اياگۇل مانتاي - وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، ماقتارال اۋدانى، بايقوڭىس اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 2009 جىلى «جالىن» باسپاسىنان «جاڭبىرلى كوكتەم» اتتى اڭگىمەلەر جيناعى جارىق كورگەن. ول «سەرپەر» جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، باققوجا مۇقاي اتىنداعى ادەبي بايقاۋدىڭ جۇلدەگەرى. 2010 جىلى ادەبيەت نوميناسياسى بويىنشا پرەزيدەنت ستيپەندياسىنىڭ يەگەرى، رەسەي حالىقتار دوستىعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى. 

ءبىز ءبارىمىز بىر-بىرىمىزگە ءوز «اينامىز» ارقىلى قارايمىز

 – اياگۇل، ءقازىر شەتەلدە ءبىلىم الىپ جۇرسەڭىزدە، فەيزبۋك پاراقشاسىندا ەلىمىزدە بولىپ جاتقان وزەكتى ماسەلەلەرگە ءوز پىكىرىڭىزدى ءبىلدىرىپ، وتكىر ويلار جازىپ جاتاسىز. ءسىزدىڭ جازۋشىلىق قىرىڭىزدى بارشا وقىرمان قاۋىم بىلەدى. ءبىراق بۇگىن ءبىز سىزبەن ادەبيەت جونىندە ەمەس، جالپى ۇلتقا قاتىستى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە سۇحبات الماقپىز. ءسىز جالپى ەلىمىزدە بولىپ جاتقان نارسەلەرگە سەرگەك، باسقاشا ءبىر «ستاندارتتى ەمەس» كوزقاراستا قاراپ جۇرەسىز. قازىرگى قازاقتى قانشالىقتى مادەنيەتتى حالىق دەپ ەسەپتەيسىز؟ ءسىز ءۇشىن حالىقتىڭ مادەنيەتىنىڭ ولشەمى قانداي؟

– بۇگىنگى قازاقتىڭ مادەني دەڭگەيىنە جالپىلاما سيپاتتاما بەرۋ قيىن. بۇگىنگى قازاق – كەشەگى قويشىسىنا دەيىن كىتاپ وقيتىن، «جۇلدىز» جۋرنالىن جازدىرىپ الاتىن، شەكسپيردى بىلەتىن قازاق ەمەس. بۇگىنگى قازاقتى الەۋمەتتىك توپتارعا ءبولىپ، قانداي ءدىني اعىمنىڭ مۇشەسى ەكەنىن انىقتاپ، ولاردىڭ ورتاق سيپاتى ارقىلى مادەني دەڭگەيىن پايىمداۋعا بولادى. مەنىڭشە، ەڭ مادەنيەتتى ادام – اقيقاتتى، قۇدايدى ىزدەگەن ادام. ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ پەشەنەمىزگە تولستوي، گيۋگو، گاندي بولۋ جازىلعان جوق. ولاردىڭ ميسسياسى: اقيقاتتى، قۇدايدى تانىپ قانا قويماي، وزگەلەرگە اقيقاتتى تانىتتىرۋ بولدى. ءبىزدىڭ ميسسيامىز – اقيقاتتى ىزدەۋ، ءوزىمىز ءۇشىن ىزدەۋ. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ قاسىرەتى سوندا: اقيقاتتى ءوزى تانىماي جاتىپ، قۇداي تۋرالى  لەكسيا وقىعاندى حوببيعا اينالدىرعان پەندەلەر كوپ.

ءبىز ءبارىمىز بىر-بىرىمىزگە ءوز «اينامىز» ارقىلى قارايمىز. ءتىپتى ءوزىمىزدى دە ءوز ىشىمىزدەگى اينامىز ارقىلى كورگىمىز كەلەدى. بيلىككە دە ۇزاق جىل اينا ارقىلى قاراپ كەلدىك. اينانى شەتكە ىسىرىپ، بيلىككە تۋرا قاراپ ەدىك، ءبارى شاتاسىپ كەتىپتى، باياعىدا...  ارينە، قوقىستان ۋتوپيا ىزدەپ جۇرگەنىمىزدى بۇعان دەيىن دە بىلدىك.

