدە زاڭنامالىق ىنتالاندىرۋ جۇمىستارىن جالعاستىرا بەرەتىن بولامىز. ارينە، بۇل جەردە ءبىز ۇلتتىق ۆاليۋتامەن ولشەۋگە كەلمەيتىن جاعدايلاردى ايتىپ وتىرعانىمىز جوق. ماسەلەن، وليمپيادا چەمپيوندارىنا سىياقىنى بەلگىلەگەندە، ولارعا بەرىلەتىن قارجىنىڭ مولشەرىن شەتەلدىك ۆاليۋتامەن ەمەس، تەڭگەمەن ايتۋعا بولادى دەپ ويلايمىن، دەدى ۇلتتىق بانك باسشىسى.
جيىن اياسىندا د.اقىشيەۆ، سونىمەن قاتار، ۇلتتىق بانكتىڭ قازاقستاندىقتارعا وزدەرىنىڭ قور-جيناقتارىن اففيرلەنگەن التىنمەن ساقتاۋدى ۇسىناتىنىن دا جەتكىزدى. ءبىز حالىققا وزدەرىنىڭ جيناقتارىن قاراپايىم جانە تۇسىنىكتى تاسىلمەن التىن تۇرىندە ساقتاۋدى ۇسىنامىز، بۇل شىن مانىندە شەتەلدىك ۆاليۋتاعا بالاما بولا الاتىن ەدى. بۇل رەتتە ۇلتتىق بانك ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرمەن بىرلەسە وتىرىپ، وسى نارىقتىڭ وتەمپازدىعىن قامتاماسىز ەتۋدى قاراستىرادى. حالىقتىڭ كەز كەلگەن ۋاقىتتا التىندى ساتىپ الۋعا، ساتۋعا مۇمكىندىگى بولۋى ءتيىس، دەدى ول بۇل ورايدا.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق بانكتىڭ جالپى العاندا قازىرگى قالىپتاسقان جاعدايدا وزىنە جۇكتەلگەن ءمىندەتتەردى اتقارىپ وتىرعاندىعىن ايتا كەلە، ەلدىڭ قارجىلىق-نەسيەلىك جۇيەسىنە قاتىستى بانكتىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارىمەن حالىقتى ۇنەمى تۇسىنىكتى جانە ۇعىنىقتى تىلدە اقپاراتتاندىرىپ وتىرۋ قاجەتتىگىنە، سونىمەن قاتار، 2007-2009 جىلداردىڭ تاجىريبەسىنەن ساباق الۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىنە توقتالدى.
مەملەكەت باسشىسى وتىرىستى ءوزى قورىتىندىلاپ، ۇكىمەتكە ءبىرقاتار تاپسىرما جۇكتەدى. ەلباسى بۇگىن مەملەكەت الدىندا تۇرعان نەگىزگى مىندەت – حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋ ەكەنىن اتاپ ءوتتى. كۇردەلى جاعدايلارعا قاراماستان، ءبىز 2016 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ بيۋدجەتتىك قىزمەتكەردىڭ ورتاشا جالاقىسىن 30 پايىزعا، ستيپەنديالار مەن جاردەماقىلاردى 25 پايىزعا ارتتىرىپ، زەينەتاقىنى 9 پايىزعا يندەكساسيالادىق. 673 مىڭ ادامعا مۇگەدەكتىگى جانە اسىراۋشىسىنان ايىرىلعان جاعدايدا تولەنەتىن الەۋمەتتىك جاردەماقىلار كولەمىن 25 پايىزعا ارتتىردىق، دەدى پرەزيدەنت.
سونداي-اق، ن.نازاربايەۆ جاڭا ءومىر شىندىعى قوسىمشا ناقتى شارالار قابىلداۋدى تالاپ ەتەتىنىن ايتتى. وسىعان بايلانىستى، مەملەكەت باسشىسى الداعى كەزەڭگە كەلەسى باعىتتار بويىنشا ءبىرقاتار ناقتى مىندەت قويدى.