ءبىزدىڭ قازىرگى قوعامدا ەڭ مادەنيەتتى، تاربيەلى ادام دەگەنىمىز – كونبىس، جۋاس، مومىن ادام. ءوز ءىسىنىڭ كاسيبي مامانى بولماسا دا، ولار جۇمىستا ۇزاق ۋاقىت سۇيرەتىلىپ جۇرە بەرەدى. سەبەبى، ءوزىنىڭ بىلىمىنە، تالانتىنا سەنبەيتىن باسشىلار ءۇشىن وسىنداي كەمشىلىگىن بەتىنە باسپايتىن «مادەنيەتتى» ادامدارمەن   جۇمىس ىستەۋ ءتيىمدى. شىن مانىندە، اقيقاتتى، شىندىقتى ايتا الماعان ءارقايسىمىز رۋحاني قىلمىسكەرمىز. ادام ولتىرگەن جوقپىز، بىرەۋدى ۇرىپ، جاراقاتتاعان جوقپىز،  تەك ءوزىمىزدى تۇنشىقتىرىپ، ۋلاپ جاتىرمىز.   «جۇمىستان شىعارىپ جىبەرمەسىن» دەپ ەشتەڭە ايتپايمىز. جۇمىسقا سۇيرەتىلىپ بارىپ، سۇيرەتىلىپ قايتامىز. سولاي سۇيرەتىلىپ جۇرگەندە ءومىر وتەدى. سۇيرەتىلىپ جۇرگەن ادامنىڭ جۇمىسىندا ناتيجە بولا ما؟ ارينە، جوق. قۋ ءناپسىڭىز قاناعاتتاندى ما؟ جوق. بىزدە مۇنداي ادامدار مىڭ مەس، ءجۇز مىڭ ەمەس، ميلليون...  ءبىراق ولاردىڭ ءبارى  ويىڭدى اشىق ايتاتىن، دامىعان، جاقسى قوعامدا ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. ءبىراق، شىن مانىندە،  دەموكراتيالى قوعامدى قۇراتىن، قۇرۋعا شاماسى كەلەتىن سول ادامدار. ءبىراق ءۇن قاتۋعا، شىندىقتى ايتۋعا قورقادى.

قازاق قوعامى – حاوس. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ و باستا سىرتقا شىققان جاراسى ىشكە ءتۇسىپ كەتتى. ءبىراق ول – ءبىزدىڭ عانا قوعامىمىز. ونىڭ دياگنوزىن ءوزىمىز عانا بىلەمىز. بىلەمىز، ءبىراق ەمدەگىمىز، ەمدەلگىمىز كەلمەيدى.

بالا  كەزىمىزدە ءبىر دوسىمىزدىڭ  تۋعان كۇنىنە باردىق. ۇيلەرىنىڭ ەدەنى تىم ەسكى ەكەن. ويناپ ءجۇرىپ، اعاش ەدەن سىنىپ، اياعىمىز جارىققا كىرىپ كەتىپ، ەكى-ۇشەۋىمىز قۇلاپ تۇستىك. ەكى جىلدان كەيىن الگى ۇيگە تاعى باردىق. سول باياعى شىرىگەن ەدەن...  اناسى «انا تەسىككە جاقىنداماي بيلەڭدەر» دەپ ەسكەرتتى. 

مەن بۇل وقيعانى نە ءۇشىن ەسىمە الدىم؟ ءبىز ءقازىر بومبانىڭ اينالاسىندا بيلەپ جۇرگەن  جىندى كوبەلەكتەر سەكىلدىمىز.

«قازاق جالقاۋ»، «قازاق جاتىپىشەر» دەگەن ءسوزدى اسا تەرەڭ ەمەس، وزىنە سىن كوزبەن قاراي بىلمەيتىن ادام ايتادى

– «قازاق جالقاۋ»، «قازاق جاتىپ ىشەر» دەگەن سوزگە قۇلاقەتىمىز ۇيرەنىپ كەتكەنى سونشالىق، ءتىپتى ءمان بەرمەيتىن دە بولدىق. ءسىزدىڭ شە، شىنىمەن قازاق جالقاۋ حالىق  پا؟ نارىقتىق قوعام قازاققا نە ۇيرەتتى، قالىس قالعان تۇسى قانداي؟

– ماسكەۋدە نان ىزدەپ، قاڭعىپ جۇرگەن كورشى مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتارىن كورگەن سايىن ءبىر قۇربىمنىڭ ايتاتىنى بار: «ءبىزدىڭ قازاق – اقىلمەن، ميمەن جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتتى حالىق.  ءبىزدىڭ بۇلارمەن سالىستىرعاندا الەۋمەتتىك جاعدايىمىز جاقسى بولسا، ونىڭ سەبەبى اتا-بابالارىمىزدىڭ جاساعان كوپتەگەن جاقسى قاسيەتتەرىمەن بايلانىستى. سونىڭ شاراپاتىن ءبىز كورىپ جاتىرمىز».