جۇمىسپەن قامتۋ – باستى مىندەت
ەلباسى ۇكىمەتتىڭ باستى جۇمىس باعىتىنىڭ ءبىرى بولىپ جاپپاي كاسىپكەرلىك ماسەلەلەرى تابىلاتىنىن اتاپ ءوتىپ، ءتيىستى باعدارلامالاردى ودان ءارى دامىتۋدى جۇزەگە اسىرۋدى جانە قولداۋ قۇرالدارىن جەتىلدىرۋدى تاپسىردى. ۇكىمەت بۇگىندە شاعىن نەسيە بەرۋ اياسىن ودان ءارى كەڭەيتۋ جونىندە شارالار قابىلداۋى ءتيىس. ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتيتىنداردىڭ 60 پايىزى اۋىلدا تۇرادى. وسىعان بايلانىستى، «جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جول كارتاسى» اياسىندا ءبىز 5 وڭىردە قاناتقاقتى رەجىمدە «اۋىلداعى جۇمىس ورنى» جاڭا جوباسىن ىسكە اسىرۋدى باستادىق. وعان 10 ملرد تەڭگە ءبولىندى. بۇل جۇمىستى جۇرگىزۋ بارىسىندا كووپەراسيالاردى دامىتۋ ىسىنە ايرىقشا كوڭىل ءبولۋ قاجەت. ءتيىستى «كووپەراسيالار تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. ەندى جەر-جەرلەردە ۇلكەن ۇيىمداستىرۋ جانە ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى كۇتىپ تۇر. ۇكىمەتكە اكىمدەرمەن بىرلەسىپ، ەلدى مەكەندەردە اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وتكىزۋ جانە قايتا وڭدەۋدى قامتاماسىز ەتەتىن كووپەراتيۆتەر ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى شارالار قابىلداۋدى تاپسىرامىن، دەدى ن.نازاربايەۆ.
مەملەكەت باسشىسى «بارلىعىنا تەگىن كاسىبي-تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋ» جوباسى اياسىندا جۇمىستى جالعاستىرۋ قاجەتتىگىنە توقتالدى. بۇدان بولەك، پرەزيدەنت ۇكىمەتكە جانە اكىمدەرگە ەڭبەك موبيلدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ جانە جۇمىس بەرۋشىلەر مەن جۇمىسكەرلەردىڭ ءبىر-بىرىن تابۋعا ىقپال ەتۋ جونىندەگى جۇمىستاردى باقىلاۋدى ۇستاۋدى تاپسىردى. سونىمەن بىرگە، نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى كاسىپكەرلەر قىزمەتى مەن مەملەكەت-جەكەمەنشىك سەرىكتەستىگىنىڭ تەتىكتەرىن بەلسەندى قولدانۋ ءۇشىن شەكارانى كەڭەيتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى.
بۇگىندە بارلىق جاعداي جاسالىپ، قۇقىقتىق الاڭ قالىپتاستى. ءقازىردىڭ وزىندە جاعىمدى مىسالدار بار. مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋدە مەملەكەت بيزنەسپەن بىرلەسىپ مەملەكەتتىك تاپسىرىس جەكە مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە ورنالاستىرۋ ارقىلى ءتيىمدى جۇمىس جاساي باستادى. بۇل جاعدايدا بيزنەس ءوزىنىڭ ينۆەستيسياسىن قۇرىلىسقا سالادى، دەدى پرەزيدەنت. ەلباسى مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولاردىڭ وزدەرىنە باعىنىشتى ۇيىمدارىنا ولاردى باسەكەلەستىك ورتاعا نەمەسە جەرگىلىكتى دەڭگەيگە بەرۋ ماقساتىمەن قايتا ينۆەنتاريزاسيا وتكىزۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى.
ءارتاراپتاندىرۋ – ءوسىم ءورىسى
ن.نازاربايەۆ جىل سوڭىندا مەملەكەتتىك قازىنانىڭ 830 ميلليارد تەڭگە قوسىمشا كىرىسكە تولىعۋى كۇتىلىپ وتىرعانىن ايتتى. بۇل بيىلدىڭ وزىندە داعدارىسقا قارسى جوسپاردان شىعۋعا جانە ستراتەگيالىق دامۋ مىندەتتەرىن ورىنداۋ ءۇشىن قازىرگى پروبلەمالاردى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. وسىعان بايلانىستى، پرەزيدەنت نەگىزگى ءۇش مىندەتكە توقتالدى. ءبىرىنشىسى – اگروونەركاسىپ كەشەنى. مەملەكەت باسشىسى «اگروبيزنەس-2020» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا جىل سوڭىنا دەيىن اوك-تى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن ازىرلەۋدى ۇسىندى.