«قازاق جالقاۋ»، «قازاق جاتىپىشەر» دەگەن ءسوزدى اسا تەرەڭ ەمەس، وزىنە سىن كوزبەن قاراي بىلمەيتىن ادام ايتادى، مەنىڭشە. ءارقايسىمىز  ءوزىمىزدى وزگەرتپەي، ەشتەڭە وزگەرمەيدى. ءبىزدىڭ بيلىك – ءبىزدىڭ دەڭگەيىمىزدىڭ كورسەتكىشى. بيلىك وزگەرمەسە، دەمەك، ءبىز ءالى ءوزىمىزدى وزگەرتە الماي جاتىرمىز.

بۇرىن مەن گازەت-جۋرنالداردان ايگىلى تۇلعالار تۋرالى ماقالالار وقىعىم كەلەتىن. «نەگە وسى تاقىرىپتا ەشكىم جازبايدى ەكەن؟» دەپ ويلاۋشى ەدىم. مەنىڭ قاتەلىگىم سوندا: بىرەۋ جازسا دەپ كۇتتىم. تۇراقتى تۇردە جازىپ، جاريالاپ وتىراتىن ەشكىمدى كورمەدىم. سوڭعى كەزدە وسى تاقىرىپتا ءجيى جازىپ ءجۇرمىن. دەمەك، باسىڭا ءبىر وي كەلدى مە، سونى بىرەۋ ىسكە اسىرسا ەكەن دەپ كۇتۋگە بولمايدى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءوزىم بايقاعان ءبىر كەمشىلىگى: بىرەۋ جاساسا ەكەن، بىرەۋ جاساپ بەرسە ەكەن دەپ كۇتەمىز. ول بىرەۋ دە «وسى ءىستى بىرەۋ قولعا السا ەكەن» دەپ كۇتەدى. 

الەم ادەبيەتىنەن جاقسى شىعارمالار وقىپ وتىرىپ، «وسى كىتاپتىڭ قازاقشا اۋدارماسى جوق قوي، سونى اۋدارماشىلار اۋدارسا دۇرىس بولار ەدى» دەپ ويلاپ قويام. بۇل دا – قاتەلىك. ويلادىم با، سونى ءوزىم قولعا الۋىم كەرەك. ال مەن ءوزىمدى «ءبىزدىڭ قوعامدا اقىل-وي ەڭبەگى باعالانبايدى» دەپ ىلعي دا اقتاپ الام. قالىڭ كىتاپتى اۋدارۋ ءۇشىن قانشاما ەنەرگيا، ۋاقىت كەتەدى. كوركەم اۋدارما جاساپ وتىرعاندا كوڭىلىڭدە تىنىشتىق بولۋ كەرەك. ءبىر جەتى كوزىڭنىڭ مايىن تاۋسىپ جازعان دۇنيەڭە العان قالاماقىڭ ءبىر تۇسكى استان اسپاسا، كوڭىلدە قايداعى تىنىشتىق....  

– قازىرگى زامانداستارىڭىزعا، وزىڭىزدەن كەيىنگى  بۋىنعا قانشالىقتى كوڭىلىڭىز تولادى؟

– ءبىزدىڭ بۋىن – بالالىق شاعىن ۇرلاتقان بۋىن. سول سەبەپتى، مەن ولارعا شامام كەلگەنشە تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا تىرىسام. وزىمنەن كەيىنگى بۋىنعا باعا بەرۋ ءۇشىن مەن ولاردىڭ الەمىمەن تانىس بولۋىم كەرەك. ءقازىر ماسكەۋدە تۇرىپ جاتقاندىقتان ادەبيەتكە كەلىپ جاتقان جاستارمەن، جالپى جاس بۋىنمەن اسا بايلانىسىم جوق. وزىمە ءجيى حات جازىپ تۇراتىن جاس قىز-جىگىتتەردىڭ تازا، شىنايى  ەكەنىن بىلەم. ولارمەن ءار سويلەسكەن سايىن «تازالىقتارىن جوعالتىپ الماسا ەكەن، مەن بۇلاردىڭ تازالىعىنا عاشىقپىن عوي» دەپ كۇبىرلەيمىن. رۋحاني قۇلدىراۋعا ۇشىرىعان ءبىزدىڭ قوعامدى قۇتقاراتىن دا سول: جانى تازا، شىنايى ادامدار.