باعدارلامانىڭ باسىمدىقتارى بولىپ نارىققا نەعۇرلىم قاجەتتى ءونىم تۇرلەرىنە نازار اۋدارا وتىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ جانە ءارتاراپتاندىرۋ، وڭدەلگەن اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرۋشىلەر ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە ۇزاق مەرزىمدى قولجەتىمدى نەسيەلەندىرۋ، قىزمەت كورسەتۋ-دايىنداۋ كووپەراتيۆتەرىن، باستاپقى قايتا وڭدەۋدىڭ، ءونىمدى ساقتاۋ مەن وتكىزۋدىڭ ينفراقۇرىلىمىن قۇرۋ، سونداي-اق، سۋارمالى جەردىڭ اينالىمىن ەنگىزۋ تابىلۋى ءتيىس. الداعى بەس جىل ىشىندە كەمىندە 600 مىڭ گەكتار سۋارمالى جەردى اينالىمعا ەنگىزۋ كەرەك. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى مەن اكىمدەر اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن ءتيىمدى پايدالانۋعا قاتاڭ باقىلاۋ جۇرگىزۋى ءتيىس. بۇل جەرلەردى اپاتتى جاعدايداعى سۋ قويمالارىن جوندەۋ جانە جاڭاسىن سالۋ ەسەبىنەن قاجەتتى سۋ كولەمىمەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك، دەدى ن.نازاربايەۆ.
پرەزيدەنت اگروونەركاسىپ كەشەنىندەگى سۋبسيديالاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ، ءتيىمسىز سۋبسيديالاۋدى دوعارۋ جانە ونىمدىلىكتى ارتتىرۋعا نازار اۋدارۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. ەلباسى ۆەتەرينارلىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن قوزعاي وتىرىپ، ۇكىمەتكە بيىل اوك-تى قولداۋعا قاجەتتى قوسىمشا 97 ملرد تەڭگە قاراجات ءبولۋدى تاپسىردى. بيىل ءسىبىر جاراسى بىرنەشە وڭىردە ورىن الىپ، ادامدار دا قايتىس بولدى. ءبىز اۋرۋدى ەمدەۋگە قاراجاتتى كوبەيتۋدىڭ ورنىنا، ونى تۇبەگەيلى جويۋىمىز قاجەت. اكىمدەر ۆەتەرينارلىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋعا جەكە جاۋاپتى بولادى. بۇل ماسەلەلەر 2014 جىلدان باستاپ جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قۇزىرەتىنە جاتادى، دەدى ن.نازاربايەۆ.
ەكىنشىسى – ەكسپورتتىق الەۋەتتى يندۋستريالاندىرۋدىڭ جاڭا كەزەڭى ەسەبىنەن ءارتاراپتاندىرۋ جايى. پرەزيدەنت بارلىق ەكونوميكا مەن ەكسپورتتىڭ ءارتاراپتانۋى ونىڭ تۇراقتىلىعىنىڭ كەپىلى بولاتىنىن، ناتيجەسىندە ۇكىمەت پەن اكىمدەر ەكسپورتتى ىنتالاندىرۋ جانە دامىتۋعا باعىتتالۋى ءتيىس ەكەنىن ايتتى. ءبىز يندۋستريالىق باعدارلامانىڭ ەكىنشى بەسجىلدىعىنا كوشتىك. تاڭدالاتىن جوبالاردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ وتە ماڭىزدى. جاڭا بەسجىلدىقتا شيكىزاتتىق ەمەس ەكسپورتتىق ونىمگە باعىت الۋ قاجەت ەكەنىن باسىپ ايتامىن. ەكسپورتتىق الەۋەت، جوعارى ونىمدىلىك، جاڭاشىلدىق تاڭدالاتىن جوبالاردىڭ نەگىزگى ولشەمدەرى بولۋى ءتيىس. ۇكىمەتكە بۇل باعدارلامانى قولداۋعا قاجەتتى قوسىمشا 112 ملرد تەڭگە كولەمىندە قاراجات ءبولۋدى تاپسىرامىن، دەدى مەملەكەت باسشىسى. بۇدان بولەك، ن.نازاربايەۆ ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋدىڭ ماڭىزدى باعىتى قىتايمەن «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» باستاماسىنىڭ اياسىنداعى كەلىسىمدى ىسكە اسىرۋ بولىپ تابىلاتىنىن اتاپ ءوتتى.