– بۇگىنگى قازاقستاننىڭ جاستارى – تاۋەلسىزدىكتىڭ تولقىندارى، ءبىراق سول جاستاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى كوپ بايقالماي جاتادى. ولار جاۋاپكەرشىلىكتەن قورقاتىن سياقتى. ونىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟ قامسىز، تىنىش ەلدە ءومىر سۇرۋگە شۇكىرشىلىك ەتكەندەرى مە، الدە توعىشارلىق پا؟

– جاستار ەشتەڭەگە سەلك ەتپەسە، بارىنە نەمقۇرايلى قاراسا، ونىڭ سەبەبىن قوعاممەن، وتباسىمەن بايلانىستىرۋ كەرەك. بىزدە ماگيسترلىك، دوكتورلىق  ديسسەرتاسيا جازعاندا عانا ەمەس، ەڭ ارىسى مەكتەپتە شىعارما جازعاندا دا ەلباسىنىڭ اتىن قوسۋ كەرەك.

اكە-شەشەلەرىنىڭ پاتەر اقىسىن تولەۋگە شاماسى كەلمەسە،باستارىندا نەسيەسى بولىپ، كۇن سايىن ۇيدە ۇرىس-كەرىس بولسا، مەكتەپ ءجيى اقشا سۇراپ، شەشەسى «اقشا جوق، بەرمەيمىن» دەپ ۇرىسسا،  بالانىڭ تۇلعالىق  بولمىسى دامىماق تۇگىلى، باسىلىپ، جانشىلىپ كەتەدى. ءوزىن تۇلعا سەزىنگەن جاس قانا  پىكىرىن ايتا الادى.

– جەردىڭ ساتىلۋى دۋمپۋ تۋدىرىپ، بارشا حالىقتى الاڭداتقان وزەكتى ماسەلە بولدى. اياگۇل، قازاقستاندا بولساڭىز، «جەر ساتىلماسىن!» دەپ الاڭعا شىعار ما ەدىڭىز؟

 – ءىسى مەن كوزقاراسى قابىسپايتىن ادامداردى ۇناتپايمىن. سول سەبەپتى، «شىعار ەدىم» دەپ ءسىزدى سەندىرۋگە تىرىسپاي-اق قويايىن.

ماقتاندى دەمەڭىز، مارقۇم اشىربەك سىعاي مەنى «جاننا د’ارك» دەيتىن. جالپى قازاقتاردى شەتەلدىڭ تۇلعالارىنا تەڭەپ  جاتۋىنا قارسىمىن. بىردە دۋلات يسابەكوۆ، اشىربەك اعا ۇشەۋمىز اڭگىمەلەسىپ وتىرعانبىز. اشىربەك اعا «جاننا د’ارك، مىنا ماسەلەگە سەنىڭ كوزقاراسىڭ قالاي؟» دەپ سۇرادى. دۋلات اعا «جاننا د’اركىڭ نە؟ قارىنداسىڭدى ەركەلەتكىڭ كەلسە، بورتە دەي سالساڭشى» دەپ رەنجىدى. «قاراشى، كوزى جاننا د’اركتان اۋمايدى عوي، اۋمايدى» دەپ قالجىڭدادى اشىربەك اعا.   «سەندە جاننا د’اركتى كوزىڭمەن كورىپ، ولەڭ ارناعان اقىن سەكىلدى ايتتىڭ عوي» دەپ دۋلات اعا دا كۇلدى. مەن كەيىن ءبىر اڭگىمەمدى دۋلات اعا ايتپاقشى، «بورتە» دەي سالدىم.

تىم جاس بولسام كەرەك، ول كىسىنىڭ ماعان قويعان لاقاپ اتىنا ءمان بەرمەدىم. ءبىر كۇنى جازۋشىلار وداعىنىڭ قاسىندا اشىربەك اعانى كورىپ قالدىم. «جاننا د’ارك، اتىلىپ كەتپەي، بىرەۋلەر اسىپ تاستاماي، ءتىرى ءجۇرسىڭ بە، ايتەۋىر» دەپ بەتىمە اياي قارادى.  بۇل مەنىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باسشىلىعىمەن كەلىسپەي، جۇمىستان كەتىپ جاتقان كەزىم بولاتىن.