قازاقستان مەن قىتايدىڭ 51 جوباسىنان تۇراتىن ءتىزىم قۇرىلدى. بۇل جوبالار وسى كەزەڭدە ايرىقشا وزەكتى بولىپ سانالاتىن قوسىمشا قۇن مەن جاڭا جۇمىس ورىندارى تۇرىندەگى جاقسى ەكونوميكالىق اسەر بەرەدى. ۇكىمەت «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» باستاماسىنىڭ اياسىندا بەلگىلەنگەن جوبالاردىڭ ۋاقتىلى ىسكە اسىرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس، دەدى پرەزيدەنت.
ءۇشىنشىسى – كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ. مەملەكەت باسشىسى «نۇرلى جول» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بۇگىندە كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ مەن ەكونوميكانى قولداۋدىڭ باستى قۇرالى بولىپ وتىرعانىنا نازار اۋداردى. كولىك الەۋەتىن دامىتۋ مەن وڭىرلىك كولىك-لوگيستيكا حابىن قۇرۋ جونىندە مىندەتتەر تۇر. ازيا – ەۋروپا باعىتىنداعى كونتەينەرلىك كولىك تاسىمالىنىڭ كولەمى قارقىندى وسۋدە. بيىلعى جەتى ايدىڭ ىشىندە عانا ول بىلتىرعى وسى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا 2،5 ەسەگە ارتتى. بۇل جۇمىستى بيىل جالعاستىرىپ، جىل سوڭىنا دەيىن «الماتى – شۋ» تەمىرجولى جەلىسىنىڭ العاشقى ىسكە قوسىلاتىن كەشەنىن، قۇرىق پورتىنداعى پاروم كەشەنىن ىسكە قوسۋدى، 920 شاقىرىمدىق اۆتوموبيل جولىنىڭ قۇرىلىسى مەن قايتا قۇرۋدى اياقتاۋ قاجەت، دەدى ن.نازاربايەۆ. پرەزيدەنت كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ جونىندەگى باستالعان جوبالاردىڭ ىسكە اسىرىلۋىن جەدەلدەتۋگە بيىل قوسىمشا 74 ملرد تەڭگە ءبولۋدى تاپسىردى.
ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىققا قادام
مەملەكەت باسشىسى ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانككە الداعى ۋاقىتتا ءبىرىنشى كەزەكتە ىسكە اسىرىلۋعا ءتيىس ءبىرقاتار مىندەتتەر قويدى. ماسەلەن، ن.نازاربايەۆ ۇلتتىق قوردان الىناتىن ترانسفەرتتەردى قاتاڭ رەگلامەنتتەۋدى تاپسىردى. تاعى ءبىر ماسەلە – بيۋدجەتارالىق قاتىناستار. سوڭعى 10 جىلدا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن ماقساتتى ترانسفەرتتەر ەسەبىنەن قارجىلاندىرۋ كولەمى ەداۋىر ارتىپ، قارجىلاندىرىلاتىن سالالار دا ايتارلىقتاي كوبەيدى. ونىڭ مولشەرى 2016 جىلى جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەردەن تۇسەتىن قاراجاتتىڭ 36 پايىزىنا جەتتى. جەرگىلىكتى ماڭىزى بار جوبالاردى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت ەسەبىنەن قارجىلاندىرۋدى توقتاتۋ قاجەت. بۇل ماسەلەنى اكىمدىكتەر وزدەرى دەربەس شەشۋگە ءتيىس. ۇكىمەتكە بيۋدجەتارالىق قاتىناستاردى جەتىلدىرۋ جونىندە كەلىسىلگەن ۇسىنىستار ازىرلەپ، ەنگىزۋدى تاپسىرامىن، دەدى پرەزيدەنت.