ءورىستىلدى قازاققا بولسىن، وزگە ۇلتقا بولسىن قازاقستاندا قازاقشا سويلەمەسەڭ، كۇن كورە المايتىنداي  سەزىمدى سەزىندىرەر ەدىم

– ءسىز قولىڭىزدا بيلىگى بار شەنەۋنىك بولساڭىز، ەڭ الدىمەن نە ىستەر ەدىڭىز؟

– ءبىزدىڭ قوعامدا ايەل ادامنىڭ بيلىككە كوپتەپ كەلۋىنە قارسىمىن. سەبەبى، بىزدە بيلىكتە جۇرگەن ايەلدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان بيىك لاۋازىمدى قىزمەتكە دايىن ەمەس. (ەر ادامدار دا دەرسىز. كەلىسەم.) جۇمىس بابىمەن ءۇش-تورت ايەلدىڭ قىزمەت ورنىنا باردىم. اۋىزدارىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپ،  باجىلداپ ايقايلاپ، ەركەكتەردى تىرقىراتىپ، كابينەتىنەن قۋىپ شىقتى.  قول استىنداعى قىزمەتكەرلەر سىرتقا شىققاسىن بوقتاپ، قارعاپ-سىلەپ بارا جاتتى. ايەل ادامدار تابيعاتىنان جىلتىراققا قۇمار عوي، كوپتەگەن ايەلدەر بايلىقتى، اتاق پەن قىزمەتتى كوتەرە الماي قالادى.  «مارگارەت تەچەر انگليانىڭ ەكونوميكاسىن دامىتتى، قاي جاعىنان بولسىن العا سۇيرەدى» دەيتىندەرىڭىزدى بىلەم. ءتىپتى تەمىر حانىم پرەمەر-مينيستر بولعان كەزدەگى انگليا مەن بۇگىنگى قازاقستاندى دا سالىستىرا المايمىز. «قازاق ايەلدەرىنە تەڭدىك بەرۋ كەرەك پە؟» دەگەن سۇراق تالقىلانىپ جاتقان كەزدە اعىلشىن ايەلدەرى جاڭالىق اشىپ جاتتى.

بىلەم، «بيلىككە ايەلدەردى كوپ جولاتپاۋ كەرەك» دەگەن پىكىرىم ءۇشىن  بىرەۋلەر مەنى «كونسەرۆاتيۆتى كوزقاراستاعى ادام» دەپ سانايدى. ءيا، بيلىككە ارالاسىپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ ىشىندە ەر ادامدارعا قاراعاندا قوعامعا شىنىمەن  پايدا كەلتىرىپ جاتقان ايەلدەر بار. ءبىراق از، وتە از.

مەن ەشقاشان شەنەۋنىك بولمايمىن، ماعان ەشكىم قىزمەت ۇسىنبايدى، ۇسىنعان كۇندە باس تارتام. (وسى سوزىمە سەنىڭىز).

نەگىزگى سۇراعىڭىزعا مىسال رەتىندە جاۋاپ بەرەيىن. ءورىستىلدى قازاققا بولسىن، وزگە ۇلتقا بولسىن قازاقستاندا قازاقشا سويلەمەسەڭ، كۇن كورە المايتىنداي  سەزىمدى سەزىندىرەر ەدىم. ارينە، مادەنيەتتى تۇردە.   «ورىسشا بىلمەسەڭ، قازاقستاندا ءومىر سۇرە المايسىڭ» دەگەن تۇسىنىكپەن، قورقىنىشپەن ءوز وتانىندا ءالى قانشاما قازاق ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. 

وزىمە «وزبەكالى جانىبەكوۆ قازاق تەاترىن، ءداستۇرلى ونەرىن، جالپى قازاق مادەنەتىن دامىتتى، مەن سول دەڭگەيدە جۇمىس ىستەي الام با؟» دەگەن سۇراقتى قويار ەدىم.

ەشقاشان «مەنى مەنەن ءبىلىمدى، مەنەن تالانتتى ادام جۇتىپ جىبەرەدى، سونىڭ كولەڭكەسىندە قالام» دەپ قورىققان ەمەسپىن. سەبەبى، مەن وتە ەگويست، وزىنە وتە سەنىمدى اداممىن.  (ءوزىنىڭ ەگويست ەكەنىن مويىندامايتىن جانە وسى ءسوزدى بىرەۋ وزىنە قاراتا ايتسا، رەنجيتىن ادامداردى ەشقاشان تۇسىنە المايمىن). اينالاما  پوتەنسيالى مىقتى ادامداردى جينار ەدىم. شىنىمەن تالانتتى ما، شىنىمەن ءبىلىمدى مە، جەكە باسىن ۇناتپاسام دا «ول – تالانت، ول مىقتى!» دەپ ايتا الام. مەنى وتە جاقىن بىلەتىن قۇربىلارىم بۇل مىنەزىمدى جاقسى بىلەدى.

سۇحباتتاسقان: ايجان قالييەۆا