سونداي-اق، مەملەكەت باسشىسى 2016 جانە 2017 جىلدارى ينفلياسيا دەڭگەيىن 6-8 پايىزعا دەيىن تومەندەتۋ ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قاجەتتى ماڭىزدى شارت ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ەركىن ايىرباس باعامىنا كوشۋ ارقىلى ءبىز ءونىم وندىرۋشىلەرىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋعا قول جەتكىزدىك. وڭدەۋ ونەركاسىپتەرىندەگى ءوسىم قارقىنى قالپىنا كەلە باستادى. ءبىراق تەڭگە باعامىنا تۇزەتۋ ەنگىزۋ ينفلياسيالىق ۇدەرىستەردىڭ بەلەڭ الۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. بىزگە ينفلياسيا دەڭگەيىن بيىلعى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ءبىر تاڭبالى سانعا دەيىن تومەندەتۋگە قول جەتكىزۋ ماڭىزدى. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك باقۋاتتىلىعى ءۇشىن بۇل اسا قاجەت. سوندىقتان، بيىل باعانىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن مەن ءتيىستى شارالار قابىلداپ، تابيعي مونوپوليالار قىزمەتىنىڭ تاريفتەرىنىڭ وسۋىنە جول بەرمەۋدى تاپسىرامىن، دەدى ن.نازاربايەۆ.
پرەزيدەنت ۆاليۋتا نارىعىنداعى احۋالدىڭ تۇراقتالۋى ءقازىردىڭ وزىندە وڭ ناتيجە بەرە باستاعانىن ايتتى. دوللارسىزداندىرۋ ۇدەرىسى باستالدى. تەڭگەمەن سالىنعان دەپوزيتتەر ءوسىپ كەلەدى، بۇل بانك قورىن تولىقتىرۋدىڭ تەڭگەلىك بازاسىن ۇلعايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. تەڭگەمەن سالىنعان دەپوزيتتەر ۇلەسى 2016 جىلدىڭ باسىنداعى 31 پايىزدان 1 تامىزدا 41 پايىزعا دەيىن ارتتى. سوعان وراي نەسيە بەرۋ مولشەرى قايتادان كوبەيە تۇسۋدە. بيىلعى جەتى ايدا شاعىن بيزنەسكە بەرىلگەن نەسيە پورتفەلى 2،1 ترلن تەڭگەدەن 2،8 ترلن تەڭگەگە دەيىن ۇلعايدى، ءوسىم 740 ملرد تەڭگە نەمەسە 36 پايىز بولدى. دەگەنمەن، قارقىندى ەكونوميكالىق دامۋ ءۇشىن بۇل جەتكىلىكسىز، دەدى مەملەكەت باسشىسى. وسى رەتتە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ۇلتتىق بانككە ۇكىمەتپەن بىرگە ۇزاق مەرزىمدى نەسيەلىك بەلسەندىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ قوسىمشا شارالارىن قابىلداۋدى تاپسىردى.
پرەزيدەنت ەكونوميكاعا ينۆەستيسيا تارتۋدىڭ ەلەۋلى جولىنىڭ ءبىرى حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىنان قاراجات الۋ ەكەنىن ايتتى. حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىمەن ىنتىماقتاستىق جونىندەگى باعدارلاما 2014 جىلى ماقۇلدانعان بولاتىن. سول سەبەپتى، وسى باعدارلاما بويىنشا حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارى، ونىڭ قاتارىندا دۇنيەجۇزىلىك بانك، ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى، ازيا دامۋ بانكى، يسلام دامۋ بانكى 5 جىلدا قازاقستانعا 7 ملرد دوللار ءبولۋدى جوسپارلاپ وتىر. ۇكىمەت پەن اكىمدەر وسى باعدارلامانىڭ اياسىن كەڭەيتۋ جانە ەكونوميكاعا قوسىمشا قاراجات تارتۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋى قاجەت، دەدى مەملەكەت باسشىسى. بۇدان بولەك، ن.نازاربايەۆ تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىنە ارنايى توقتالدى.
دينارا بىتىكوۆا،
جولدىباي بازار،
ءلايلا ەدىل قىزى،
«ەگەمەن قازاقستان»
